Judycki_S-Pamiec_i_wiedza.pdf

KWARTALNIK FILOZOFICZNY

T. XXX, Z. 3, 2002

PL ISSN 1230-4050

STANISŁAW JUDYCKI

(Lublin)

PAMIĘĆ I WIEDZA

1. ŹRÓDŁA PROBLEMU

Gdy przypominamy sobie coś, często temu procesowi towa-

rzyszą wyobrażenia (obrazy mentalne), które reprodukują minione

zdarzenia z naszego życia. Przypominając sobie zeszłoroczne wa-

kacje, możemy „widzieć w pamięci" zielone sosnowe wzgórza, żół-

to-białe wydmy, zarys granatowo-zielonego morza. Tego rodzaju

obrazy mentalne, towarzyszące przypomnieniom, wydają się zasad-

niczo nie różnić od czystych fantazji, za pomocą których unaocz-

niamy sobie coś, czego sami nigdy nie doświadczyliśmy. Naoczność

charakterystyczna dla czystych fantazji (fikcji) wydaje się nie

różnić od naocznosci pojawiającej się w obrazach przypomnienio-

wych. Jeżeli tak jest i jeżeli przypomnienie polega na żywieniu

obrazów, to jak to się dzieje, że pewne obrazy odnosimy do

przeszłości, a w przypadku innych od razu wiemy, że są to tylko

nasze wyobrażenia. Czy istnieje jakiś „mechanizm", który powo-

duje, że jedne wyobrażenia traktujemy jako należące do naszej

przeszłości, a inne nie. Przypomnienie jest jednak tylko jedną

z form pamięci. Możemy także używać tzw. pamięci faktualnej

(czysto semantycznej), tzn. takiej, która nie zawiera właściwego dla

przypomnienia doświadczenia podróżowania wstecz w czasie su-

biektywnym. Dzięki niej jesteśmy w stanie przywołać do naszej

aktualnej świadomości np. sens twierdzenia Pitagorasa lub treść

dawno nauczonego wiersza, numer telefonu itd. 1 W trakcie tych

1 Wyrażenie „pamięć faktualna" jest tłumaczeniem często w tym kontekście

używanego angielskiego określenia factual memory.

— 42 —

czynności nie pojawiają się nam żadne obrazy. A nawet gdy takie

obrazy towarzyszą procesowi aktualizacji pamięci semantycznej, to

nie mają istotnego znaczenia dla przywoływanych treści, mogą być

przypadkowe i słabo powiązane z tym, co pamiętamy. Co jest zatem

przedmiotem przypomnienia i pamięci? Czy są nim pewne obrazy,

na podstawie których dokonujemy wnioskowania o istnieniu zda-

rzeń przeszłych, czy też przedmiotem pamięci są zdarzenia przeszłe,

z którymi kontaktujemy się bez żadnych pośredników. Czym jest

przeszłość? Czy jest tylko zbiorem doświadczeń, które określamy

mianem przypomnień (lub aktów pamięci). Jak nabywamy pojęcia

przeszłości? W filozofii współczesnej przyjęło się mówienie o trzech

teoriach dotyczących przedmiotu pamięci, analogicznie do trzech

teorii na temat przedmiotu percepcji zmysłowej, a mianowicie

o realizmie pośrednim, realizmie bezpośrednim i fenomenalizmie.

Stanowiska te zostaną teraz kolejno omówione.

2. REALIZM POŚREDNI

Realista pośredni w teorii pamięci utrzymuje, że pamiętać coś,

to być pośrednio świadomym przeszłości. Gdy coś pamiętamy,

wtedy w naszym umyśle istnieje bezpośrednio uświadamiany obiekt,

który funkcjonuje jako pośrednik. Jest nim obraz pamięciowy.

Obraz pamięciowy jest wewnętrznym i bezpośrednim przedmiotem

pamięci. Takie stanowisko nazywane jest też reprezentacjonizmem.

Występuje ono już Arystotelesa, który twierdził, że pamięć nie

może istnieć bez wyobraźni. Pamiętamy przeszłe do-

świadczenia wtedy, gdy przywołujemy obrazy reprezentujące je 2 .

Motywacje prowadzące do tego stanowiska mogą mieć różny

charakter. Jedną z nich jest po prostu fakt, że często w trakcie

przypominania sobie czegoś pojawiają się nam pewne wyobrażenia.

Po drugie, pojawia się niekiedy skłonność do widzenia treści

doświadczeń pamięciowych jako drugiego, wewnętrznego obiektu

w świadomości. Tak jak treść doświadczeń percepcyjnych jest

interpretowana przez zwolenników reprezentacjonistycznej teorii

percepcji jako wewnętrzna umysłowi dana zmysłowa, podobnie

zwolennik reprezentacjonistycznej teorii pamięci będzie widział

treści doświadczeń pamięciowych jako swoistego rodzaju we-

De memoria et reminiscentia, 450a 13.

— 43 —

wnętrzne obiekty w umyśle. Innym uzasadnieniem dla realizmu

pośredniego może być fakt opóźnienia czasowego, który w przy-

padku pamięci wydaje się jeszcze bardziej przekonywający niż

w percepcji. Skoro to, czego doświadczamy pamiętając coś, nie

istnieje aktualnie, to w takim razie musimy mieć do czynienia tylko

z pewną reprezentacją minionego zdarzenia, z wewnętrznym obiek-

tem mentalnym, który je reprezentuje. Po trzecie, podobnie jak

istnienie złudzeń i halucynacji percepcyjnych może motywować

reprezentacjonistyczną teorię percepcji, tak też fakt istnienia złu-

dzeń i halucynacji pamięciowych może stanowić motyw dla rea-

lizmu pośredniego w teorii pamięci. To, co widzimy w sytuacjach

halucynacji percepcyjnych, trzeba według realisty pośredniego

uznać za wewnętrzną umysłowi daną zmysłową, która nie jest

wywołana przez zewnętrzny obiekt fizyczny, lecz przez inne czyn-

niki, np. przez pewien stan wewnętrzny organizmu. Zwolennik

reprezentacjonistycznej teorii percepcji zmysłowej będzie na tej

podstawie twierdził, że jeżeli w halucynacjach percepcyjnych istnieje

pewien wewnętrzny obiekt mentalny (dana zmysłowa), to należy

przyjąć, że również w normalnych sytuacjach percepcyjnych istnieje

w umyśle pewna dana zmysłowa, która reprezentuje rzeczy na

zewnątrz umysłu. W przypadku pamięci miałoby być podobnie.

Tutaj z halucynacją pamięciową mamy do czynienia wtedy, gdy

obraz jest dokładnie taki, jak obraz pamięciowy, lecz nie jest

powiązany z minionym zdarzeniem przez odpowiedni związek

przyczynowy. Jest on na przykład efektem jakichś wewnętrznych

zakłóceń w działaniu organizmu. Każdy z tych motywów realizmu

pośredniego w teorii pamięci obarczony jest trudnościami, jak też

samo stanowisko reprezentacjonistyczne wystawione jest na wie-

loraką krytykę.

Jeśli chodzi o pierwszy argument, to trzeba odróżnić dwie

kwestie. W przypadku pamięci faktualnej (czysto semantycznej)

z pewnością nie mamy do czynienia z obrazami mentalnymi. Gdy,

na przykład, odtwarzamy pamięciowo jakieś twierdzenie matema-

tyczne, mogą temu towarzyszyć pewne wyobrażenia, lecz nie są one

istotne dla odtwarzanej treści. Jest to przywołanie pewnej wiedzy

lub przekonań. W tym sensie stanowisko uznające, że pamięć we

wszystkich odmianach z konieczności zakłada żywienie obrazów,

nie da się utrzymać. A zatem problem ten może dotyczyć tylko

przypomnień. Czy tutaj konieczne jest posiadanie obrazów, peł-

niących rolę pośredniczącą pomiędzy aktem przypominania sobie

a przypomnianym zdarzeniem? Badania psychologiczne wskazują,

że w tym aspekcie występują duże różnice indywidualne 3 . Część

ludzi twierdzi, że w trakcie przypominania sobie minionych zdarzeń

nie pojawiają się im żadne wyobrażenia. Nie trzeba jednak aż

autorytetu badań naukowych, aby stwierdzić, że jest to możliwe:

mogę przypomnieć sobie treść wczorajszych wiadomości usłysza-

nych z radia, nie posiadając przy tym żadnych wyobrażeń. Nie

będzie to jednak tylko aktualizacja pewnej wiedzy, gdyż występuje

tutaj przeświadczenie, że jest to coś, co należy do mojego własnego

przeszłego doświadczenia, coś, co zdarzyło się przed pewnymi

zdarzeniami i po pewnych innych zdarzeniach. Będzie to więc

przypomnienie.

Drugi argument na rzecz reprezentacjonizmu w teorii pamięci

nie jest całkowicie jasny. Tendencja do traktowania treści doświad-

czeń pamięciowych jako swoistego rodzaju obiektów wewnątrz

umysłu znaczy co innego w przypadku przypomnień, a co innego

w sytuacjach przywołania z pamięci pewnej wiedzy lub przekonań.

W tej drugiej sytuacji można przyznać rację przeciwnikowi realizmu

pośredniego, że nienaoczna treść naszych aktów pamięci faktualnej

nie może być uznana za obiekt pośredniczący pomiędzy nami a tym,

do czego się odnosimy. Treść przypomnianego wiersza lub treść

jakiegoś twierdzenia matematycznego nie są pośrednikami pomię-

dzy moim teraźniejszym aktem pamiętania a tym, do czego się za

jego pomocą odnoszę. Jest to reprodukcja dawniej nabytej treści.

Gdy natomiast chodzi o przypomnienie, któremu towarzyszą

obrazy odsyłające nas do naszej własnej przeszłości, to tendencja do

traktowania tych obrazów jako pewnego pośrednika wydaje się

usprawiedliwiona. W niektórych sytuacjach możemy nie mieć

takich wyobrażeń i stąd też nie są one konieczne dla dojścia do

skutku przypomnienia, ale gdy już występują, to pełnią rolę pośred-

niczącą. Można powiedzieć, że pełnią rolę heurystyczną. Gdy

badamy je bliżej, gdy „okiem ducha" przyglądamy się ich szcze-

gółom, wtedy pojawiają się pewne nowe przypomnienia i pewne

nowe obrazy.

3 D. J. 0'Connor i B. Carr (Introduction to the Theory of Knowledge, Brighton

1982, s. 128) powołują się na badania przeprowadzone już przez F. Galtona i opu-

blikowane w jego Inąuiries into Human Faculty andits Development (London 1883)

oraz twierdzą, że ich wyniki nie zostały podważone przez późniejszą psychologię.

Galton ustalił, że bardzo wielu ludzi (szczególnie mężczyzn) nie żywi żadnych

wyobrażeń, podczas gdy wizualne obrazy występują częściej u kobiet i dzieci.

— 45 —

Argument z opóźnienia czasowego pomiędzy aktem pamięci

a tym, co zostaje przezeń przywołane, może właściwie odnosić się

tylko do przypomnienia, gdyż w przypadku pamięci faktualnej nie

mamy w ogóle do czynienia z doświadczeniem czasu. Jest to

oczywiste wtedy, gdy przywołujemy z pamięci treści pozbawione

w ogóle „wymiaru" czasowego, twierdzenia matematyczne, numer

telefonu itp. Nie odnoszą się one do przeszłości mojej czy kogokol-

wiek innego. Pamięć faktualna zawiera też treści, które dotyczą

przeszłości, są nimi wszystkie te treści, których sami nie doświad-

czaliśmy, lecz które znamy z opowiadań innych osób lub ze źródeł

i pozostałości historycznych. W tym wypadku przewaga argumen-

tami wydaje się znajdować po stronie zwolennika realizmu bezpo-

średniego. Gdy natomiast przypominam sobie minione zdarzenia,

za pomocą pewnych obrazów lub bez nich, to rzeczywiście trzeba

powiedzieć, że obraz lub pewna treść nienaoczna są dla mnie

teraźniejsze, a przypomniane za ich pomocą zdarzenia umieszczam

w czasie przeszłym, a więc reprezentują one to, co było niegdyś.

Pojawia się problem, jak w tym wypadku funkcjonują obraz lub

treść. Czy pełnią role pośredników przezroczystych, z pomocą

których odnosimy się do minionych zdarzeń, czy też raczej są

punktem wyjścia dla jakiegoś swoistego (być może zautomatyzo-

wanego) wnioskowania z aktualnych treści lub wyobrażeń o minio-

nych zdarzeniach. Wydaje się, że raczej należy skłaniać się do tej

pierwszej możliwości, ponieważ za hipotezą zautomatyzowanego

wnioskowania trudno byłoby przedstawić jakieś świadectwa empi-

ryczne. Świadomie nie dokonujemy takiego wnioskowania, a przyj-

mowanie, że jest ono zautomatyzowane równa się hipotezie istnie-

nia nieświadomych procesów mentalnych, którą trudno jest uzasad-

niać. Można tę sytuację zinterpretować w następujący sposób:

wykorzystując wyobrażenia przypomnieniowe lub nienaoczne treści

przypomnieniowe odnosimy się do zdarzeń z przeszłości. Bezpośred-

nim przedmiotem naszej uwagi są zdarzenia z przeszłości, natomiast

bezpośrednim przedmiotem aktu przypomnienia jest albo wyobra-

żenie przypomnieniowe, albo nienaoczna treść 4 .

4 „Przypomnienie to bezpośrednie, świadome, aktowe ujęcie jakiegoś jedno-

stkowego przedmiotu (lub sytuacji) jako niegdyś istniejącego i niegdyś mi (bez-

pośrednio lub pośrednio) danego. Intencja aktów przypomnienia jest skierowana

na coś zewnętrznego, przeszłego, w przeszłości danego świadomości przeżywa-

jącej przypomnienie. Przypomnienie więc nie jest tylko przedstawieniem sobie

czegoś, wyobrażeniem przeszłości. Sens przypomnienia polega na ponownym uobec-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: