Roman WAPISKI ROMAN DMOWSKI Wydawnictwo Lubelskie wyd. II, Lublin 1989 WSTP Liczba niebezpieczestw, na jakie napotyka autor biografii, szczeglnie za biografi ktrej z wybitnych postaci najnowszych dziejw narodo- wych, jest na og wiksza od tej, ktre pitrz si przed historykiem zajmujcym si badaniem zjawisk masowych. W wypadku biografii spotyka si on o wiele czciej z uformowan ju legend, z wytworzonym pod jej wpywem oczekiwaniem na dzieo, ktre bd utrwala miejsce bohatera w panteonie wielkich postaci, godnych podziwu, przedstawiajce go jako czowieka niemal bez skazy i saboci, bd te potwierdza opini o nim jako o zdrajcy sprawy narodowej lub przynajmniej o czowieku nieudolnym. Bohater biografii - w owym odczuciu powszechniejszym = ma spenia w sposb jednoznaczny rol wzorca: pozytywnego lub negatywnego. Zoona charakterystyka postaci, jak prbuje przedstawi historyk, burzca jej jednowymiarowy obraz, malowany tylko dwoma kolorami: biaym i czarnym, do czsto budzi mimowolny sprzeciw. U nas ze wzgldu na spenianie przez tradycj narodow funkcji kompensacyj- nych, rekompensujcych niedostatki teraniejszoci ta presja legendy jest z natury rzeczy wiksza. Sygnalizuj ten problem, gdy bohater tej biografi jest jedn z tych postaci naszych niedawnych dziejw, ktre ju za swego ycia obrosy w legend. Bya ona naturalnym rezultatem odgrywania przez niego bardzo znaczcej roli w polskim yciu politycznym od ostatnich lat wieku XIX po schyek lat trzydziestych XX w. Obok Jzefa Pisudskiego i Wincentego Witosa Roman Dmowski by gwn postaci Polski odrodzonej lat 1918- -1939. Nazajutrz po jego mierci Mieczysaw Niedziakowski, jeden z czoowych przywdcw Polskiej Partii Socjalistycznej, eksponujc ocen, e "Roman Dmowski by przez cae swoje ycie nieustpliwym przeciwni- kiem naszego ruchu", tak o nim pisa: "Nie moemy oceni dodatnio #alc>;ei jego pracy vciowej. chocia doceniamy dodatnio wag jego 6 WSTP wysikw w drugim stadium wojny wiatowej. Ale by to przeciwnik i wrg na miar ma stanu; >>myla zagadnieniami << i myla o Polsce, mimo to e inaczej zupenie ni my ujmowa jej potrzeby, koniecznoci dziejowe i denia, mimo to e -- wedug naszego przekonania - ujmowa te zagadnienia, potrzeby i koniecznoci dziejowe -- faszywie"1. Nieco za pniej, najprawdopodobniej w zwizku z przejmowaniem przez obz rzdzcy czci dotychczasowych hase endecji, a take w zwizku z tradycj PPS, stwierdza: "Pisudski i Dmowski = to byy swego czasu dwie odrbne i przeciwstawne koncepcje roli Polski w dziejach. Skoro kto dzi rozstaje si z koncepcjami Pisudskiego, a przyznaje racj koncepejom Dmowskiego, rozstaje si tym samym z Pisudskim jako mem stanu. Dla takiego "pisudczyka" pozostaje tylko jeden Pisudski, Pisudski = romantyczny wojownik i >>czowiek twardej rki << w wewntrznym yciu Pastwa w latach po przewrocie majowym. Mymy si rozstali z Pisudskim wanie na paszczynie rnicy poj o wewntrznym yciu Pastwa. Pozostalimy przy przekonaniu, e Pisudski patrzy w jutro historyczne wzrokiem przenikliwym i bacznym i e w momentach przeomowych dziejowo Jzef Pisudski miewa racj, a nie Roman Dmowski"#. Sygnalizujc