Z. Świechowski, Wczesne budownictwo ceglane w Polsce TEKST.pdf

z. ĺ WIECHOWSKI

84.

WCZESNE BUDOWNICTWO CEGLANE W POLSCE

ZASI Ħ G TERYTORIALNY

Wczesne budownictwo ceglane na ziemiach polskich nie przekracza

na wschodzie granicy Wisły i Dunajca. Zasi ħ g jego pokrywa si ħ wi ħ c

z zasi ħ giem architektury roma ı skiej, której stanowi cz ħĻę integraln Ģ

(ii. 1). Najwi ħ ksz Ģ liczb Ģ zachowanych zabytków mog Ģ wykaza ę si ħ Mało-

polska i Ļ l Ģ sk. Ka Ň da z tych dzielnic posiada kilkana Ļ cie wczesnych bu-

dowli ceglanych, nie licz Ģ c obiektów, które doszły do naszych czasów

w stanie bardzo fragmentarycznym i zatartym pó Ņ niejszymi ingerencjami

budowlanymi. Na drugim miejscu znajduje si ħ Wielkopolska z dziesi ħ ciu

zabytkami. Znikoma jest ilo Ļę wczesnych ceglanych budowli na Pomorzu,

gdzie a Ň po trzeci Ģ ę wier ę XIII w. dominuje granit jako materiał bu-

dowlany. Na ogromnym obszarze od uj Ļ cia Odry a Ň po delt ħ Wisły wy-

mieni ę mo Ň na tylko dwa wielkie zało Ň enia klasztorne w Kołbaczu i Oli-

wie oraz katedr ħ w Kamieniu. Podobnie w ziemi sieradzko-ł ħ czyckiej

i na Mazowszu mamy do czynienia tylko z pojedynczymi outsiderami,

jakimi s Ģ ko Ļ cioły dominika ı ski w Sieradzu i parafialny w Stro ı sku

oraz ceglana faza roma ı ska klasztornego ko Ļ cioła w Czerwi ı sku.

W przeciwie ı stwie do okresu pó Ņ nego Ļ redniowiecza w obr ħ bie

wczesnego budownictwa ceglanego nie zarysowuj Ģ si ħ jakie Ļ bardziej

wyraziste odr ħ bno Ļ ci regionalne. Jedyna ró Ň nica wynikaj Ģ ca z odr ħ bno Ļ ci

Ļ rodowiska geograficznego polega na fakcie ograniczonego stosowania

kamienia przy elementach konstrukcyjnych i dekoracyjnych w strefie

południowej przy ich całkowitej absencji na północy.

krakowskich 6 , a przykładem ich u Ň ycia w budowli prowincjonalnej jest

ko Ļ ciół Sw. Idziego w Inowłcdzu 7 .

Natomiast pojawienie si ħ konstrukcji ceglanych w dosłownym znacze-

niu przypada na okres znacznie pó Ņ niejszy. Znajomo Ļę materiału cegla-

nego nie zanikła wprawdzie nigdy na obszarach obj ħ tych ongi Ļ granicami

imperium rzymskiego, z którymi Polska pozostawała w Ň ywym kontakcie.

Niemniej nie znamy dotychczas Ň adnego polskiego przykładu datowanego

Ņ ródłowo na okres wcze Ļ niejszy ani Ň eli koniec pierwszej i pocz Ģ tek dru-

giej ę wierci XIII w. Z tego czasu pochodz Ģ dominika ı skie budowle w San-

domierzu 3 i Krakowie 9 , a tak Ň e ko Ļ ciół cysterski w Sulejowie 10 i para-

fialny w Ko Ļ cielcu Pi ı czowskim 11 , ceglane b Ģ d Ņ stosuj Ģ ce pomocniczo

cegły obok przewa Ň aj Ģ cego budulca ciosowego. Spo Ļ ród zabytków dato-

wanych w oparciu o cechy stylistyczne z du Ň ym stopniem prawdopodo-

bie ı stwa mo Ň na uwa Ň a ę za pochodz Ģ ce jeszcze z ko ı ca XII w. ceglane

partie ko Ļ cioła klasztornego p.w. Sw. Trójcy w Strzelnie. Z okresu

tego mogłoby pochodzi ę tak Ň e ceglane nadmurowanie absydy ko Ļ cioła

ĺ w. Leonarda w Lubiniu wraz z arkadowym fryzem, chocia Ň rodzaj

profilowania jedynego zachowanego w pierwotnej formie o Ļ cie Ň a okien-

nego dozwala równie Ň datowanie na pocz Ģ tek XIII w. Jako górna gra-

nica czasowa „wczesnego okresu", s Ģ dz Ģ c z ró Ň nych zjawisk, nasuwa si ħ

trzecia ę wier ę XIII w. Sprawdzeniu jej słuszno Ļ ci b ħ d Ģ słu Ň y ę m. in.

dalsze, szczegółowsze rozwa Ň ania.

