1. Przedstaw główne założenia filozofii przyrody w Grecji Antycznej. Wskaż na głównych przedstawicieli tego nurtu. Wyjaśnij znaczenie terminu monizm. Podaj przykłady. (+ dualizm i pluralizm z innych pytań, żeby się nie powtarzało).
FILOZOFIA PRZYRODY
Starożytni myśliciele, będący pionierami greckiej filozofii, interesowali się przede wszystkim przyrodą i zjawiskami, jakie w niej zachodzą. Jednocześnie przyjmowali za pewnik, że jakaś substancja musiała istnieć od zawsze; początek świata i zasadę wszystkich zmian stanowi pierwotna materia. Ich rozważania stanowiły pierwszy krok w kierunku naukowego myślenia, będąc podstawą późniejszych nauk biologicznych. Wśród filozofów tego okresu można wyróżnić kilka grup:
1. najstarsi jońscy filozofowie przyrody z Talesem na czele – ich poglądy były punktem wyjścia dla grup następnych, których drogi rozeszły się
2. Heraklit
3. eleaci
4. Empedokles, Anaksagoras i atomiści, czyli kolejna generacja filozofów przyrody, korzystająca z dorobku poprzedników
5. pitagorejczycy, o zdecydowanie odmiennych poglądach niż pozostali filozofowie przyrody.
Filozofowie ci, zajmując się tym samym tematem istoty bytu jako pierwszego zagadnienia filozofii, formułowali odmienne odpowiedzi na pytanie o początek przyrody, pierwotną materię.
TALES z MILETU – żył na przełomie VII i VI w. p.n.e., za czasów Solona i Krezusa. Zajmował się prócz filozofii również polityką, był też inżynierem, technikiem, kupcem, podróżnikiem. Nie spisał swoich poglądów.
Teoria Talesa mówi, że wszystko jest z wody, z wody powstało i z niej się składa. Już wcześniej ludzie wypowiadali zbliżony pogląd, wierząc, że wszystko pochodzi od Okeanosa i Tetydy. Wówczas jednak chodziło o bóstwa wody; Tales jako pierwszy stwierdził, ze świat powstał z realnej materii. Powoływał się przy tym na obserwacje zjawisk przyrodniczych: to, co żyje, żyje wilgocią, martwe wysycha, zarodki wszystkiego są mokre, a pokarm soczysty. Dążył do pokazania w ten sposób, że woda jest życiodajna, zawiera siłę produktywną, posiada więc cechy niezbędne, by rozwinęła się z niej cała przyroda.
Filozofię zapoczątkowaną przez Talesa rozszerzyli jego rodacy w koloniach jońskich:
ANAKSYMANDER – pochodził z Miletu, był uczniem Malesa, żył w II poł. VI w. p.n.e.. Autor pierwszego w Grecji dzieła filozof. O przyrodzie.
Anaksymander jako pierwszy zaczął używać terminu początek (arche), który oznaczał dla niego nie tylko pierwszy moment w rozwoju rzeczy – uważał, że to, co było na początku, nie przestaje istnieć, tylko przybiera inne kształty. Zdaniem Anaksymandra pierwotna zasadą, czyli początkiem jest bezkres, co uzasadniał mówiąc, że musi ona być bezgraniczna, gdyż inaczej wyczerpałaby się. Nieograniczony rozrost przyrody wskazywał mu, że i zasada musi być nieograniczona, bezkresna. Przyroda powstaje z bezkresu nie przez przemianę żywiołów, lecz przez wyłanianie się przeciwieństw. Proces ten powoduje wieczny ruch.
ANAKSYMENES – trzeci w szeregu filozofów z Miletu, żył prawdopodobnie między 585 a 525r. p.n.e., napisał dzieło (podobnie jak Anaksymander) O przyrodzie.
Anaksymenes nawiązywał do poglądów Anaksymandra, mówiąc, że świat jest bezkresny, a ruch wieczny. Bezkres utożsamiał z powietrzem, bo tylko ono wśród wszystkich rodzajów materii zdaje się być ilościowo nieskończone, wypełniające bezkres. Na jego wybór wpłynęło też greckie przekonanie, że dusz objawiająca się jako tchnienie nie jest w swej naturze różna od powietrza; jeśli więc dusza utrzymuje ciała przy życiu, to znaczy, że utrzymuje je przy życiu powietrze. Poza tym powietrze łatwo zmienia się, co pozwalało Anaksymenesowi myśleć, że powstały z niego wszystkie przedmioty. Anaksymenes głosił tez przekonanie o jedności przyrody: wszystkie przedmioty stanowią jedność, skoro są zbudowane z tej samej materii, jaką jest powietrze i mogą przechodzić w inny stan skupienia, w dowolną inną postać materii. Woda to zagęszczone powietrze, ziemia to jeszcze bardziej zgęstniałe powietrze, a ogień jest powietrzem rozrzedzonym.
Inną teorię pierwotnej zasady reprezentuje Heraklit.
HERAKLIT – Z Efezu, żył w koloniach Azji Mniejszej, na przełomie VI i V w. p.n.e. Napisał dzieło złożone z trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego. Podłoże jego teorii stanowi obserwacja świata zewnętrznego połączona z introspekcją.
Heraklit głosił, że pierwotną arche stanowi ogień, który staje się morzem, powietrzem, ziemią i znów ogniem. Heraklit rozważał jednak nie tylko początek przyrody, ale też jej własność, którą jest zmienność – to on twierdził, że wszystko płynie, nic nie trwa, niepodobna wstąpić dwa razy do tej samej rzeki, bo napłynęły w nią już inne wody. Obrazem rzeczywistości jest także śmierć: natura jest ciągłą śmiercią i ciągłym rodzeniem się. Nie możemy powiedzieć, że jesteśmy, bo „jesteśmy i nie jesteśmy zarazem”, prawdą jest tylko to, że się zmieniamy. Wprawdzie niektóre rzeczy zdają się trwać, ale to trwanie jest tylko złudzeniem. Świat pełen jest przeciwieństw (choroba – zdrowie). Dobro i zło konieczne jest dla dopełnienia całości – gdyby nie ciągła walka przeciwieństw, świat przestałby istnieć. „Bóg to dzień i noc, zima i lato, wojna i pokój, głód i sytość”. Zamiast słowa Bóg używa często greckiego słowa „logos”, które oznacza rozum; istnieje swoisty rozum świata (prawo natury), który rządzi naturą. „Opinie większości ludzi można porównać do zabaw małych dzieci”. Nie ma rzeczy o stałych własnościach, nie ma bytu – jest tylko stawanie się. Ta teoria powszechnej zmienności, czyli wariabilizm, zwany inaczej heraklityzmem, jest najbardziej znanym poglądem Heraklita.
Mniej więcej jednocześnie z teorią Heraklita wytworzyła się w Grecji doktryna przeciwna, przecząca zmienności świata i mówiąca, że to stałość jest naczelną cechą bytu. Powstała w zachodnich koloniach Grecji, a ośrodkiem jej było miasto Elea, stąd zwano ją filozofią eleatów. Stworzył ją Parmenides z Elei na przełomie VI i V w. p.n.e.
PARMENIDES – współczesny Heraklitowi, uczeń Ksenofanesa.
Głosił, że wszystko, co istnieje, istnieje od zawsze. „Nic nie może powstać z tego, czego nie ma, a to, co jest, nie może przestać być”. Żadna prawdziwa zmiana nie jest możliwa. Stworzył swą własną teorię bytu – byt nie ma początku, bo nie miał z czego powstać – chyba że z niebytu, a niebytu przecież nie ma. Nie może też mieć końca, jest więc wieczny. Jest też ciągły, nieruchomy, niezmienny i niepodzielny – więc byt jest stały i jeden.
Uczniami Parmenidesa byli Melissos i Zenon z Elei.
Rozłam między heraklityzmem a eleatyzmem wywołał próby ich pogodzenia w połowie V w. p.n.e. – dokonał ich Empedokles.
EMPEDOKLES – z Agrygentu na Sycylii, 490-430r. p.n.e., lekarz, kapłan, cudotwórca, poeta i filozof; autor dzieła „O naturze”, słuchacz Parmenidesa.
Jego poglądy:
1. teoria materii – „nic nie może powstać z tego, czego nie ma, jest niemożliwe i niesłychane, by to, co jest, zginęło”. Empedokles odrzucił teorię tłumaczenia początku świata powstałego z jednej zasadniczej materii, zamiast tego wprowadził cztery rodzaje materii pierwotnej – wodę, powietrze, ogień i ziemię. Poszukiwał również prostych składników materii i może być uważany za twórcę pojęcia pierwiastka.
2. teoria sił - czyli dlaczego żywioły łączą się i rozłączają? Empedokles uznał, że cztery żywioły poruszane są przez dwie siły – miłość i niezgodę. Dlatego dzieje świata wg niego dzielą się na 4 okresy – stan pierwotny (nie działa żadna siła, żywioły znajdują się w porządku i spokoju), okres działania niezgody, stan całkowitego rozmieszania żywiołów i chaosu, a na koniec okres działania miłości, która z powrotem doprowadza świat do stanu harmonii.
ANAKSAGORAS – V w. p.n.e., mieszkał w Atenach, przyjaciel Peryklesa, oskarżony i skazany na śmierć za poglądy astronomiczno-religijne. Poglądy:
1. teoria materii – rzeczywistość składa się z niezliczonych składników, które Anaksagoras zwał „rzeczami” lub „zarodkami”. Także żywioły są tak samo złożone jak i inne rzeczy – wszystko jest złożone, nawet najmniejsze części materii i nie ma kresu ich niepodzielności. Pogląd ten zwany jest infinitystycznym, dopatrującym się nieskończoności w przyrodzie.
2. teoria ducha – oddzielenie siły od materii. Materia jest ze swej natury nieruchoma, więc mogła osiągnąć ruch tylko z zewnątrz; pierwszy impuls powodujący ruch materii uczynił duch. Stąd przekonanie, że ruch świata jest dziełem ducha, stojącego poza i ponad przyrodą.
Ostatnim systemem, jak wykształciła wczesna grecka filozofia przyrody, był atomizm. Jego twórcą był Demokryt.
DEMOKRYT – z Abdery, żył na przełomie V i IV w. p.n.e. Uczeń Leucypa, wiele podróżował, napisał około 60 dzieł, które później zaginęły. Z racji pogodnego usposobienia zwany „śmiejącym się filozofem”. Poglądy:
1. atomistyczna teoria materii – materia składa się z atomów (stanowiących jakby odpowiednik żywiołów Empedoklesa i zarodkówAnaksagarosa). To cząstki niepodzielne, niezmienne, lecz poruszające się w przestrzeni, przez co wpływają na kształt świata. Ruch jest własnością atomów, znajdujących się i poruszających w próżni.
2. subiektywistyczna teoria postrzeżeń – atomy posiadają tylko własności matematyczne, natomiast nie posiadają zmysłowych. Naprawdę istnieją tylko atomy i próżnia, a słodycz, ciepło, barwy są subiektywne, faktycznie nieistniejące.
Atomizm był najdoskonalszą teorią stworzona w pierwszej epoce greckiej filozofii. Filozofia Demokryta odrodziła się później w szkole epikurejskiej, zaś jej krytyczne elementy znalazły rozwinięcie w szkole sceptyckiej Pirrona.
Osobne poglądy na istotę bytu reprezentowali pitagorejczycy.
PITAGORAS – VI w. p.n.e., osiadł w Wielkiej Grecji, gdzie w mieście Krotonie założył związek etyczno-religijny, będący ośrodkiem badań naukowych (zwany związkiem pitagorejskim). Zajmował się prócz filozofii matematyką i akustyką.
Wg Pitagorasa zasadą bytu jest liczba, której świat zawdzięcza swój kształt i ład, ona jest „życia zasadą i kierownikiem”. Pitagorejczycy, zajmując się w znacznym stopniu matematyką, wierzyli w pierwotność i ważność liczby jako istoty bytu. Bez liczby wszystko byłoby bezgraniczne, niejasne i niepojęte, byłoby bezkresem.
b) MONIZM
Monizm (gr. mónos jedyny) - filozoficzny pogląd według wąskiej definicji uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną (materializm, monizm materialistyczny), duchową (idealizm, monizm idealistyczny) lub materialno-duchową (np. panteizm, choć nie tylko). Taki monizm jest przeciwstawnym poglądem do dualizmu i pluralizmu.
W szerszym znaczeniu (tzw. monizm atrybucyjny) monizm pozwala na istnienie wielu substancji, jednak zakłada, że ich natura jest taka sama. Przykładowo atomizm albo monadyzm Leibniza to pluralizm nie mieszczący się w wąskim rozumieniu monizmu, ale mieszczący się w szerokiej definicji.
Ontologiczne stanowisko monistyczne było reprezentowane przez takich filozofów i kierunki jak:
· monizm materialistyczny:
o jońska szkoła przyrody, Leucyp i Demokryt, Epikur i Lukrecjusz, Vanini, franc. oświecenie (Julien Offray de La Mettrie, Denis Diderot, Paul d'Holbach) , Ludwig Feuerbach, Marks, neomarksizm, pozytywizm,neopozytywizm (rzeczywistością jest materia; wszystko co duchowe jest wytworem materii)
· monizm idealistyczny:
o Platon, George Berkeley, Hegel (istnieją tylko idee; świat materialny jest pozorny)
· monizm mieszany, panteistyczny:
o Stoicyzm (pneuma, która jest jednocześnie duchem i materią), Baruch Spinoza (wszystko jest naturą, która posiada cechy zarówno materii jak i ducha oraz teoria paralelizmu), Gottfried Wilhelm Leibniz (teoria monad, które są bytami podstawowymi posiadającymi na raz cechy materialne i duchowe), buddyjski mędrzec Nagardżuna (siunjata, z której wyłania się zarówno pustka jak i forma, rozpoznawane jako rzeczywistość)
Dualizm jest poglądem filozoficznym, wyrastającym z metafizycznych rozważań nad przyrodą. Jest jednym z nurtów udzielających odpowiedzi o rodzaj substancji istniejących w przyrodzie. Dualizm zakłada, że w przyrodzie istnieją zarówno substancje duchowe (dusze) jak i substancje cielesne (ciała). W sensie ontologicznym dualizm przeciwstawia się więc kierunkom monistycznym: (materializmowi, spirytualizmowi, monizmowi właściwemu i immanentnemu). Według dualizmu ciała są podłożem zjawisk fizycznych, dusze są podłożem zjawisk znanych nam z doświadczenia wewnętrznego (myślenie, cierpienie, radość, itp.)
Dualizm skrajny - reprezentowany w poglądach św. Augustyna i Kartezjusza; zakłada, że dusze i ciała to byty samoistne, równorzędne - substancje, które mogą stanowić podłoże dla jakiś cech, ale same żadnego podłoża do istnienia nie potrzebujące
Dualizm umiarkowany - reprezentowany przez Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu. Według Arystotelesa samoistnie istnieją tylko ciała. W każdej substancji cielesnej (ciele) wyróżnić można 2 czynniki - materię (będącą tworzywem, z którego zbudowane jest ciało; pierwiastkami chemicznymi w dzisiejszym ujęciu) i formę (coś, co stanowi o tym, że dane ciało jest tym czym jest, a nie czymś innym; coś, co wyróżnia ciało spośród innych ciał tego samego rodzaju). Arsystoteles stwierdza, że forma nie może istnieć bez materii. Człowiek, jak każdy byt, składa się z materii i formy. Formę człowieka nazywa Arystoteles duszą. Duszę zaś określa jako wszystko to, co sprawia, że nieożywione pierwiastki chemiczne stają się żywą, czującą i myślącą istotą. Istnieje ona tylko dzięki ciału. Z kolei wg Tomasza z Akwinu, który dokonał recepcji poglądów Arystotelesa dla potrzeb chrześcijaństwa, to dusza jest substancją (bytem) samoistnym i może ona istnieć bez ciała.
Wyjaśnij różnice między monizmem a dualizmem. Wskaż na konkretne przykłady.
Monizm to filozoficzny pogląd uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną. Natomiast charakter dualistyczny ma każde zapatrywanie postulujące istnienie dwu rodzajów rzeczy tam, gdzie inni dopatrują się tylko jednego (monizm).
Najszerzej znanym przykładem takiej opozycji jest dualizm kartezjański (czyli pogląd głoszący substancjalną odrębność ciała i umysłu; jaźń w sposób przygodny związana z jakimś ciałem, jest samoistna i zdolna do samodzielnego istnienia) jako przeciwstawny monizmowi – bądź w jego odmianie idealistycznej (uznaje on wtedy jedynie umysł) bądź w bardziej powszechnej wersji fizykalistycznej, wcześniej zwaną materialistyczną (uznaje jedynie ciało czy materię).
Inne przykłady:
- Filon z Aleksandrii, przedstawiciel filozofii żydowsko-greckiej: miał jeden tylko przedmiot prawdziwego zainteresowania – Boga (w tym pojęciu łączył własności greckiego absolutu z własnościami żydowskiego jedynego Boga); punkt wyjścia jego filozofii był skrajnie dualistyczny, tzn. Bóg i świat były to przeciwieństwa podstawowe (podejście charakterystyczne dla ówczesnej myśli), duch i materia stanowiły przeciwieństwo drugie, a dobro i zło – trzecie. Cel zaś filozofii był na wskroś monistyczny – odnalezienie jedności każdego z trzech przeciwieństw. Z racji zainteresowań filozofa był to monizm spirytualistyczny, czyli z Boga pochodziło wszelkie stworzenie (w tym świat), z ducha materia, z dobra zło, ogółem z bytu doskonalszego byt mniej doskonały
- spór o naturę Jezusa Chrystusa: Kościół rzymskokatolicki uznaje dualizm natury Chrystusa (boską i ludzką), a Kościoły koptyjski i abisyński jej monofizytyzm (tylko boska natura).
Pluralizm jest to w filozofii:
1. Stanowisko ontologiczne w myśl którego rzeczywistość składa się z bytów różnorakich, niesprowadzalnych do wspólnego mianownika; reprezentowane m.in. przez takich filozofów jak: Empedokles, Anaksagoras, Leibniz czy egzystencjonaliści.
Stanowisko metodologiczne, (częściej nazywane pluralizmem teoretycznym) w myśl którego dopuścić należy wielość metod lub teorii przy wyjaśnianiu zjawisk, reprezentowane m.in. przez takich filozofów jak: Imre Lakatos, Paul Feyerabend, Ludwik Fleck, Ludwig Wittgenstein.
2. Przedstaw podstawowe założenia filozofii Hume'a.
Wyjaśnij znaczenie pojęcia scientyzm. Podaj przykłady kierunków filozoficznych lub filozofów, związanych ze scientyzmem.
Dawid HUME (1711-1776), szkocki filozof, historyk, ekonomista.
1) Był agnostykiem co zamknęło mu drogę do kariery uniwersyteckiej, za życia znany głownie jako historyk.
2) Utrzymywał, że jedynym źródłem poznania są wrażenia (impresje), na których podstawie powstają w umyśle ludzkim idee, występujące w określonym porządku i we wzajemnych związkach asocjacyjnych.
3) Skrytykował związek przyczynowy, tzn. stwierdził że poszukiwanie przyczyn i skutków wykracza po za fakty, a stwierdzenie ich (przyczyn i skutków) jest wynikiem nawyku przenoszenia dawnego doświadczenia w przyszłość. Wg. Huma związki przyczynowe nie są konieczne. Czyli nie ma żadnych podstaw, ani a priori (z góry, bez doświadczenia, w tym przypadku twierdził iż nie jest wcale logiczne i bezdyskusyjne iżby ze znajomości skutków poznać przyczynę „Żaden przedmiot własnościami swymi dostępnymi zmysłom nie ujawni nic o przyczynach, które go stworzyły, i przyczynach które zeń powstały.”) ani doświadczalnie (np. jeżeli naciskamy na spust pistole...
ryba23