przemiany, jakie w drugiej poowie lat trzydziestych zachodziy w obozie rzdzcym, Niedziakowski dotkn problemu, ktry = moim zdaniem = mona uzna za podstawowy dla pytania o rol odegran przez Dmowskiego. Ten problem dostrzegali take i inni wspczeni, take cz autorw powiconych mu pomiertnie wypowie- dzi. Mona to zauway zarwno w nieco panegirycznej publikacji Stanisawa Pigonia, stwierdzajcego, e "gdziekolwiek signiemy: w budownictwie typu psychicznego Polaka, w organizowaniu woli patrioty- cznego odporu i zdobywczoci, w formacji religijnej ducha narodowego- wszdzie stwierdzi nam wypadnie decydujcy wkad stalowej woli, genialnej myli, sowem, niezwyk rol przetwrcz zwyciskiego wodzo- stwa Romana Dmowskiego"', jak i w nacechowanej dystansem wypowiedzi # M. Niedziakowski, Zgc>n Rr>niana Dmonskiegc>. ,.Robotnik", nr 3 z 3 1 1934. z Endecja, Narodowa Demokracja, obz narodowo-demokratyczny, a od schyku lat dwudziestych XX w. "obz narodowy" - to nazwy obozu politycznego. ktrego powslanic zostao zainicjowane przez utworzenie w 1893 r. Ligi Narodowej. ' M. Niedziakowski, S#luk odwrr>tu idec>H'egr>. ,.Robotnik", nr I1 z ll 1 1934. ' S. Pigo. O rr#ch #i,t'cit#.s#Hach Romaraa Dmc>#r.skie#c>. ,.Polityka Narodowa". 1934. nr 1-2, s. l23. Ksawerego Pruszyskiego, podnoszcego, e Dmowski "odnis przez pisma swoje z ostatnich lat ycia zwycistwo wiksze i szybsze, ni ktokolwiek kiedykolwiek odnis pirem w Polsce: pogldy modego pokolenia niemal w caoci, pogldy inteligeneji polskiej chyba w lwiej czci, pogldy wszystkich innych warstw polskich w eaych dziedzinach s tak czy owak zaczerpnite z Dmowskiego. eby to tylko! Ci, ktrzy jako onierze walczyli przeciw niemu, dzi, komend objwszy, jego = nie czyj inn -- realizuj wol"5. Ten ostatni fakt w sposb poredni potwierdza take autor artykuu w rzdowej "Gazecie Polskiej": "Zam- kn na wieki oczy czowiek, ktry w dobie wysikw o odzyskanie wolnoci, podejmowanych przez nard w okresie przedwojennym, a kontynuowanych i szezliwie przez Jzefa Pisudskiego zakoczonych podczas wojny wiatowej - zdoby wielki wpyw na spoeczestwo polskie; zarazem oddziaa wybitnie na ksztatowanie si psychiki polskiej i pogldw wspczesnego pokolenia"". Nie potrafimy da w miar precyzyjnej odpowiedzi na pytanie: na ile zawarta w przytoczonych wypowiedziach sugestia o wywarciu przez Dmowskiego tak znacznego wpywu na pogldy spoeczestwa polskiego odpowiada prawdzie. Wtpi te, czy tak odpowied kiedykolwiek bdziemy w stanie sformuowa. Sdz, e tak wspczesny, jak i przyszy historyk w najlepszym wypadku moe podj prb ukazania recepcji twrezoci Dmowskiego. Bdzie to przy tym, jak si wydaje, zabieg niesychanie zoony midzy innymi ze wzgldu na rzadkie wypadki odwoywania si do Dmowskiego przez ludzi spoza obozu narodowo- -demokratycznego. Unikali tego bardo czsto nawet ci, ktrzy przynaj- mniej przez pewien czas byli tym obozem zwizani. Poza tym w do wielu wypadkach mamy do czynienia z mimowolnym przejmowaniem niektrych myli Dmowskiegn, z ich bliszym lub dalszym echem take w rndowiskach politycznie bardzo dalekich od obozu narodowo-demo- kratycznego. Nie brakuje nawet i takich sy'tuacji, w ktrych w parze z w,alk z tym obozetn, a cn za tym idzie take z Dmowskim. szo pnslttgiw'anie si szeregiem jego wskaza i stwierdze. Nie zawszc przy tym, jak si wydaje, mamy do czynienia ze zjawiskiem wpyww' takich czy innych myli Dmnwskiego. Niejednnkrotnie ludzie z przeciwstawny'ch endecji nbozw pnlitycznych bd pnd wpywem zmian, jakim ulegao s K. Yru#zyski, Rr>r>rurr Drrrr>n.ski, ..W'iadomoci Literackie", nr 4 z 2# I 1434 " Yr> ##c>rric# R#>marra Drrrr##,.skir#,#c>. "Gazeta Polska". nr 4 z # I 1439. WSTP zewntrzne pooenie sprawy polskiej, bd pod presj wewntrznych konfliktw narodowych podejmowali dziaania, ktre mona uzna za czciowo zbiene z myl polityczn Dmowskiego. Trzeba przy tym mie na uwadze i to, e yjemy w innej ni on epoce, w ktrej dominuje odmienny system wartoci. Te same sowa i pojcia dzi maj inn warto, ba, czsto nawet oznaczaj co innego. Myli, stwierdzenia, ktre wwczas mogy razi, wywoywa emocje, dzi skonni jestemy na og akceptowa. Dmowski, podobnie jak inni "niepokorni"', wyrasta i w znacznej mierze dziaa w epoce, w ktrej czoowe miejsce zajmowaa jednostka, w ktrej dominowaa wiara w stale dokonujcy si postp. W jego pogldach jest wprawdzie wiele myli, ktre blisze s naszym czasom, naszej epoce, ale interpretujc te pogldy, musimy przynajmniej prbowa wczu si w tamten system wartoci. W adnym za razie nie moemy przenosi naszego systemu ocen w tamt epok, gdy popadniemy w bd ahistoryz- mu. Za nieistotny mona uzna natomiast spr o to, czy myli i poczynania Dmowskiego mieszcz si w tradycji narodowej. Niezalenie bowiem od naszego stosunku emocjonalnego do niego, niezalenie od tego, jak ocenimy jego pogldy oraz rol, jak odegra w minionych dziejach narodowych, on, jego myli i poczynania stanowi cz dziedzictwa narodowego. Jeeli chcemy pozosta w zgodzie z zasadami historyzmu, to musimy pogodzi si rwnie z tym, e w tym dziedzictwie s i rzeczy nam bliskie, wartoci, ktre skonni jestemy akceptowa, i rzeczy dalekie czy nawet takie, ktre wywouj nasz zdecydowany sprzeciw. Tradycj moemy sobie wybiera, nawet modelowa, dziedzictwo pozostaje nie- zmienne. Po prostu - jest takie, a nie inne. Zwracam uwag na ten problem przynajmniej z dwch wzgldw. Po pierwsze dlatego, e spory ideowe i polityczne, w ktrych Dmowski by stron, cigle pozostaj aktualne, pozornie identyczne. Nasuwa to wielu, szczeglnie tym czynnym w sferze polityki, myl sigania po argumentacj uczestnikw wczesnych sporw dla udokumentowania swoich dzisiej- szych racji. Jedni czyni to, traktujc przeszo jako swego rodzaju rezerwuar, z ktrego mona dowonie siga po "argumenty". Drudzy, popeniajc bd ahistoryzmu, nie dostrzegajc zmiennoci czasu, skonni # O tym pokoleniu ideowym zob.: B. Cywiski, RodoK#ody niepokornych. Warszawa 1971; R. Wapiski, Pokolenia Drugiej Rzeczypospolitej. "Kwartalnik Historyczny",1983, nr 3. s. 483-503. WSTP s traktowa wczesne = czsto sprzed ponad p wieku = sformuowa- nia niemal dosownie. Sigaj nie do metody mylenia, co moe by uyteczne, a do stwierdze, zapominajc o tym, e zmianie ulego ...
kandr