ODMIANY KONSTRUKCJI MURU

Odpowiedzie ę na pytanie, jak Ģ konstrukcj ħ muru stosowano w pierw-

szych budowlach ceglanych, nie jest łatwo ze zrozumiałych wzgl ħ dów.

Informacji na ten temat udzielaj Ģ bardzo sporadyczne wypadki powa Ň -

niejszych uszkodze ı struktury budowli i zwi Ģ zanych z nimi prac kon-

serwatorskich. Wiadomo st Ģ d, Ň e stosowano co najmniej dwa ró Ň ne spo-

soby. Pierwszy, w którym tak jak w ciosowym murze kamiennym cegła

RAMY CHRONOLOGICZNE

Dla zagadnienia chronologii architektury ceglanej istotne jest roz-

ró Ň nienie ceramiki budowlanej i wła Ļ ciwej cegły, jako par excellence

materiału budowlanego. Ceramika w postaci ozdobnych płyt posadzko-

wych czy okładzinowych towarzyszy od samego zarania monumentalnej

architekturze na ziemiach polskich. Po raz pierwszy pojawia si ħ ona

w płytkach kaplicy w Trzemesznie z ko ı ca X w. 3 , znajduj Ģ c niebawem

niezwykle szerokie zastosowanie w gnie Ņ nie ı skiej katedrze datowanej

na okres rz Ģ dów Bolesława Chrobrego 4 , której istnienie ujawniły ostatnie

badania. Ornamentalne układy płyt ceramicznych posadzkowych znane

s Ģ z hermanowskiej budowli katedry wawelskiej 5 i innych budowli

6 Np. ko Ļ ciół pod wezw. ĺ w. Magdaleny, por. K. R a c h w a ı s k i, Wyniki

dotychczasowych bada ı na Okol ħ w Krakowie, „Kwartalnik Architektury i Urba-

nistyki", t. IV, Warszawa 1959, z. 1—2, s. 87, ii. 4 i 5.

7 Por. W. K. Henneberg, Ko Ļ ciół ĺ w. Idziego w Inowlodzu, „Biuletyn

Historii Sztuki i Kultury", VI, 1938, s. 1—10 i 208—220.

s Por. W. Ł u s z c z k i e w i c z , Ko Ļ ciół Sw. Jakuba w Sandomierzu; Zabytek

budownictwa ceglanego XIII w., „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki", II,

1884, s. 27—52; J. Wojciechowski, Ko Ļ ciół Sw. Jakuba w Sandomierzu,

„Przegl Ģ d Techniczny", XXXVIII, 1910, s. 207—220.

9 Por. F. Kop er a, ĺ redniowieczna architektura ko Ļ cioła i klasztoru O.O. Do-

minikanów w Krakowie, „Rocznik Krakowski",, XX, 1926, s. 57-—76.

a K. Józefowiczówna, Prace badawczo-naukowe w ko Ļ ciele parafialnym w

Trzemesznie, „Ochrona Zabytków 1 ', VIII, 1955, s. 34—49.

4 Por. K. ņ urowski, Katedra gnie Ņ nie ı ska vo nowym Ļ wietle, „Z otchłani

wieków", XXIV, 1958, s. 235—239.

3 Patrz A., Szyszko-Bohusz, Studia nad katedr Ģ wawelsk Ģ , „Prace Ko-

misji Historii Sztuki", VIII, 1946, s. 107—148.

Z. ĺ wiechowski, Opactwo cysterskie w Sulejowie, Pozna ı 1954.

Z. ĺ wiechowski, Ko Ļ cielec Opatów, Warszawa 1954.

Z- SWIECHOWSKI

WCZESNE BUDOWNICTWO CEGLANE W POLSCE

3 6

stanowiła tyłko zewn ħ trzne I wewn ħ trzne oblicowanie. wn ħ trze muru

za Ļ wypełniał gruz ceglany i drobne kamienie obficie zalane zapraw Ģ

wapienn Ģ . Tak Ģ konstrukcj ħ muru stwierdzono w zawichojskim ko Ļ ciele

franciszkanów i ko Ļ ciele ĺ w. Jerzego w Kałkowie 12 . Przykładu odmiennej

konstrukcji dostarczaj Ģ mury zamku legnickiego, pochodz Ģ ce z pierwszej

połowy XIII w. 13 W Legnicy mur wykazuje zupełnie jednorodn Ģ

struktur ħ , zarówno wn ħ trze, jak i lico uło Ň one jest regularnie z cegieł;

w partiach widocznych u Ň yto najlepiej wypalonych egzemplarzy. Zarówno

w pierwszym, jak i w drugim wypadku rola wi Ģ zania lica muru z jego

wn ħ trzem przypadała „główkom" si ħ gaj Ģ cym w gł Ģ b.

UKŁAD

Układ cegły stosowany w najwcze Ļ niejszych budowlach wzniesio-

nych z tego materiału z reguły polega na zmiennym rytrale dwu wozówek

przeplatanych główk Ģ . Dla układu takiego w terminologii niemieckiej

przyj ħ ła si ħ od XVII w. nazwa „wendyjskiego" 14 . Nazwa pochodzi za-

pewne z obszaru meklembursko-pomorskiego. Istotnie wielki rozkwit ro-

ma ı skiego budownictwa tego terytorium bliski był, je Ļ li nie współczesny,

istnieniu słowia ı skich, czyli „wendyjskich" organizmów pa ı stwowych.

Wendami bowiem nazywali przybysze z zachodu miejscow Ģ ludno Ļę .

Klasyczny układ wendyjski ulegał niekiedy zmianie w ten sposób, Ň e na

miejsce dwu wozówek wprowadzano trzy, jak np. w dolnej partii szczy-

towej Ļ ciany prezbiterium ko Ļ cioła parafialnego w Mieronicach. Układ

taki. rzecz jasna, osłabiał konstrukcyjn Ģ odporno Ļę muru, a wynikał

wedle wszelkiego prawdopodobie ı stwa z ch ħ ci zaoszcz ħ dzenia materiału.

Układ „wendyjski" jest stosowany a Ň po pocz Ģ tek XIV w., z wyj Ģ tkiem

Pomorza, gdzie trwa znacznie dłu Ň ej.

Sko Ļ ny układ cegieł, tak Ň e tworz Ģ one wzór jodełkowy, jest tak Ň e

cech Ģ ograniczon Ģ do wczesnego budownictwa ceglanego. Spotykamy si ħ

z takim jodełkowym układem w Ļ cianach szczytowych transeptu ka-

tedry w Kamieniu (ii. 2) i ko Ļ cioła cysterskiego w Oliwie, jak równie Ň

w wielu wczesnych budowlach meklemburskich i du ı skich 15 . Na Ņ ródło

2 Z. S wiechows ki, Architektura na ĺ l Ģ sku do połowy XIII w., War

szawa 1955, s. 45—46. Dane dotycz Ģ ce konstrukcji muru opieraj Ģ si ħ na wiado

mo Ļ ciach z okresu rozbudowy i prac konserwatorskich z lat 1931—1932.

3 Wiadomo Ļę od p. mgr. in Ň . arch. J. Rozp ħ dowskiego, który przeprowadził

na zamku w Legnicy badania z ramienia Katedry Historii Architektury PoLskiej

Politechniki Wrocławskiej.

4 Wg O. Stiehla, artykuł w Reallexikon, por. przyp. 2.

5 Przykłady u Stiehla w Reallexikon; por. tak Ň e A. Kamphausen, Die

Baudenkmaler der deutschen Kolonisation in Ostholstein und die Anjange der

nordeuropaischen BacksteinbaukuTtst, Neumiinster 1938; L. Reygers, Die Ma-

rienkirche in Bergen auf Riigen und ihre Beziehungen zur ddnischen Backstein-

architektur, Greifswald 1934; V. Lorenzen, De Danske Cistercienserklosteres

Bygningshistorie, Kabenhavn 1941.

2. Kamie ı Pomorski, katedra, fragm. połudn. szczytu transeptu, „jodełkowy" układ

cegieł wn ħ ki. Fot. ze zbiorów Muzeum Pomorskiego w Szczecinie.

3. Mediolan, S. Ambrogio, atrium. „Jodełkowy" układ cegły. Fot. Z. ĺ wiechowski.

z. ĺ WIEC HOW S KI

4. Bolonia, kru Ň ganek z. kompleksu Santo Stefano, fragment arkady. Cegły

wykonane bez u Ň ycia form. Fot. Z. ĺ wiechowski.

89 .

WCZESNE BUDOWNICTWO CEGLANE W POLSCE

tego układu, stosowanego w północnej Europie z wyra Ņ n Ģ intencj Ģ zdob-

nicz Ģ , wskazuj Ģ zabytki lombardzkie (ii. 3). Wyst ħ puj Ģ cy tam analo-

giczny układ, nie ograniczony tylko do bardziej eksponowanych pla-

stycznie członów architektonicznych, jak szczyty i ich podziały, ale

stosowany bez ró Ň nicy w wypełniaj Ģ cych i no Ļ nych partiach muru, na-

wi Ģ zuje najwyra Ņ niej do rzymskiego układu muru kamiennego „opus

spicatum 15 , wyst ħ puj Ģ cego nagminnie w budownictwie wczesno Ļ rednio-

wiecznym 16 . Ciekawym, lokalnym zapewne prze Ň ytkiem, mo Ň e uwarun-

kowanym tradycj Ģ miejscowych budowli roma ı skich, jest „jodełkowy"

układ cegieł w górnej kondygnacji czternastowiecznej dzwonnicy kole-

giaty wi Ļ lickiej.

FORMAT

We wcze Ļ niejszej fazie ceglanego budownictwa lombardzkiego format

cegły nie wykazuje jakich Ļ prawidłowo Ļ ci. Dzieje si ħ to w zwi Ģ zku z bar-

dzo prymitywnymi lokalnymi sposobami produkcji, polegaj Ģ cymi na

przycinaniu poszczególnych cegieł z wałków wyrobionej gliny, podobnie

jak klusek z ciasta 17 (ii. 4). Ta prymitywna technika zostaje zast Ģ piona

inn Ģ , znan Ģ zreszt Ģ przez cały czas wczesnego Ļ rednio wie cza i znajduj Ģ c Ģ

nawet odbicie w pisanej recepturze 18 , a mianowicie fabrykowaniem cegły

regularnie kształtowanej w formach zbitych z desek. Tylko ta druga,

doskonalsza technika jest znana w północnym budownictwie ceglanym.

W konsekwencji/ wyst ħ puje tu wi ħ ksza regularno Ļę formatów przynajmniej

w obr ħ bie produkcji jednej cegielni, jak mo Ň emy teoretycznie zakłada ę .

Podstaw Ģ do bardziej obowi Ģ zuj Ģ cych wniosków mo Ň e by ę tylko mo Ň liwie

pełne i dokładne zestawienie formatów dla interesuj Ģ cego nas kr ħ gu

budownictwa. Zestawem takim, w miar ħ mo Ň no Ļ ci kompletnym w stosunku

do polskich budowli wcze Ļ niejszych ani Ň eli połowa XIII w., jest tabela

publikowana przy miniejszej pracy. Pytaniem, jakie si ħ nasuwa w zwi Ģ zku

z t Ģ tabel Ģ , jest w pierwszym rz ħ dzie kwestia, czy format cegły jest w

jakim Ļ sensie sprz ħŇ ony z chronologi Ģ . Bli Ň ej: czy w tym samym

okresie we wszystkich budowlach wyst ħ puje podobny format i czy

rozmiary cegły ulegaj Ģ na przestrzeni czasu prawidłowym zmia-

18 Szereg przykładów takiego „jodełkowego" w Ģ tku muru ceglanego podaje

A. K i n g s L e y P o r t e r , Lombard Architecture , Yale 1917. Por. zwłaszcza przy-

kłady z Calvenzano di Vizzolo Predabissi i z S. Calimero w Mediolanie w t. IV,

pl. 41 i pl. 125.

7 Por. O. S t i e h l , Zur Technik des Backsteinbaues im zwolften Jahrhundert,

..Centralblatt der Bauverwaltung", 1892.

8 Technik ħ produkcji cegły opisuje m. in. Hrabanus Maurus w swoim dziele

De universo, powstałym ok. r. 830. Jest w jego tek Ļ cie wyra Ņ nie mowa o for

mach drewnianych. Por. Ur Ģ bani Mauri Opera a Pamelio olim collecta, Coln

1)6-26, De Universo.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: