dostojewski i problem przebaczenia.pdf

Robert Piłat

IFiS PAN

Dostojewski i problem przebaczenia

W artykule rozważam warunki prawomocności i skuteczności przebaczenia 1 . Punktem wyjścia

tej pracy, prócz elementarnych intuicji moralnych są teksty literackie, a konkretnie dwie

powieści Fiodora Dostojewskiego Skrzywdzeni i poniżeni i Zbrodnia i kara . Formułowanie

ogólnych sądów etycznych oparte na postawach i wypowiedziach bohaterów literackich może

się wydawać ryzykowne. Łatwo tu bowiem o bezkrytyczność, czyli niedostrzeganie i

bezwiednie powtarzanie założeń filozoficznych samego twórcy. Z drugiej strony, przenikliwość

moralna pisarza - w tym przypadku Dostojewskiego - oraz pewien zmysł całości, który w dziele

literackim niejako z definicji dochodzi do głosu, ukazują interesujące mnie fenomeny moralne

w sposób szczegółowy i pełny. Analiza tych fenomenów pozwala wydobyć sensy pojęciowe

trudne do osiągnięcia innymi środkami. W tym właśnie sensie broniłbym przekonania, że

wielka literatura jest źródłem idei filozoficznych. Idee te, skrywając się w strukturze złożonych

przedmiotów intencjonalnych, mają w samym dziele literackim charakter przedmiotowy, nie zaś

pojęciowy. Wydobycie z nich czystych pojęć - w tym przypadku przede wszystkim pojęcia

przebaczenia - jest rzeczą filozoficznej analizy.

Podejmując problem przebaczenia zakładam pewną koncepcję samej krzywdy 2 . Streścić

ją można następująco: (1) Krzywda (jako stan skrzywdzenia 3 ) jest względnie trwałym skutkiem

1 Formułując w ten sposób temat zakładam, iż nie jest możliwe przebaczenie bezwarunkowe, czyli akt,

który możnaby spełnić tylko raz w życiu, z góry wybaczając wszystkie przeszłe i przyszłe krzywdy.

Bezwarunkowe przebaczenie nie byłoby nakierowane na konkretne zło i konkretnego złoczyńcę. Nie

byłoby przebaczniem czegoś, lecz ogólną postawą polegającą na nie przyjmowaniu do wiadomości zła,

które się wydarzyło i które może się wydarzyć w przyszłości. Postawa ta nie byłaby związana w żaden

uchwytny sposób z rozmiarem wyrządzonego zła. Ideę bezwarunkowego przebaczenia trzeba przeto

uznać za rodzaj moralnego marzycielstwa, podobnie jak nadzieję, że ludzie kiedykolwiek przestaną się

wzajemnie krzywdzić i w ten sposób empirycznie unieważnią problem naprawy wyrządzonego zła.

2 Argumenty za tą koncepcją wyłożone są w mojej pracy Krzywda i zadośćuczynienie , Wyd. IFiS PAN,

Warszawa 2003.

3 Słowo "krzywda" w języku polskim używane jest również do oznaczenia samego aktu wyrządzenia

szkody ("skrzywdzić", "wyrządzić krzywdę"). W artykule skupiam się nie na akcie, lecz na skutkach,

jakie skrzywdzenie pozostawia w w ofierze, a w pewnym sensie również w krzywdzicielu. Niektóre z

tych skutków są długotrwałe i odporne na działanie zwyczajowych form materialnego i psychicznego

zadośćuczynienia - na nie właśnie ma oddziaływać przebaczenie.

szkody uczynionej przez innego człowieka pociągającym za sobą stan moralnego zawinienia

sprawcy. (2) Krzywda nie jest ufundowana w samych szkodach doznanych przed ofiarę, lecz w

pewnej relacji zachodzącej pomiędzy ofiarą a krzywdzicielem. (3) Czynnikiem sprawczym

krzywdy jest zawsze jakaś forma przemocy ze strony krzywdziciela; (4) Podstawowym

komponentem krzywdy jest naruszenie godności ofiary, co częściowo pozwala zrozumieć fakt,

że wewnętrzny uraz spowodowany przez skrzywdzenie jest często długotrwały i trudny do

usunięcia; (5) Relacyjny charakter krzywdy sprawia, że ma ona charakter systemu, w którym

mnogość elementów składowych o charakterze materialnym, psychicznym i moralnym określa

się wzajemnie i podtrzymuje w istnieniu; (6) Systemowy charakter krzywdy sprawia, że nie ma

uniwersalnej "recepty" na krzywdę - żaden pojedynczy akt w rodzaju zemsty, racjonalizacji,

ukarania, zapomnienia, itd nie może dać całkowitej naprawy skutków krzywdy.

Na tle powyższej charakterystyki krzywdy staje się zrozumiałe, że wśród środków

radzenia sobie z doznanym złem przebaczeniu przysługuje wyróżnione miejsce. Jest ono

bowiem próbą uzdrowienia międzyludzkiej relacji przekształconej i zdominowanej przez

uczynione zło. Oczekiwania, jakie na ogół wiążemy z przebaczeniem są bardzo duże - chodzi o

swego rodzaju restytucję moralną zarówno ofiary jak krzywdziciela. Poniżej próbuję

odpowiedzieć na pytanie, czy te oczekiwania mają dobre podstawy.

Przebaczenie jako restytucja

W powieści Skrzywdzeni i poniżeni ukazuje Dostojewski pewną pułapkę związaną z

przebaczeniem. Historia Mikołaja Siergiejewicza Ichmieniewa i jego córki Nataszy jest

następująca: Mikołaj Siergiejewicz Ichmieniew jest sumiennym i oddanym zarządcą dóbr

księcia Piotra Aleksandrowicza Wałkowskiego. Książe, nabrawszy zaufania i sympatii do

swego zarządcy, powierza mu na czas jakiś opiekę nad swym dorosłym synem Aloszą, ten zaś

zakochuje się w córce Ichmieniewa, Nataszy. Książe powróciwszy do majątku nabiera

podejrzenia, że syna jego świadomie rozkochano w córce zarządcy dla przeprowadzenia

małżeństwa. Rzuca oskarżenia i wyjeżdża. Miejscowi plotkarze, widząc, że sytuacja zarządcy

jest niepewna, pragną ją dodatkowo osłabić donosząc księciu (nieprawdziwie) o materialnych

nadużyciach Ichmieniewa oraz o celowym usidleniu Aloszy przez Nataszę. Podczas kolejnej

wizyty książę nazywa Ichmieniewa złodziejem, a ten odpowiada obelgą. Odbywa się proces

sądowy. Ichmieniew przegrywa, tracąc własny niewielki majątek. Natasza, jak się okazuje, jest

rzeczywiście zakochana w Aloszy. Ucieka za nim do Petersburga. Ojciec obwinia ją o swoją

krzywdę i wyrzeka się jej. Wania, przyjaciel i powiernik Nataszy, próbuje wszystkich

sposobów, by zbliżyć córkę i ojca. Wiele jest etapów i epizodów tych zabiegów, wszelako na

dwóch stronicach 4 Dostojewski opisał szczególnie wnikliwie anatomię swoistej gry w

przebaczenie.

Argumentacja Wani jest dość typowa, odwołuje się do potrzeby uczynienia pierwszego

kroku i odtworzenia relacji pomiędzy córką i ojcem, przy założeniu, że relacja ta jest zawsze

gotowa do restytucji po spełnieniu pewnych warunków. "Nigdy, nigdy więc nie dojdzie między

wami do zgody? (...) Czy jesteś tak dumna, że nie możesz zrobić pierwszego kroku? Powinnaś

to zrobić, to twój obowiązek. Może ojciec tylko czeka, żeby ci przebaczyć ... Jest ojcem i tyś go

uraziła. Uszanuj jego dumę, jest uzasadniona i naturalna! Powinnaś to zrobić. Spróbuj tylko a

przebaczy ci bez żadnych zastrzeżeń". Wania twierdzi, że patologiczna relacja ustanowiona

przez krzywdę może zostać zniesiona bez żadnych dodatkowych warunków (jednym aktem

szlachetności) i zastąpiona autentyczną relacją, która przez cały czas pozostaje gdzieś w tle

niezmienna a tylko przysłoniętą dumą. Natasza jest jednak innego zdania: "Bez zastrzeżeń?! To

niemożliwe (...) Jeżeli nawet bym spróbowała, to tylko jeszcze bardziej spotęguję jego

zawziętość wobec mnie. Tego, co się stało nie odmienisz, bo przecie wiesz do czego nie ma

powrotu. bezpowrotnie minęły te dziecięce, szczęśliwe dni, które przeżyłam razem z nimi.

Gdyby mi nawet ojciec przebaczył, nie poznałby mnie teraz".

W ustach Nataszy słowo "przebaczać" ma, jak widać, dwa znaczenia. Pierwszym jest

dokonanie aktu przebaczenia (akt performatywny), drugim jest skuteczne zadziałanie tego aktu,

czyli usunięcie patologicznej relacji wiążącej ofiarę i krzywdziciela. U Dostojewskiego akcent

pada na skuteczność przebaczenia. Jednak warunki owej skuteczności, zarysowane przez

pisarza, są niemal niemożliwe do spełnienia. Otóż Natasza twierdzi, że pełna naprawa krzywdy

przez przebaczenie mogłaby nastąpić jedynie przez całkowitą restytucję stanu poprzedzającego

krzywdę - powrót do idylli dzieciństwa – i sam natychmiast konstatuje, że jest to niemożliwe.

"Gdybym mu teraz wróciła, nie poznałby mnie. Jeśli nawet przebaczy, to komu? Nie jestem już

dawnym dzieckiem...". Tamtej Nataszy, która zawiniła już nie ma – istnieje wprawdzie jako ta

sama osoba lecz jest całkowicie nowym podmiotem moralnym. Dlatego ojcowski akt

4 F. Dostojewski, Skrzywdzeni i poniżeni , tłum. W. Broniewski, Puls, Londyn 1992, s. 82-84.

przebaczenia jest skazany na daremną ogólnikowość. Mówiąc „przebaczam” Mikołaj

Siergiejewicz stawiałby się w sytuacji naiwnego miłośnika ludzkości, który przebacza nie

komuś konkretnemu lecz raczej ogólnie, w imię człowieczeństwa, nie tyle przebacza, co

przyjmuje przebaczającą postawę.

Pomiędzy przyjęciem postawy przebaczenia a autentycznym (skutecznym moralnie)

przebaczeniem otwiera się przepaść stworzona przez upływ czasu, niepewność co do

tożsamości krzywdziciela, oraz niepewność co do samej materii krzywdy (co do tego, czy jest

nim jakiś uszczerbek poszczególny i definiowalny, czy raczej pewien aspekt życia ofiary,

którego odtworzyć niepodobna). Postawa przebaczająca nie gwarantuje rzeczywistego

dokonania przebaczenia, a w szczególnych przypadkach nawet może je nawet utrudnić przez

stworzenie iluzji, że już się dokonało i odwodząc tym samym od dalszych wysiłków w celu jego

osiągnięcia.

W odpowiedzi na wątpliwości Nataszy Wania wysuwa następującą sugestię: "Wszystko

to prawda (...) co mówisz, Nataszo. To znaczy, że musi teraz poznać ciebie i pokochać na nowo.

Najważniejsza rzecz: poznać. Cóż! Pokocha cię. Czy myślisz, że nie będzie mógł poznać i

pokochać ciebie, on człowiek o złotym sercu?". W uwadze o "złotym sercu" Mikołaja

Sergiejewicza pobrzmiewa ponownie myśl o bezwarunkowej gotowości do przebaczenia, która,

jak argumentowałem wcześniej, nie stanowi rozwiązania problemu. Wania uzupełnia ją

wprawdzie uwagą o poznaniu drugiej osoby. Natasza odrzuca jednak i to rozwiązanie: "Cóż we

mnie jest takiego szczególnego, co trzeba by zrozumieć?" - ripostuje i zapewne ma rację:

poczucie krzywdy w jej ojcu powstało i utrzymuje się nie dlatego, że nie do końca zna własną

córkę. W tych kwestiach wszystko jest jasne - strony są dostatecznie poinformowane o swoich

racjach i motywacjach - problem polega na tym, że z informacji tej nie czynią użytku lub czynią

użytek opaczny.

Natasza po raz kolejny popada w sprzeczność. Wcześniej twierdziła, że właśnie owa

zmiana, która w niej zaszła jest główną przeszkodą dla skuteczności przebaczenia, teraz mówi,

że nie ma w niej nic do poznania, jest taka sama, nic nowego się w niej nie pojawiło. W

niezgodzie z logiką jest również Wania, kiedy mówiąc o poznaniu córki przez ojca,

jednocześnie odwołuje się do jego złotego serca, tak jakby nie poznanie miało tu decydować,

lecz tylko gotowość do aktu łagodności.

Braki logiczne nie są tu zresztą rzeczą główną. W istocie skrywają one inny problem.

Natasza nie chce wdawać się w spórz Wanią, ponieważ dostrzega trudność, która kwestię

poznania innej osoby odsuwa na dalszy plan: "Dajmy na to, iż przyjmie mnie teraz serdecznie i

tkliwie jak ojciec, lecz ziarno wrogości pozostanie. Na drugi, na trzeci dzień rozpoczną się

kwasy, nieporozumienia, wymówki. Poza tym nie przebaczy mi bez postawienia warunków.

Przypuśćmy, że wyjawię mu całą prawdę z głębi serca, że rozumiem, jaka krzywdę mu

wyrządziłam, jak bardzo jestem winna wobec niego. I chociaż bolesne to będzie dla mnie (...)

zniosę wszystko, ale jemu i to nie wystarczy. Zażąda ode mnie rzeczy niemożliwej: zażąda,

żebym przeklęła całą moja przeszłość, żebym przeklęła Aloszę i wyrzekła się mojej miłości do

niego. Zapragnie tego, co jest nieosiągalne: powrotu do dawnego i wykreślenia z naszego życia

ostatniego półrocza. Ale ja nie przeklnę nikogo, nie wyrzekną się niczego ... Tak już jest, tak się

stało". Natasza ponownie - tym razem znacznie wyraźniej - odwołuje się do pojęcia

przebaczenia jako restytucji. Widzi przy tym, że warunek restytucji ujęty bądź to jako

przywrócenie idylli dzieciństwa, bądź to jako odbudowanie naruszonych dóbr jest nienmożliwy

do spełnienia. Od czasu konfliktu zaistniały bowiem nowe dobra - w powieści jest to przede

wszystkim miłość Nataszy do Aloszy - które nie mogą być poświecone dla przywrócenia dóbr

naruszonych.

Natasza kieruje się silną i słuszną intuicją, że prawdziwa restytucja naruszonych przez zło

dóbr jest niemożliwa i że oczekując takiej restytucji ani nie udzieli się ani nie przyjmie

autentycznego przebaczenia. Z drugiej strony odrzuca jako naiwną sugestię Wani, że

wystarczyłoby samo tylko „złote serce”, czyli zajęcie przez skrzywdzonego postawy

przebaczającej. (Nie trudzi się nawet by odpowiedzieć na tę cześć jego wypowiedzi.) Nawet

jeśli ojciec rzeczywiście ma złote serce, naiwnością jest sądzić, że ono wystarczy, ponadto

Natasza nie chce przebaczenia, które wynikałoby tylko z dobrotliwości ofiary. Chce

przebaczenia prawdziwego i trwałego. Co to znaczy i co mogłoby je zapewnić?

Co to pierwszego żądania - prawdziwości - to w ustach Nataszy wydaje się ono bliskie

postulatowi bezwarunkowości. Lecz nie każdej bezwarunkowości, ponieważ wykluczony ma

być zwykły akt dobroci serca, który jest wprawdzie bezwarunkowy, jednak nie jest

przebaczeniem. Oprócz tego ograniczenia niczego więcej na temat prawdziwości przebaczenia

się z powieści nie dowiemy. Co zaś się tyczy trwałości, to Dostojewski, wkłada w usta Nataszy

dość zaskakującą, bo nie wynikającą z dotychczasowego przebiegu rozmowy, sugestię o

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: