ERRATA Strona Jest Winno by� VIII 2 od g�ry 5 � XI 4-3 od do�u XXXIX 19 od g�ry XL 4 od do�u 29 | 19 od g�ry 31 10 34 | 12 od do�u 37 8 od g�ry 41 14 od do�u 58 | 2 �� 74 4 � 3 75 13 12 95 1 6 od g�ry 100 | 10 13 15 141 6 od do�u 146 14 152 9 154 17 od g�ry 156 2 od do�u 158 8 203 13 � 266 11 297 5 od do�u 304 1 330 3 od g�ry 4 422 8 od do�u 434 18 od g�ry 438 10 od do�u 439 12 od g�ry 473 2 498 12 502 8 509 7 523 14 od do�u 529 24 od g�ry 14 od do�u 540 9 od g�ry 10 541 16 od do�u 543 10 od g�ry 544 16 547 7 � 551 j 13 od do�u parafii hoje�skiej Hojny Wac�aw P. jako u r�kopis Oatoji male�skiej Wyd�g�w �aau wara�ne Pouczanie koruj� lesn- po�ae hande �yka' * tieu zamisyty kr'up atojat Skupyj, dru�eczko, Zabul� maty, roho�y daty. b�ohos�awy ??i, doro�e�ku. werba; ditiako Ne stuj ziate za p�eczyina U�e � teper Zcicha tabi'e' 1943 let or� im prjalkii vereteaa zachowany Rusa�ki" dra w Neraa chatki Uzia�a konia zawsze kr�tko jak u i i. pru�a�kiesgo tU�Todao Eremie istoriko-etnograficeske po s. 96, przed �. 97, po s. 160, przed s. 289, przed �. 289, a. 320, przed s. 289. Dla iwatniaho dwara 332, 237 parafii haje�skiej Hajna Wac�awa jako u r�kopis Ostuji, male�kiej Wyd�g�w lasu wyra�ne Pouczanie kornja le�ne po�a- handcl �yka". 1 . I tieu zamUsyty ???'?? stojat Skupyj dru�eczko, Zabu�a maty roho�y daty. b�ohos�awy mni doro�e�ku. werba, ditiatko Ne stuj, ziale, za pleczyma U�ei teper Z cicha tabi!e, 1843 letaje, or�ami. prjalki i veretena zachowane Rusa�ki3 drzew Ne ma chatki Wial� konia zawsze kr�tko jak � i i. pru�a�skiego naroda v Eremie ietoriko-etuografi�eeke po s. 80, przed e. 81, po s. 144, przed s. 337, przed s. 337, s. 464, przed a. 337, I Dla ewatniaho dwara 332, 232 . OSKAR KOLBERG DZIE�A WSZYSTKIE OSKAR KOLBERG DZIE�A WSZYSTKIE TOM 52 ? POLS*IB TOWARZYSTWO LUDOZNAWCZE WROC�AW-POZNA� OSKAR KOLBERG BIA�ORU�-POLESIE O *^ i ^ ? LUDOWA SPӣDZIELNIA WYDAWNICZA POLSKIE WYDAWNICTWO MUZYCZNE WYDANO POD OPIEK� NAUKOW� POLSKIEJ AKADEMII NAUK Z FUNDUSZU KOMITETU OBCHODU TYSI�CLECIA PA�STWA POLSKIEGO Z r�kopis�w opracowali STANIS�AW KASPERCZAK, ALEKSANDER PAWLAK redaktor AGATA SKRUKWA KOMITET REDAKCYJNY Julian Krzy�anowski �� przewodnicz�cy, J�zef Burszta �� redaktor naczelny, cz�onkowie: Kazimiera Zawistowiez-Adamska, Stefan Dybowski, J�zef Gajek, Czes�aw Hernas, Helena Kape�u�, W�adys�aw Kuraszkiewicz, Tadeusz Ocblew-ski, Anna Kutrzeba-Pojnarowa, Maria Znamicrowska-Prufferowa, Kazimierz Rusinek, Jadwiga Sobieska, Maria Turczynowiczowa, Stanis�aw Wilczek, Bogdan Zakrzewski Akr .? 1?^ - � ,BIA�ORU�-POLESIE" OSKARA KOLBERGA Publikowane w niniejszym tomie materia�y pochodz� z r�nych �r�de� i okres�w dzia�alno�ci Oskara Kolberga. Pierwotnie planowa�1 on wydanie tych materia��w w trzech tomach zatytu�owanych: Ru� Czarna, Litewska, Polesie (pi�skie i wo�y�skiej oraz Bia�oru�, co odpowiada�o panuj�cym w �wczesnym spo�ecze�stwie polskim poj�ciom terytorialnym ukszta�towanym w d�ugim procesie rozwoju ziem W. Ks. Litewskiego i Korony. Pod nazw� bowiem Bia�oru� rozumiano w Polsce przed rozbiorami trzy p�nocno-wschodnie wojew�dztwa �ruskie" � po�ockie, witebskie i m�cis�awskie2. Inne wojew�dztwa W. Ks. Litewskiego � wile�skie, trockie, mi�skie, nowogr�dzkie i brzeskie (to ostatnie nazywane cz�sto Polesiem) zaliczane by�y do w�a�ciwej Litwy. U�ywano wi�c dwu poj�� Litwy. W szerokim znaczeniu pod t� nazw� rozumiano ca�o�� terytorium W. Ks. Litewskiego, w w�skim natomiast przytoczone pi�� wojew�dztw, kt�re cz�sto nazywano wojew�dztwami litewskimi i Polesiem w odr�nieniu od wojew�dztw bia�oruskich: po�ockiego, witebskiego i m�cis�awskiego. Cz�sto te� wojew�dztwa litewskie zamieszka�e przez Bia�orusin�w nazywano Rusi� Litewsk�. Po rozbiorach u�ywano przewa�nie nazwy Litwy w jej w�szym znaczeniu. O terenach za� by�ego W. Ks. Litewskiego coraz cz�ciej m�wiono: Litwa i Bia�oru�. Nazwy te u�ywane by�y bez zmian do powstania styczniowego, a nawet p�niej. Nale�y jednak zaznaczy�, �e nazwa �Bia�oru�" nie by�a urz�dow�. Nie odnajdujemy jej na 1 Zob. list O. Kolberga do A. Bielowskiego z 15 III 1869 r. Korespondencja Oskara Kolberga cz. I (DWOK T. 64) list 210. 2 Zob. Hilaryon Karpi�ski Lexykon geograficzny... Wilno 1766; ???. te� Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana 1892 T. 7 s. 661. VI wydawanych w omawianym okresie licznych mapach W. Ks. Litewskiego. Nie"ma jej te� w obszernym atlasie Rzeczypospolitej Polskiej Rizzi Zannoni z 1772 roku. Wprowadza natomiast nazw� Bia�ej Rusi J. Lelewel do swego atlasu historycznego1 dla obszaru wymienionych trzech wojew�dztw, ju� poczynaj�c od r. 1500, czyli od czas�w Jana Olbrachta. Po rozbiorach i podziale W. Ks. Litewskiegona trzy gubernie � bia�orusk�, litewsk� i mi�sk� � Bia�orusi� nadal nazywano pocz�tkowo guberni� bia�orusk�, utworzon� na miejscu dawnych trzech wojew�dztw: po�ockiego, witebskiego i m�cis�awskicgo, a nast�pnie, od r. 1802 � guberni� mohilewsk� i witebsk� powsta�� w wyniku podzia�u guberni bia�oruskiej. W tym znaczeniu nazwy �Bia�oru�" u�ywali prawie wszyscy autorzy pisz�cy o tym regionie, np.: Maria Czarnowska2 opisuj�c zwyczaje ludu wiejskiego �na Bia�ej Rusi dochowane" (praca dotyczy guberni mohilewskiej), Aleksander Rypi�ski w swej Bia�orusi, zaznaczaj�c we wst�pie, �e obszar Bia�orusi graniczy� �na lewo po Prype� i b�ota pi�skie, a ku p�nocy po Psk�w, Opoczk� i �uki z centrum w Po�ocku"3; Ignacy Chrapowicki � autor obszernego artyku�u Rzut oka na poezj� ludu bia�oruskiego*; Jan Barszczewski5 i inni. Om�wione nazwy przej�y od Polak�w i stosowa�y do 1863 r. r�wnie� w�adze rosyjskie oraz badacze rosyjscy i bia�oruscy*. Stosuj�c si� do tej tradycji O. Kolberg zbierane przez siebie materia�y grupowa� nie w jednej, ale w kilku teczkach, a planowane tomy zgodnie z t� tradycj� chcia� zatytu�owa� Ru� Czarna, Litewska, Polesie i Bia�oru�. 1 Atlas historyczny do dziej�w Polski Lelewela, Leipzig 1847 s. VIII. 2 M. Czarnowska Zabytki mitologii s�owia�skiej w zwyczajach wieyskiego ludu na Bia�cy Rusi dochowane. �Dziennik Wile�ski" 1817 T. 6 �. 396. 3 A. Rypi�ski Bia�oru�. Pary� 1840 s. 10. 4 �Rubon" Wilno 1845 T. 5 s. 35�82. 