Zagadnienie obecności Skandynawów w rejonie ujścia Wisły we wczesnym średniowieczu_Jagodziński,M.pdf

Marek F. Jagodziński

ZAGADNIENIE OBECNOŚCI SKANDYNAWÓW

W REJONIE UJŚCIA WISŁY

WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU

Uwagi wstępne

Chociaż zakres terytorialny określony w tytule niniejszego artykułu

sugeruje, że analizie poddany zostanie cały obszar zaliczany do strefy uj-

ściowej Wisły, pragnę na wstępie zaznaczyć, że uwzględniam w niej tylko

tereny położone na wschód od dolnej Wisły. Ma to po części związek ze

specyfiką rejonu ujściowego Wisły, który wraz z jej dwoma głównymi

ramionami – Nogatem i Szkarpawą – ciąży genetycznie ku położonym na

wschodzie akwenom wodnym Zalewu Wiślanego i jeziora Drużno, po

części zaś ze specyfiką rozwijającego się tu we wczesnym średniowieczu

osadnictwa. Źródła pisane oraz badania archeologiczne dostarczyły wielu

dowodów na to, że na obszarze tym dochodziło do wzajemnych kontak-

tów różnych kulturowo i etnicznie społeczności – Bałtów, Słowian oraz

Skandynawów. Powstające już od połowy XIX w. prace zajmujące się

tymi zagadnieniami wykazały znaczne różnice poglądów, szczególnie

w kwestii kształtowania się pogranicza pomorsko-pruskiego. Szeroko

dyskutowane były też zagadnienia związane z kontaktami skandynawsko-

pruskimi i ich znaczeniem w rozwoju wczesnośredniowiecznych społecz-

ności zamieszkujących tereny położone między Wisłą a Pasłęką. Ważne

miejsce w tej dyskusji, tak na gruncie historii jak i archeologii, zajmowała

problematyka dotycząca Truso. Obok zasadniczej kwestii związanej z lo-

kalizacją tego emporium, podnoszono też problem etnicznej identyfikacji

jego założycieli. Duża część wypowiedzi łączyła powstanie Truso z ak-

tywnością skandynawskich przybyszy i określanym często jako koloniza-

torski, charakterem ich obecności w rejonie ujścia Wisły. Chronologia,

znaczenie i zakres terytorialny tego zjawiska, stały się niemal kanonem

opracowań dotyczących wczesnośredniowiecznego osadnictwa tego tere-

nu. Problem ten, mimo upływu wielu już dziesięcioleci od pierwszych

prób jego charakterystyki, nie doczekał się jednak wyczerpującego opra-

cowania.

Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009, s. 117–192

118

Marek F. Jagodziński

Odkrycie osady Truso, a także znaczny postęp badań nad okresem

wikińskim w całym basenie Morza Bałtyckiego, stworzyły podstawy dla

podjęcia nowych, bardziej szczegółowych studiów w tym zakresie. Szero-

kie pole poznawcze, jakie oferuje nam współczesna archeologia, pozwala

dziś spojrzeć na wiele zagadnień związanych z kształtowaniem się wcze-

snośredniowiecznych układów osadniczych z zupełnie innej perspektywy.

Chodzi tu zwłaszcza o ukierunkowanie aparatu badawczego na kwestię

wydzielania kultur archeologicznych oraz stref i grup kulturowych 1 . Me-

toda ta, szeroko stosowana w badaniach dotyczących okresu pradziejo-

wego, może też dostarczyć ważnych danych wyjściowych dla studiów

nad okresem wędrówek ludów i wczesnym średniowieczem. Jednak

z uwagi na stan zachowania bazy źródłowej, którą w tym przypadku

w olbrzymiej części tworzą stanowiska archeologiczne badane przed

II Wojną Światową, o których zachowały się często bardzo zdawkowe

informacje, w artykule tym poruszam tylko niektóre aspekty zarysowanej

powyżej problematyki.

Terytorium

Tereny położone między Wisłą a Pasłęką obejmują bardzo charak-

terystyczne i zróżnicowane jednostki morfologiczne. Są to: Żuławy Wi-

ślane, graniczące z nimi od południa Pojezierze Iławskie, położona na

wschód od Żuław Wysoczyzna Elbląska, Równina Warmińska i fragment

Wybrzeża Staropruskiego oraz znajdująca się na północy Mierzeja Wi-

ślana (ryc. 1). Obszar ten, z wyłączeniem Pojezierza Iławskiego, zgodnie

z podziałem na jednostki regionalne, nazwany został Pobrzeżem Gdań-

skim, stanowiącym część Pobrzeża Południowobałtyckiego. Zgodnie

z tym podziałem, Pojezierze Iławskie stanowi mezoregion wchodzący

w skład Pojezierza Wschodniopomorskiego, będącego częścią Pojezierza

Południowobałtyckiego 2 . Generalnie wydzielić tu można dwa typy krajo-

brazu – nisko położone i płaskie obszary deltowe Wisły i Pasłęki oraz

charakteryzujące się dużym bogactwem form i zróżnicowane pod wzglę-

dem wysokościowym obszary wysoczyznowe.

Wśród obszarów deltowych wyróżniają się ze względu na swoją

wielkość Żuławy Wiślane. W granicach niniejszego opracowania – mię-

dzy Wisłą a Wysoczyzną Elbląską znajduje się ponad 1700 km 2 po-

wierzchni Żuław. Jest to prawie idealnie płaska równina, która wznosi

się nieco ponad poziom morza, a na kilku oddzielonych od siebie rejo-

1 Zob. w tej kwestii: W. Nowakowski, Korzenie Prusów. Stan i możliwości badań nad

dziejami plemion bałtyjskich w starożytności i początkach średniowiecza , Pruthenia,

t. I, Olsztyn 2006, s. 34–35.

2 J. Kondracki, Geografia fizyczna Polski , Warszawa 1981, s. 250–251.

119

Zagadnienie obecności Skandynawów w rejonie ujścia Wisły…

nach, m.in. w okolicy jeziora Drużno, tworzy obszary depresyjne, osiąga-

jąc w pobliżu Raczek Elbląskich 1,8 m p.p.m. 3 .

Do obszarów deltowych zaliczyć też należy wąską, nisko położoną

równinę napływową, rozciągającą się wzdłuż południowo-wschodniego

brzegu Zalewu Wiślanego, od ujścia Baudy po ujście Pregoły zwaną Wy-

brzeżem Staropruskim. W granicach Polski znajduje się jej mniejsza część

o powierzchni 273 km 2 . Istotnym elementem Wybrzeża Staropruskiego

jest teren delty Pasłęki, który genezą oraz specyfiką krajobrazu przypo-

mina Żuławy Wiślane.

Krańcowo odmiennymi jednostkami morfologicznymi w stosunku do

nizin deltowych są wysoczyzny morenowe, do których należy Wysoczy-

zna Elbląska, Pojezierze Iławskie i Równina Warmińska.

Wysoczyzna Elbląska obejmuje obszar 450 km 2 falistych wzniesień

morenowych z występującymi w części centralnej formami pagórkowa-

tymi, osiągając w okolicy Milejewa wysokość 197 m. n.p.m. Posiada ona

wyraźnie zaznaczone naturalne granice w postaci stromych krawędzi od

strony zachodniej i wschodniej, bądź urwistych brzegów od strony Zale-

wu Wiślanego. Jedynie południowy fragment Wysoczyzny przechodzi

łagodnie w obniżenie w rejonie Pasłęka. Charakterystycznym elementem

krajobrazu Wysoczyzny są liczne cieki wodne spływające radialnie we

wszystkich kierunkach wąskimi i krętymi, często głębokimi (dochodzą-

cymi do 60 m) dolinami. Wysokie i strome krawędzie od strony Żuław

Wiślanych na zachodzie i Niziny Warmińskiej na wschodzie mają cha-

rakter erozyjny. Część północna, to stary, martwy klif abrazyjny uformo-

wany przez późniejszą działalność erozyjną. Fragment południowy Wy-

soczyzny ma charakter akumulacyjny 4 .

Równina Warmińska położona jest na wschód i południe od Wyso-

czyzny Elbląskiej oraz na zachód od Wzniesień Górowskich nad Baudą

i dolną Pasłęką. Obejmuje ona obszar o powierzchni 642 km 2 falistej rów-

niny morenowej o rzędnej terenu zawierającej się w granicach od 20 do

70 m n.p.m. Decydujący wpływ na oblicze krajobrazowe tego mezoregio-

nu miały warunki, jakie panowały tutaj po ustąpieniu lądolodu skandy-

nawskiego, w okresie zlodowacenia bałtyckiego.

Pojezierze Iławskie znajduje się na prawym brzegu Wisły, granicząc

od północy z Żuławami Wiślanymi i Równiną Warmińską. Obejmuje ono

obszar o powierzchni ok. 4200 km 2 . Dominuje tu falista morena denna

o wysokości względnej od 5 do 20 m. Dość licznie występują tu układają-

3 B. Augustowski, 7 Charakterystyka geomorfologiczna , [ w :] Żuławy Wiślane , red. idem,

Gdańsk 1976, s. 175–188.

4 A. Makowska, Objaśnienia do mapy geologicznej Polski, arkusz Elbląg , Warszawa 1978.

120

Marek F. Jagodziński

ce się pasmowo ciągi wzniesień moreny czołowej, wśród których najbar-

dziej znanym jest ciąg moren „marskich” 5 . Charakterystycznym elemen-

tem krajobrazu są też luźno rozrzucone pagórki i występujące między

nimi obniżenia, często porozcinane dolinami cieków wodnych. Pojezierze

Iławskie charakteryzuje się występowaniem znacznej ilości jezior, z któ-

rych największymi są Jeziorak, Narie, Dzierzgoń i Drwęckie.

Ostatnią z wymienionych na wstępie jednostek morfologicznych jest

Mierzeja Wiślana. Tworzy ją piaszczysty wał z wydmami długości 50 km

i powierzchni 193 km 2 (w granicach Polski), ciągnący się od Gdańska po

Bałtyjsk w Rosji 6 . Zamyka on od północy równinę deltową Wisły (Żuła-

wy). W części wschodniej Mierzeję oddziela od lądu Zalew Wiślany.

Jak wynika z przedstawionej powyżej krótkiej charakterystyki po-

szczególnych jednostek morfologicznych, omawiany obszar zwraca uwagę

swoją wyjątkową różnorodnością. Patrząc w kierunku południowym od

strony Zalewu Wiślanego oraz w kierunku wschodnim od strony równi-

ny żuławskiej i jeziora Drużno, wyraźnie rysuje się potężny masyw Wy-

soczyzny Elbląskiej. Wysokie i strome krawędzie Wysoczyzny Elbląskiej,

a także głęboka i szeroka, zwłaszcza w części północnej, dolina rzeki

Dzierzgoń 7 , stanowią niewątpliwie najbardziej czytelne, charakteryzujące

się występowaniem wyraźnych barier terenowych, elementy krajobrazu

geograficznego omawianego terenu (ryc. 2).

Niedostępność tego terenu, widoczna przede wszystkim od strony

akwenów wodnych, podkreślają też zbocza wzniesień, cechujące się bar-

dzo dużymi spadkami, od kilkunastu do około 45%, przy wysokości

względnej dochodzącej do 60 m.

Jednocześnie należy podkreślić bardzo dobre skomunikowanie ob-

szaru Wysoczyzny Elbląskiej z wodami jeziora Drużno. Na styku Wyso-

czyzny i Żuław wykształcił się dość szeroki pas zachowanych fragmenta-

rycznie poziomów tarasowych oraz rozległe obszary akumulacji zboczo-

wej (tzw. strefa przejściowa), gdzie nagromadziły się znaczne ilości mate-

5 A. Kotliński, Krajobrazy obszarów przyrodniczo cennych województwa elbląskiego .

Warszawa 1994, s. 19.

6 J. Kondracki, op. cit., s. 275.

7 Po wschodniej i zachodniej stronie tego obniżenia, będącego po części pozostałością sięgają-

cej tu w okresie wczesnego średniowiecza zatoki jeziora Drużno, wznoszą się ciągi moren

czołowych o bardzo urozmaiconej i silnie rozczłonkowanej rzeźbie, w postaci równoległych

do siebie wzniesień porozdzielanych skomplikowanym systemem erozyjnych dolin wcioso-

wych. W obrębie wałów morenowych, szczególnie po stronie wschodniej doliny, znajdują

się najwyższe wzniesienia, osiągając 62 m n.p.m.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: