debowski-o_bezwzglednosci_prawdy.pdf

3. O bezwzględności prawdy

Filozofię obaj studiowali w Wiedniu. Obaj mieli tego samego nauczy

ciela. Był nim Franz Brentano (1838-1917). Niemal równolegle w czasie

obaj, choć całkiem niezależnie i różnymi drogami, doszli do podobnych

filozoficznych ustaleń, np. w kwestii rozróżnienia na akt, treść i przed

miot przedstawienia. Obaj stworzyli wielkie filozoficzne szkoły, którym

następnie przez wiele dziesięcioleci przewodzili. Były to szkoły całkiem

odmienne w swych filozoficznych programach, w swych ideowych za

łożeniach i, może nade wszystko, w swym stylu filozofowania. O jed

nej mówimy dzisiaj fenomenologiczna, o drugiej zaś - albo analityczna,

albo Iwowsko-warszawska. Twórcy obydwu tych szkół dobrze jednak

wiedzieli, że mało jest filozoficznych poglądów, które miałyby równie

wiele destrukcyjnych konsekwencji, co relatywizm: zarówno ten w sferze

działania (relatywizm etyczny), jak i ten w sferze poznania (relatywizm

logiczny i epistemologiczny). Dlatego już na początku swej filozoficznej

drogi obaj zgodnie uznali (ponownie, całkiem niezależnie od siebie), że

jeśli filozoficzna i naukowa robota ma mieć w ogóle sens, to trzeba ją

zacząć od okazania fałszywości tego destrukcyjnego poglądu. Co więcej,

ich główne „antyrelatywistyczne manifesty" ukazały się niemal dokładnie

w tym samym czasie. Albowiem w tym samym 1900 roku, w którym uka

zał się tom I„Badań logicznych"E. Husserla, ukazała się też głośna roz

prawa K. Twardowskiego „O tak zwanych prawdach względnych". Muszę

powiedzieć, że niewiele znam tekstów, które argumentacyjną celnością,

rzetelnością, klarownością i analityczną wszechstronnością mogłyby do

równać wymienionej rozprawie Twardowskiego. Muszę też dodać, że od

chwili, gdy pojąłem, w jaki to skuteczny oręż antyrelatywistyczny uzbroili

mnie Husserl i Twardowski, zaczęło mi się oddychać nieporównanie lżej.

A było to nie bez znaczenia m.in. o tyle, że intelektualny klimat połowy

lat osiemdziesiątych XX wieku był w Polsce wyjątkowo mroczny i dusz

ny (ostatnie lata PRL-u). Artykuł „O bezwzględności prawdy" ukazał się

drukiem bodaj w 1989 roku, choć tom „Annales Universitatis Mariae Cu-

rie-Skłodowska" w którego skład wszedł, datowany był na lata wcze

śniejsze (Dębowski 1987/1988). Wszak wszystko wówczas, jeśli w ogóle

było, było mocno spóźnione. Przynajmniej w tej części świata. W tej

części świata w swój czas wstrzelił się może jedynie postmodernizm.

Dlatego chyba dobrze się stało, że niniejszy tekst miał swoją kontynu

ację w postaci kolejnych artykułów: „W obronie bezwzględności prawdy"

(Dębowski, 1995a), „Dlaczego etyczny relatywizm nie powinien się stać

etyką przyszłości?" (Dębowski 1995b), „On Absolute Truth: Twardowski

i Tatarkiewicz" (Dębowski 2005a) i kilku dalszych.

3 .1. Antyrelatywistyczne argumenty Twardowskiego

Co to znaczy, że prawda jest bezwzględna? Co to znaczy, że pewne tezy

- w szczególności sądy w sensie logicznym - są bezwzględnie prawdziwe?

Wydaje się, iż zasadniczo o bezwzględności prawdy można mówić w dwo

jakim sensie: raz - kiedy mówimy o prawdziwości w znaczeniu logicznym,

dwa - kiedy prawda staje się wartością samą w sobie (wartością autotelicz

ną) poza kontekstem ściśle logicznym. Jednocześnie wszakże - jak pisał Ka

zimierz Twardowski w swej znanej rozprawie 2 0 - „w istnienie prawd względ

nych rzadko kto wątpi". Skoro więc tak - skoro przekonanie o względności

prawdy (niekiedy dodaje się jeszcze - wszelkiej ludzkiej prawdy) istotnie

jest tak szeroko rozpowszechnione, jak sugeruje to opinia Twardowskie

go - to wypada zastanowić się, na ile jest to przekonanie uzasadnione.

Jego powszechność nie przesądza wszak o jego słuszności, choć niewątpli

wie stanowi dogodny pretekst do ciągłego ponawiania refleksji nad naturą

prawdy. Warto przy tym zdać sobie sprawę, iż - z drugiej strony - bodaj

równie powszechnie, z naciskiem, acz niekiedy machinalnie, bezwzględny

charakter niektórych zjawisk (cech, jakości lub stanów rzeczy) manifestu

jemy właśnie wtedy, gdy konstatujemy ich obecność z użyciem przymiot

nika „prawdziwy". Dzieje się tak, kiedy mówimy np. „prawdziwa przyjaźń",

„prawdziwa miłość", „prawdziwy kamień szlachetny", „prawdziwa mądrość",

„prawdziwa nauka" itp. Użycie słowa „prawdziwy" w tych przypadkach ma

oczywiście niewiele wspólnego z jego sensem ścisłym, przyjętym w logice

lub filozofii i odnoszonym najczęściej do sądów, rzadziej do myśli i wyrażeń

0 Oczywiście, chodzi tu o napisaną na przełomie lat 1899/1900 rozprawę O tak zwanych

prawdach względnych, po raz pierwszy opublikowaną w Księdze Pamiątkowej Uniwersy

tetu Lwowskiego ku uczczeniu pięćsetnej rocznicy Fundacji Jagiellońskiej Uniwersytetu

Krakowskiego, Lwów 1900.'W roku 1902 ukazał się przekład niemiecki tej rozprawy

(tłum. prof. M. Wartenberg). W języku polskim po raz wtóry ukazała się w: K. Twardow

ski (1927). Rozprawy i artykuły filozoficzne. Zebrali i wydali Uczniowie, Lwów 1927. Jej

trzecie wydanie polskojęzyczne miało miejsce jeszcze za życia Twardowskiego - w roku

1934 - i właśnie z niego tutaj korzystam. Por. K. Twardowski (1934). Warto jeszcze

dodać, iż rozprawa niniejsza zamieszczona została również w powojennym wydaniu

Wybranych pism filozoficznych, Warszawa 1965, s. 315-336.

językowych. Poza jednym momentem - momentem podkreślającym wła

śnie bezwzględność, kategoryczność i nieproblematyczność.

Z punktu widzenia logiki, która pośród swych naczelnych pryncypiów

zawiera zasadę (nie)sprzeczności i zasadę wyłączonego środka, rozróż

nienie prawd względnych i bezwzględnych nie ma jednak najmniejszego

sensu. Co więcej, jest nieuprawnione i niedopuszczalne. Przekreśla ra

cjonalność podejmowanych przez człowieka wysiłków poznawczych, al

bowiem prowadzi niechybnie do uwikłania się w konflikt z tym, co od cza

sów Arystotelesa aż po dzień dzisiejszy uchodzi za kanon i główną miarę

racjonalnego działania, myślenia i poznania (por. Twardowski 1934,30 i n.).

Póki co zaś, wszelka próba zakwestionowania zasad (nie)sprzeczności

i wyłączonego środka zawsze kończyła się w jeden i ten sam sposób - do

kładnie na tyle, na ile była konsekwentna w swym radykalizmie lub w swej

nonszalancji, każdorazowo była też teoretycznie destrukcyjna, a w skraj

nym przypadku efektem jej był już tylko totalny nihilizm poznawczy. 2 1

Mimo to - mimo perspektywy, którą trudno uznać za zachęcającą

(w jakimkolwiek sensie, również psychologicznie)-teoria istnienia prawd

względnych zawsze jakoś znajdowała sobie rzeczników. Również dzisiaj

- a niektórzy będą nawet skłonni powiedzieć, iż zwłaszcza dzisiaj

- relatywizm ma spore grono gorących wyznawców, a jeszcze szersze

2 1 Próby obejścia lub zakwestionowania tzw. naczelnych praw myślenia, w tym głównie

zasad (nie)sprzeczności i wyłączonego środka, pojawiały się w dziejach filozofii dość

sporadycznie, chociaż pierwsze miały miejsce jeszcze przed sformułowaniem tych za

sad przez Arystotelesa (Antystenes, erystycy z Megary oraz uczniowie Heraklita i Pro-

tagorasa). Por. Arystoteles (1983, 77-101 (1005a-1012a)). W czasach nowożytnych

podjęta została druga taka próba. Jej autorem był W. G. F. Hegel. W ocenie Jana

Łukasiewicza, była to próba równie nieskuteczna jak pierwsza, a przy tym całkowicie

gołosłowna. Por. J. Łukasiewicz (1987, 6 i wcześniejsze). W tej samej pracy (s. 7)

Łukasiewicz zapowiadał powolne zbliżanie się trzeciej takiej próby. Istotnie, wiek XX

przyniósł - po pierwsze - liczne próby budowania semantyki światów możliwych (se

mantyki i logiki opisującej światy zawierające klasyczne sprzeczności). Por. Rescher/

Brandom (1980); Paśniczek (1984). Po drugie, przez rzeczników głośnego obecnie

anarchizmu epistemologicznego coraz częściej ponawiane jest pytanie, czy z nauki

istotnie zawsze należy eliminować każdą sprzeczność? Przy tym pytanie to stawiają

nie tylko wariaci i Paul K. Feyerabend, lecz także inni. Por. Munévar (1986); Fey

erabend (1986). Próby kwestionowania zasady (nie)sprzeczności pojawiają się dziś

również ze strony skrajnych ewolucjonistów, inspirowanych darwinizmem i ideą he

glowskiej dialektyki. Por. Politzer (1950, 154). Na ogół jednak przeważa tendencja do

uzgodnienia klasycznej logiki dwuwartościowej z logikami wielowartościowymi i z lo

giką dialektyczną Hegla (dającą się niesprzecznie zinterpretować np. w kategoriach

czterowartościowej logiki Rogowskiego). Próby uzgodnienia logiki dialektycznej z lo

giką klasyczną podejmowane są współcześnie również przez niektórych marksistów.

Por. Schaff (1955) oraz Ładosz (1961).

koło ukrytych, milczących, jakby nieśmiałych sympatyków. 2 2 Wszak,

co najmniej na pierwszy rzut oka, teza, że nie ma „prawd wiecznych",

„prawd ostatecznej instancji", „twierdzeń niezmiennych i niepodważal

nych" (resp. „dogmatów"), budzi sympatię i na ogół brzmi rozsądnie.

W rozprawie O bezwzględności dobra W. Tatarkiewicz - charakteryzując

dwudziestowieczne tendencje relatywistyczno-subiektywistyczne w ety

ce - pisał m.in.:

Pozorne argumenty i pozornie subiektywistyczne teorie wytwarzają dokoła su

biektywizmu atmosferę uznania i sympatii; człowiek dzisiejszy nie jest wzglę

dem subiektywizmu bezstronny. Subiektywizm w ogóle, a subiektywizm etyczny

w szczególności odpowiada jego umysłowoścl. Ma opinię krytyczności. A stano

wisko obiektywistyczne z góry nosi na sobie jakby piętno dogmatyzmu. A jed

nak nie ma żadnego stałego związku między subiektywizmem a krytycznością.-

Bywały okresy myśli ludzkiej, gdy odwrotnie, subiektywistyczne stanowisko od

czuwane było jako brak krytyczności (Tatarkiewicz 1986, 107).

I otóż, jak przypuszczam, to samo, co Tatarkiewicz odnosił ongiś do

subiektywizmu można dzisiaj odnieść również do relatywizmu. Stano

wiska relatywistyczne - w etyce, logice, teorii poznania, metodologii czy

filozofii nauki - budzą dzisiaj podobne uczucia: wzbudzają zrozumie

nie i zainteresowanie równie życzliwe, jak tendencje subiektywistyczne

w etyce w okresie przedwojennym.

Pozwolę sobie pominąć szeroki kontekst kulturowy i społeczny, który

niewątpliwie sprzyja tworzeniu się owej szczególnej atmosfery i upowszech

nianiu się postaw wyrażających aprobujące zrozumienie wobec wszelkiej

względności, w tym wobec względności prawdy. Jest to zadanie raczej dla

socjologa kultury, socjologa wiedzy i psychologa. Chciałbym tu natomiast

pokazać, w jakim sensie można i trzeba mówić o bezwzględności prawdy.

Idąc śladami klasyków, zacznijmy od wstępnych, acz podstawowych,

ustaleń terminologicznych. Po pierwsze, prawdę rozumieć tu będę zgod-

2 2 Tę najnowszą tendencję niech ilustruje słynne zawołanie Paula K. Feyerabenda:

Anything goes! i program metodologiczny wokół tej Idei konstruowany. Szerzej na ten

temat por. Jodkowski (1986). Por. też Motycka (1984). Z kolei dla klimatu filozoficzne

go i poglądów panujących obecnie w niektórych polskich środowiskach filozoficznych

niezwykle znamienna jest wypowiedź jednego z uczestników konferencji „Marksizm

dzisiaj" (Jadwisin k. Warszawy, listopad 1986), wygłoszona w ramach dyskusji nad

referatem prof. M. Hempolińskiego. „Kończy się era prawdy!" - wywodził ów dysku

tant i nie był to głos odosobniony tak cp do treści, jak i tonu. „Nie musimy walczyć

o obiektywność, o prawdę. Nikt nie pyta już o prawdę! Zagadnienie podmiotowego

uprawomocnienia wiedzy nie zostało rozwiązane. Lepiej więc przyjąć w epistemologii

perspektywę socjologii wiedzy lub dekonstrukcjonizmu J. Derridy." Zob. Hempoliński

(1987, 52 i n).

nie z klasyczną jej definicją. Po drugie, odnoszę ją wyłącznie do sądów

w sensie logicznym, a wobec tego wyrażenie „prawda" znaczy tyle, co

„sąd prawdziwy". Tym samym, po trzecie, „prawda względna" to „sąd

względnie prawdziwy", zaś „prawda bezwzględna" to „sąd bezwzględnie

prawdziwy". Po czwarte - za K. Twardowskim, a także zgodnie ze znacze

niami, w jakich zazwyczaj używa się słów „względny" i „bezwzględny"

- przyjmijmy dalej, że prawdami bezwzględnymi są te sądy, „które są

prawdziwe bezwarunkowo, bez jakichkolwiek zastrzeżeń, bez względu

na jakiekolwiek okoliczności, które więc są prawdami zawsze i wszędzie"

(por. Twardowski 1934, 5). I odpowiednio, prawdami względnymi są te

sądy, „które są prawdziwe tylko pod pewnymi warunkami, z pewnym

zastrzeżeniem, dzięki pewnym okolicznościom: sądy takie nie są więc

prawdziwe zawsze i wszędzie" (ibidem, 5). Sądzę, iż jest to podstawo

we znaczenie słów „względny" i „bezwzględny", czego dowodzi taki sam

sposób ich rozumienia w etyce, estetyce czy obyczajowości, tj. kiedy

mówimy o względności lub bezwzględności dobra, piękna czy np. posłu-

- szeństwa 23 .

Jak sądzę, na gruncie poczynionych wyżej ustaleń daje się przekonu

jąco wykazać bezwzględną naturę prawdy. Z tym, że jak to z reguły bywa,

kiedy staramy się wykazać pewną jakość pierwotną lub uzasadnić pierw

sze zasady - jest to elenktyczny sposób wykazywania. Uważam jednak,

że przynajmniej dla tych, którzy nie kwestionują zasady (nie)-sprzecz-

ności i zasady wyłączonego środka, jest to sposób uzasadniania równie

skuteczny i równie uprawniony, jak inne klasyczne sposoby dowodzenia,

w szczególności dedukowanie. Do dyspozycji mamy bowiem trzy możli

wości: albo 1) zająć stanowisko nominalistyczne, tj. przyjąć, że prawda

i fałsz w ogóle nie istnieją, albo 2) głosić tezę relatywistyczną, tj. uznać, iż

prawda i fałsz są jedynie względnymi cechami sądów w sensie logicznym,

albo też 3) utrzymywać, że prawda i fałsz to bezwzględne cechy sądów.

I otóż w sytuacji, gdy rezygnujemy z nominalizmu a jednocześnie uda

nam się wykazać bezzasadność tezy relatywistycznej, nie pozostaje nam

już nic innego, jak po prostu uznać słuszność stanowiska antyrelatywi-

stycznego czy też - jeśli ktoś nie lęka się słów bardziej dobitnych, choć

wzbudzających czasem niepotrzebne skojarzenia - absolutyzmu.

W ten mniej więcej sposób rozumowali i tę metodę stosowali bo

daj wszyscy krytycy relatywizmu. Metoda ta wydaje się ponadto jedynie

możliwą zwłaszcza wtedy, gdy odrzuca się możliwość bezpośredniego

wglądu intelektualnego w stany rzeczy, o których traktuje logika lub tak

2 3 Nie znaczy to jednak, że opozycja „względny - bezwzględny" nie bywa rozumiana

inaczej, np. w sensie relacjonizmu. Będzie o tym mowa w pkt 3.2.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: