Bogucka M., Rzemiosła budowlane [w:] Gdańsk jako ośrodek produkcji w XIV – XVII wieku, Warszawa 1962, (s. 65 – 80)
1. Produkcja cegły
Cegielnie istniały we wszystkich większych miastach polskich od początku ich istnienia. Już w XIV wieku istnieje w Gdańsku na Prawym Mieście cegielnia i piec do wypalania wapna. W końcu XIV wieku powstaje wapniarnia na Starym Mieście, a na początku XV – nowa cegielnia i piec wapniarski w Nowym Mieście.
W XVI wieku funkcjonuje już tylko jedna duża cegielnia na Starym Mieście. Był to znacznie rozbudowany organizm gospodarczy. Główne urządzenia produkcyjne to wielki piec do wypalania cegieł (mieścił 35 tys. sztuk) i piec do wypalania wapna (o pojemności ponad 80 łasztów). Oprócz tego własnością cegielni były szopy, budynki do przechowywania zapasów i sprzętu, a także wozy, konie oraz własne pólko, gdzie zbierano siano i słomę na potrzeby własne i na sprzedaż.
Cykl produkcyjny dzielił się na 2 fazy.
àZimą (od końca października do końca marca) robotnicy pracowali przy bagrowaniu (wydobywanie gliny).
àLatem odbywała się właściwa produkcja – przygotowanie gliny, formowanie i wypalanie cegieł. Właścicielem cegielni była od 1440 roku Rada Starego Miasta. Z jej ramienia zakładem zarządzał co roku inny wydelegowany do tego celu rajca. Od strony technicznej pracą cegielni kierował tzw. cegielmistrz, fachowiec wynajęty przez Radę. W cegielni pracowali robotnicy płatni na dniówki. Zimą wydobywali glinę, latem dzielili się na kilka specjalności – ubijacze, strycharze, specjalni robotnicy do lasowania wapna. Istniał też rozbudowany personel pomocniczy. W połowie XVI wieku produkcja cegieł w tym zakładzie dochodziła do ok. pół mln sztuk rocznie, dachówek – blisko 100 tys., natomiast wapna do 800 łasztów. Oprócz tego produkowano pewne ilości wapna nielasowanego.
2. Rozwój budownictwa gdańskiego do połowy XVI wieku
XIV-wieczny Gdańsk to miasto drewniane, do wyjątków należy Wielki Młyn, ratusz Prawego Miasta i Dwór Artusa wzniesione z cegły. Na przełomie XIV i XV wieku następuje ożywienie ruchu budowlanego, a w XV wieku jego rozkwit. Wtedy to Rada Miasta nakazuje zastępować dachy słomiane dachówką a domy drewniane – murowanymi. Prowadzi się liczne prace przy świątyniach, m. in. kościele Panny Marii.
W XIV wieku w Gdańsku działają znakomici budowniczowie (np. Henryk Ungeradin), o których pozyskanie starają się nawet inne miasta.
Liczba wszystkich mistrzów cechu murarzy i kamieniarzy w XV wieku nie jest znana, z pewnością jednak nie była mała. Obok murarzy na budowach pracowali liczni cieśle. W XIV wieku istniał nawet w Gdańsku, obok urzędu budowniczego (murarza) miejskiego, urząd miejskiego cieśli, który zajmował się konserwacją budowli miejskich i otrzymywał za to specjalne wynagrodzenie. W początku XVI wieku działało 32 murarzy i 50 cieśli (bardzo dużo).
3. Rozkwit budownictwa w XVI i XVII wieku
Bogactwo i potęga Gdańska na przełomie XVI i XVII wieku ujawniały się m. in. we wzmożonym ruchu budowlanym. Renesans gdański, charakterystyczny ze względu na skrzyżowanie wpływów włoskich i niderlandzkich, jest okresem szczytowym tutejszej architektury. Mają miejsce liczne akcje budowlane – przebudowa Dworu Artusa, odbudowa spalonej wieży ratuszowej, przebudowa obwarowań miejskich, powstaje Zbrojownia, rozwija się budownictwo prywatne (kamienice). Działa wielu sławnych budowniczych, doskonali się technika murarska, rozwija kamieniarstwo. Jednocześnie maleje liczba mistrzów ciesielskich i murarskich, jest to okres tendencji monopolistycznych cechów budowlanych. Mistrz murarski i ciesielski zmienia się w tym czasie w rodzaj inżyniera prowadzącego nieraz więcej niż trzy budowy, a miejsce właściwego pracownika na placu budowy zajmuje czeladnik (w związku z tym liczba czeladników na placu budowy rośnie). Wiele obiektów wznosi się w Gdańsku siłami partaczy, często w budowach biorą udział członkowie cechu stolarzy i snycerzy. Dość często zresztą między członkami poszczególnych rzemiosł dochodzi do sporów kompetencyjnych, np. spory i procesy między cieślami a stolarzami czy snycerzami.
4. Technika i organizacja pracy
Od połowy XV wieku w budownictwie gdańskim cegła wypiera drewno. Powstaje coraz więcej domów murowanych, następuje ograniczanie elementów drewnianych w budowlach z cegły, wydany zostaje zakaz budowy w obrębie murów miejskich w systemie szachulcowym (niebezpieczeństwo pożarów). Na przedmieściach nadal jednak króluje drewno (domy w całości drewniane lub w konstrukcji szachulcowej).
Na czele budowy stał mistrz cechowy, murarz lub cieśla, który już w XVI – XVII wieku staje się bardziej przedsiębiorcą – inżynierem niż rękodzielnikiem. W XVI wieku w obu cechach wprowadzono obowiązek wykonywania skomplikowanej sztuki mistrzowskiej. Cieśla musiał pokierować budową dwupiętrowego drewnianego domku, obowiązkiem murarza było zdanie egzaminu z murarki i wykonanie projektu (szkicu) jakiegoś budynku.
Rozmiary i organizacja gdańskich przedsiębiorstw budowlanych zależały od rodzaju wznoszonego obiektu – inaczej wyglądała budowa wielkiego kościoła lub innego gmachu publicznego, inaczej prywatnej kamienicy czy małego domku na przedmieściach. Niektóre musiał w XV wieku gromadzić większą liczbę ludzi. Prócz licznej czeladzi na budowach pracowali uczniowie, a od końca XVI wieku zwykli niewykwalifikowani robotnicy, zwani pomocnikami lub dniówkarzami, stojący poza organizacją i hierarchią cechową.
Podział pracy, zwłaszcza na większych budowach musiał być dość zaawansowany, osobne prace wykonywała czeladź ciesielska, osobne murarska. Czeladnicy, zależnie od kwalifikacji, dzielili się na zwykłych i tzw. werkmistrzów. Prace pomocnicze, najcięższe (podawanie materiałów, mieszanie zaprawy, noszenie ciężarów itd.), należały do uczniów i dniówkarzy. Kontrola produkcji w zakresie rzemiosł budowlanych była słabo rozwinięta. Zdaje się, że wysokie kwalifikacje fachowe gdańskich budowniczych czyniły ją niemal zbędną. W źródłach brak bowiem wzmianek o poważniejszych reklamacjach w związku z wykonywaniem budów.
Jw.
2. Rozwój budownictwa gdańskiego do połowy XVI w.
Gdańsk w XIV w – przeważnie zabudowa drewniana. Z cegły wzniesiono jedynie: Wielki Młyn (1364), ratusz Prawego Miasta (2. poł. XVI), Dwór Artusa. Ożywienie ruchu budowlanego przypada na przełom XIV / XV wieku. Wilkierz z 1455 zakazywał budowy domów drewnianych na terenie śródmieścia i nakazywał wymianę już istniejących na murowane oraz krycie dachów dachówką. Koniec XIV i pocz. XV wieku – intensywne roboty budowlane przy kościele NMP, kościele św. Jana, św. Katarzyny oraz św. Piotra i Pawła.
Już w XIV w – znani budowniczowie, np.:
- mistrz Henryk Ungeradin (zwany magister structurae), kierownik budowy ratusza, NMP i murów miejskich,
- mistrz Tidemann – od 1357 w Gdańsku,
- Claus Sweder – od 1425,
- Nicolaus Zyttowe (stanowisko murarza miejskiego),
- od 1443 mistrz Steffens (ukończył NMP)
- Henryk Hetzel – twórca sklepienia w kościele NMP,
- Michał Enkinger – pocz. XVI wieku, specjalista od architektury drewnianej.
Gdański cech murarzy i kamieniarzy (Meurere, Stein- und Bildhawere) – znacznie większa liczba członków (w pocz. XVI w – 32). Obok murarzy działali cieśle – więcej przekazów źródłowych, ponieważ w przeciwieństwie do murarzy pracowali też na licznych budowach o pomniejszym znaczeniu, a także przy urządzeniach miejskich, przemysłowych, spichrzach itp. Spisy podatkowe wymieniają cieśli zamieszkałych w centrum miasta (Kotwiczników, św. Ducha, Długa...) – w sumie na Prawym Mieście ok. 20 mistrzów ciesielskich. W pocz. XVI w – ok. 50 cieśli (dużo).
W XIV wieku istniał urząd miejskiego murarza i miejskiego cieśli – zajmowali się konserwacją budynków miejskich, za co pobierali od Rady pensję.
Tzw. renesans gdański – połączenie wpływów włoskich i holenderskich. W 2. poł. XVI wieku – przebudowa Dworu Artusa w stylu odrodzenia, w 1556 odbudowa spalonej wieży ratuszowej, przebudowa Mostu i Bramy Zielonej. W pocz. XVII wieku powstaje gmach zbrojowni.
Znani budowniczowie tego okresu:
- Antoni van Obbergen
- Wilhlem van dem Block z synami
- Hans Kramer
- Hans Schneider
- Dirk Daniels
Bujny rozwój kamieniarstwa i zdobnictwa. Stan liczebny członków rzemiosł budowlanych maleje – w roku 1579 było tylko 9 (!) mistrzów ciesielskich i tyle samo murarskich. Oba cechy prowadziły wówczas politykę ograniczania przyjęć nowych kandydatów – TENDENCJE MONOPOLISTYCZNE CECHÓW BUDOWLANYCH. Wpływ na to miały toczone w tym czasie przez Gdańsk wojny z Batorym (śmierć w bitwach wielu rzemieślników). Pod naciskiem mieszczan władze cechowe nieznacznie zwiększyły liczbę mistrzów – do kilkunastu pod koniec XVI w i dwudziestu kilku w 1. poł. XVII wieku.
W tym samym czasie np. w Toruniu było 12 mistrzów ciesielskich (1656), a już w roku 1660 – 1 (!). W Krakowie w 1653 było 16 cieśli. Od połowy XVII w liczba cieśli budowlanych w Gdańsku ponownie zaczyna spadać – w 1665 do cechu należy jedynie 7 mistrzów i 1 wdowa.
PRZYCZYNY: spadek liczby cieśli cechowych należy wiązać ze zmianą ich funkcji na budowie. Mistrz w ciągu XVI-XVII wieku stawał się z rzemieślnika przedsiębiorcą budowlanym, nadzorującym jedynie prace na kilku budowach jednocześnie (chociaż statuty mówią maksymalnie o 3). Miejsce właściwych pracowników zajmują czeladnicy – ich liczba znacznie wzrasta (np. z 34 w roku 1558 do ponad 200 w 1607). Czeladników murarskich było w 1605 r. 99, nie licząc pomocników i uczniów.
Na przedmieściach nadal budowano domy drewniane i szachulcowe – te wznoszone były w dużej mierze przez partaczy (rzemieślników niecechowych). Do prac budowlanych używano też często członków cechu stolarzy i snycerzy, co było powodem ostrego ich konfliktu z cechem cieśli. Spór przybrał na sile w początkach XVII wieku – liczne sprawy sądowe najpierw pomiędzy poszczególnymi rzemieślnikami, a potem (1605) wielki trwający 8 lat proces między cechami. Snycerze i stolarze byli przeciwni wykonywaniu przez cieśli futryn drzwi i okien, szaf itp. – uważali, że do nich należą wszystkie delikatniejsze prace w drewnie, a cieśle powinni zajmować się jedynie dużymi elementami budowlanymi ciosanymi siekierą i dużym heblem. Cieśle z kolei oponowali, mówiąc, że stosunkowo młody cech stolarzy i snycerzy nie ma prawa ograniczać ich kompetencji.
Pierwsze zarządzenie władz miejskich w tej sprawie wydano w styczniu 1613:
- cieśle mogą oprócz budowy domów robić studnie, drewniane galerie i przedproża, schody, drzwi z tarcic, ozdobne spoiwa między murami, oprawy okien z tarcic i dyli
- drzwi zewnętrzne do domów, piwnic i spichrzów mogą robić i cieśle, i stolarze-snycerze
- drzwi wewnętrzne, klejone i rzeźbione oraz zwieńczenia okien – tylko snycerze
- wyżej wymienione podziały NIE obowiązują w wypadku wykonywania robót dla władz miasta
Nie zadowoliło to żadnej ze stron. W 1641 – nowa ugoda między cechami:
- głowice okien w domach szachulcowych mogą robić i cieśle, i stolarze-snycerze
- głowice okien w domach ceglanych – tylko snycerze
- schody, roboty przy spichrzach i ogrodach – tylko cieśle
- cieśle mogą przyjmować zlecenia na CAŁE domy w ramach wykonywania sztuki mistrzowskiej, wyjątek stanowią ramy okienne.
Od poł. XV wieku cegła wypiera budownictwo drewniane, ogranicza się też stosowanie elementów drewn. w budowlach murowanych. W 2. połowie XVI – wielkie ożywienie ruchu budowlanego, połączone z zaostrzeniem przepisów (wilkierz z 1599). Murarz / cieśla, któremu udowodniono stosowanie zabronionej techniki szachulcowej w mieście miał być ukarany utratą prawa miejskiego i usunięciem z cechu, partacz – 3-miesięcznym więzieniem.
Organizacja pracy – na czele budowy stał mistrz cechowy (murarz lub cieśla). Od XVI wieku w obu cechach wprowadzono obowiązek wykonywania sztuki mistrzowskiej (u cieśli było to pokierowanie budową 2-piętrowego domu, u murarzy – sprawdzian umiejętności rękodzielniczych oraz sporządzenie projektu budynku). Liczba uczniów i czeladników nie była ograniczona statutami cechu cieśli (największe warsztaty zatrudniały do 40-60 czeladników), murarze mogli ich posiadać 18, później więcej. Czeladnicy zależnie od kwalifikacji dzielili się na zwykłych i tzw. werkmistrzów.
1
tellmemore