6 J. Barszczewski Szlachcic Zawalnia czyli Bia�oru� w fantastycznych opowiadaniach. Petersburg 1841. e �Pod imieniem Belorussija razumiejut gubemii vitebskuju i mogilevskuju", Geografi�eskij s�ovar Rossijskoj imperii. Petersburg 1863 T. 1 s. 371. �Sobstvenno Belorussijej uazyvalas territorija Vitebskoj i Mogilevskoj gubernij, a bielorussy, nasielavsije zapadnuju cast territorii, nazyvalis �litovcami", �litvakaini". V.J. Pi-�eta, Belorussija i Lina XV�XVJ w. Moskva 1961 s. 597. VII Zainteresowania bia�orusk� kultur� ludow� w Polsce si�gaj� pocz�tku wieku XIX. Prace w tym kierunku zapocz�tkowa� Uniwersytet Wile�ski wydaj�c w latach 1816 i 1817 szereg instrukcji1 adresowanych do podleg�ych szk� prowincjonalnych i nawo�uj�cych do zbierania i nadsy�ania poda� gminnych, pie�ni ludu, melodii, opis�w obrz�d�w i zwyczaj�w. W tym czasie rozpocz�� te� badania terenowe Zorian Do��ga Chodakowski (Adam Czarnocki), jeden z pierwszych polskich badaczy kultury ludowej. Chodakowski sam zapisa� wiele pie�ni bia�oruskich, ponadto jego jedyna po polsku opublikowana praca: O S�awia�szczy�nie przed chrze�cija�stwem2 znacznie wp�yn�a na wzrost zainteresowania badaniami ludoznawczymi, zw�aszcza w�r�d m�odzie�y. Starania Uniwersytetu Wile�skiego i entuzjazm wywo�any rozpraw� Chodakowskiego mia�y najwi�kszy wp�yw na podj�cie przez licznych zbieraczy bada� na Bia�orusi. Na apel Uniwersytetu odpowiedzia�o wiele szk�l prowincjonalnych nadsy�aj�c materia�y terenowe, kt�rych opracowanie powierzono Ignacemu Emanuelowi La-chnickiemu3. W roku 1817 Maria Czarnowska og�asza drukiem cenny artyku� opatrzony nutami i po�wi�cony zabytkom mitologii s�owia�skiej przechowywanym w obrz�dach ludu bia�oruskiego na terenie mo-hilewszczyzny4. W dwa lata p�niej ukaza�a si� drukiem interesuj�ca rozprawa Ignacego Szyd�owskiego6, po�wi�cona obrz�dom, pt. 1 Instrukcje te by�y og�oszone w �Dzienniku Wile�skim" w latach 1816 i 1817 T. 4�6. " O S�awia�szczy�nie przed chrze�cija�stwem, ��wiczenia Naukowe" 1818 nr 5. * Opieraj�c si� na tych materia�ach oraz na statystykach urz�dowych Lach-nicki opublikowa� w 1817 r. w Wilnie Statystyk� guberni Litewsko-Grodzie�skiej, jednak nie doko�czy� opracowywania ca�o�ci materia��w terenowych. 4 Do artyku�u zosta�y do��czone nuty piosenek o Kupale i rusa�kach litografo-wane przez T. Mirutowicza. We wst�pie do swego artyku�u Czarnowska wyja�nia �e spisa�a swe obserwacje dopiero w�wczas, gdy z instrukcji Uniwersytetu Wile�skiego dowiedzia�a si�, �e �obyczaje, a nawet zabobonne obrz�dy ludu wiejskiego zas�uguj� na uwag� nawet uczonych". * Ignacy Szyd�owski (1794�1846), cz�onek Towarzystwa Szubrawc�w, od roku 1819 redaktor �Tygodnika Wile�skiego", nast�pnie cenzor. Autor kilku prac oryginalnych, g��wnie jednak t�umacz dzie� autor�w klasycznych. O roli jego w prasie wile�skiej zob. art. W. Czechowskiego Czasopisma polskie na Litwie, �Kurier Litewski" Petersburg 1910 t. 3 s. 20n. VIII Obrz�dy weselne ludu wiejskiego w guberni mi�skiej w powiecie bo-rysowskim w parafii hoje�skiej, obserwowane w latach 1800, 1-ym i 2-im1, z niekt�rymi piosnkami i ich zwyczajn� not�2, przedrukowana nast�pnie przez E. Tyszkiewicza w jego zbiorowej pracy Opisanie powiatu borysowskiego. Wymieniona w tytule parafia Hojny by�a miejscem urodzenia Szyd�owskiego, pracowa� tam jego ojciec � ksi�dz unicki, p�niejszy dziekan borysowski. Okres romantyzmu sprzyja� dalszemu rozwojowi zainteresowa� bia�orusk� kultur� ludow�. Badania ludoznawcze podj�li m.in. Filomaci, a materia�y przywo�one przez nich z terenu referowa...
krzyweoko