Świat Nauki PL - 2004-07_155.pdf - ====== ŚWIAT NAUKI - reart1

Lipiec 2004

Nr 7 (155)

PLANETOLOGIA

30 Nareszcie Saturn!

JONATHAN I. LUNINE

Po siedmioletniej podró˝y sonda Cassini-Huygens rozpoczyna badania Saturna,

jego pierÊcieni i olbrzymiego ksi´˝yca, Tytana.

I N˚YNIERIA MOLEKULARNA

38 Na granicy ˝ycia i nanotechnologii

NADRIAN C. SEEMAN

DNA jest wi´cej ni˝ istotà ˝ycia. To tak˝e uniwersalny materia∏, z którego mo˝na

budowaç nanometrowe maszyny.

EKOLOGIA

48 Wilcza lekcja

JIM ROBBINS

Reintrodukcja szczytowego drapie˝nika w Parku Narodowym Yellowstone wywo∏a∏a

kaskad´ niespodziewanych zmian w ekosystemie.

BIOTECHNOLOGIA

56 Komórki macierzyste – nadzieje i prognozy

ROBERT LANZA i NADIA ROSENTHAL

Co stoi na przeszkodzie praktycznemu wykorzystaniu ich w medycynie?

Niecierpliwie czekajà na nie miliony chorych ludzi.

TECHNIKI INFORMACYJNE

64 Zbiorowa inteligencja czujników

DAVID E. CULLER i HANS MULDER

Nowa klasa komputerów o rozmiarach niewielkiego pude∏ka dzi´ki czujnikom i ∏àczom radiowym

mo˝e tworzyç sieci zdolne do monitorowania fabryk, domów towarowych, a nawet ekosystemów.

MILITARIA

72 Wybuchy jàdrowe w kosmosie

DANIEL D. DUPONT

Rozpowszechnienie broni jàdrowej i rakiet balistycznych zwi´ksza niebezpieczeƒstwo

ataków jàdrowych na krà˝àce wokó∏ Ziemi satelity.

sta∏e dzia∏y

6 Sto lat temu

8 Panorama

n Upodobanie do mi´sa mamy po przodkach.

n Leptyna programuje mózg.

n Zagadka ciemnej energii.

n Na co liczà cykady.

n Orbitalny Êmietnik.

n Podwodni drwale.

n Pecetów apetyt na pràd.

n Mózg si´ Êmieje.

n Obcy wÊród mrówek.

15 14

24 G∏os sceptyka

Wyleczyç na Êmierç.

26 Sylwetka: Martin Rees

Apokaliptyczne wizje wielkiego astronoma.

80 Nauka w zaprz´gu

Uciszanie ∏odzi podwodnych.

28 Technika i my

Bezpieczeƒstwo na wyciàgni´cie r´ki.

82 Podró˝e z naukà w tle

Z wizytà w krainie ˝abiru.

84 Recenzje

n Historia naukowej spekulacji.

n Màdre wÊcibstwo.

n Pu∏apki moralizowania.

88 Warto wiedzieç

n Piknik z naukowcem.

n Fina∏ Olimpiady Wiedzy Technicznej.

n KBN V kadencji.

n Nominacje profesorskie.

92 Ruszmy g∏owà

Matematyka ewolucyjna.

95 Strefa hi-tech

96 Jak i dlaczego

Kiedy i gdzie grzmi i si´ b∏yska?

Ilustracja na ok∏adce: Ken Eward, BioGrafx

Redaktor naczelny

Joanna Zimakowska

joanna_zimakowska@wsip.com.pl

Redakcja:

El˝bieta Wieteska (z-ca redaktora naczelnego)

elzbieta_wieteska@wsip.com.pl

Andrzej Fàfara (sekretarz redakcji )

andrzej_fafara@wsip.com.pl

Micha∏ Ró˝yczka

Paulina Szczuciƒska

Lech Trzeciak

Korekta

Agata Przybysz

Redakcja techniczna

Jolanta Kotas

Sk∏ad i ∏amanie

Alicja Rudnik

Opracowanie graficzne

Krzysztof P∏uciennik

Adres redakcji

00-965 Warszawa, Al. Jerozolimskie 136

P. poczt. nr 9

tel.: (0 22) 576-27-00, faks: (0 22) 576-27-10

swiatnauki@wsip.com.pl

www.swiatnauki.pl

Wydawca

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne SA

Prezes Zarzàdu

Jan Ruraƒski

Dyrektor Pionu Czasopism

Zbigniew Gajewski

02-305 Warszawa,

Al. Jerozolimskie 136

tel.: (0 22) 576-25-00, faks: 576-25-09

www.wsip.com.pl

Druk

T¸UMACZE, AUTORZY I KONSULTANCI BIE˚ÑCEGO NUMERU

mgr Edwin Bendyk,

Polityka

mgr Rafa∏ Bo˝ek,

Instytut Fizyki DoÊwiadczalnej UW

mgr Aneta Brzezicka-Rotkiewicz,

Szko∏a Wy˝sza Psychologii Spo∏ecznej

mgr Urszula Bulkowska,

Zak∏ad Biologii Molekularnej

Instytut Biochemii UW

prof. dr hab. Zbigniew Czarnocki,

Wydzia∏ Chemii UW

dr Micha∏ Czerny

dr Rafa∏ Derlacz,

Wydzia∏ Biologii UW,

Instytut Biochemii UW

Karol Ja∏ochowski

mgr in˝. Grzegorz Janczyk,

Instytut Mikro- i Optoelektroniki

Politechnika Warszawska

mgr Micha∏ C. Kacprzak

prof. dr hab. Jerzy Kowalski-Glikman,

Instytut Fizyki Teoretycznej

Uniwersytet Warszawski

mgr Marek KroÊniak,

Biblioteka Jagielloƒska

Jerzy Kuty∏a

mgr Krzysztof KwaÊniewicz,

t∏umacz j´zyka angielskiego

mgr in˝. Andrzej Macià˝ek,

Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej,

OÊrodek S∏u˝by Obserwacyjno-Pomiarowej

w Warszawie

dr Sabina Nowak,

Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”

dr n. med. Urszula Nowicka,

Klinika Hematologii i Chorób Wewn´trznych

Akademia Medyczna w Warszawie

mgr Andrzej Pieƒkowski,

Studio Company

prof. dr hab. Jerzy Prószyƒski,

Muzeum i Instytut Zoologii w Warszawie

mgr Karol Sabath,

Instytut Paleobiologii PAN

Jerzy Sadowski

dr Gra˝yna Winiarska,

Muzeum i Instytut Zoologii PAN

mgr Adam Zubek,

Wydawnictwo Medyczne Medipage

Prenumerata:

RUP Bydgoszcz

ul. Jagielloƒska 6, 85-950 Bydgoszcz

tel. (0-52) 322-90-86 lub (0-52) 322-32-51 (do 9) wew. 281.

faks: (0-52) 322-72-06

e-mail: hanna.maselewska@gdansk.poczta-polska.pl

Reklama:

Ad Venture Team

ul. Âwieradowska 44A, 02-662 Warszawa

tel.: (0 22) 853-16-30 w.105,

faks: (0 22) 853-16-29

e-mail: tstelmachow@ad-venture-team.pl

Numery archiwalne:

Sprzeda˝ numerów archiwalnych

(trzech wstecz) prowadzà cztery

ksi´garnie WSiP (w Warszawie:

Nike-Podr´czniki przy ul. Zgoda 12,

Ksi´garnia WSiP w Al. Jerozolimskich 136

i Szkolna przy ul. Jasnej 26;

w Poznaniu: Edukacyjna przy ul. Gwarnej 5)

oraz 66 ksi´garni agencyjnych

na terenie ca∏ego kraju.

Mo˝na je tak˝e zamówiç w wersji

elektronicznej na stronie internetowej:

www.swiatnauki.pl

Spó∏ka z o.o.

ul. Okrzei 5, 64-920 Pi∏a

INDEKS 378194

ISSN 0867-6380

Wszystkie prawa zastrze˝one (∏àcznie z t∏umaczeniem

na j´zyki obce). ˚aden fragment niniejszego wydania

nie mo˝e byç wykorzystany w jakiejkolwiek formie

– fotokopii, mikrofilmu czy innych reprodukcji – ani

przek∏adany na j´zyk mechaniczny bez pisemnej zgody

wydawcy. SCIENTIFIC AMERICAN jest zastrze˝onà

nazwà handlowà nale˝àcà do Scientific American, Inc.

w Nowym Jorku i u˝ywanà przez firm´ WSiP SA

na podstawie umowy licencyjnej.

Inne obcoj´zyczne wydania Scientific American

Editor in Chief: John Rennie

Board of Editors: Mariette DiChristina,

Ricki L. Rusting, Philip M. Yam, Gary Stix,

Michelle Press, W. Wayt Gibbs

Editors: Mark Alpert, Steven Ashley,

Graham P. Collins,

Steve Mirsky, George Musser, Christine Soares

Contributing Editors: Mark Fischetti,

Marguerite Holloway, Philip E. Ross, Michael Shermer,

Sarah Simpson, Carol Ezzell Webb

Editorial Director, Online : Kate Wong

Art Director : Edward Bell

Chairman Emeritus : John J. Hanley

Chairman : John Sargent

President and Chief

Executive Officer: Gretchen G. Teichgraeber

Vice President and Managing Director,

International: Dean Sanderson

Vice President: Frances Newburg

SCIENTIFIC AMERICAN, INC.

415 Madison Avenue

New York, NY 10017-1111

SCIENTIFIC AMERICAN

DUTCH/BELGIAN

LANGUAGE EDITION

EOS Magazine

Kleindokkaai 3-5

9000 Gent

BELGIA

SCIENTIFIC AMERICAN

BRASIL

Duetto Editorial Ltda.

Rua Cunha Cago, 412 cj.33

Pinheiros 05421-0001

São Paulo SP

BRAZYLIA

KEXUE ZAZHISHE

Scientific and Technical

Documents

Publishing House

No. 15, Fuxing Road

Beijing 100038

CHINY

POUR LA SCIENCE

Editions BELIN

8, rue Férou

75006 Paris

FRANCJA

SPEKTRUM DER

WISSENSCHAFT

Slevogtstr. 3-5

69126 Heidelberg

NIEMCY

LE SCIENZE

via Cristoforo

Colombo 149

00147 Rome

W¸OCHY

SCIENTIFIC AMERICAN

GREEK EDITION

Katoptro Publications

Greece

8 Korizi Street

Ateny 11743

GRECJA

NIKKEI SCIENCE,

INC.

1-9-5 Otemachi

Chiyoda-ku

Tokyo 100-8066

JAPONIA

MAJALLAT AL-OLOOM

Kuwait Foundation

for the Advancement

of Sciences

P.O. Box 20856

Safat, 13069

KUWEJT

INVESTIGACIÓN

Y CIENCIA

Prensa Científica S.A.

Muntaner 339, pral. 1

08021 Barcelona

HISZPANIA

SCIENTIFIC AMERICAN

TAIWAN EDITION

Yuan-Liou Publishing Co.

7F-5, Sec. 3,

184 Ding Chou Road,

Taipei

TAJWAN

SVIT NAUKY

Lvivskyi Der˝annyi

Medycznyi

Universytet

Pekarska 69

290010, Lviv

UKRAINA

SCIENTIFIC AMERICAN

ˇ eské vydáni

Espero Publishing, Ltd.

Libuˇská 319

142 00 Praga 4

CZECHY

Redakcja nie odpowiada za treÊç zamieszczanych reklam.

4 ÂWIAT NAUKI LIPIEC 2004

100 lat temu

cyami telegrafii bez drutu na brzegach

amerykaƒskich. Cz´Êç prasy jest przeciw-

na takiej kontroli, obawiajàc si´, ˝eby nie

zahamowa∏a swobodnego rozwoju tej no-

wej dziedziny techniki. Godnem jednak

jest uwagi, ˝e sfery wp∏ywowe Stanów,

pomimo przyzwyczajenia do urzàdzeƒ

wolnoÊciowych, uwa˝ajà kontrol´ paƒ-

stwowà za niezb´dnà. Dalej donoszà, ˝e

rzàd Stanów zamierza protestowaç, gdy-

by rzàd rosyjski wykona∏ swà groêb´ i ze-

chcia∏ traktowaç jako szpiegów korespon-

dentów amerykaƒskich, którzyby zostali

pochwyceni na okr´tach z urzàdzeniami

dla telegrafii bez drutu.

pia∏yby maszynistów, przeto ka˝da lam-

pa zaopatrzona jest w ekran ze szk∏a

mlecznego, zasuwany, zapomocà odpo-

wiedniego urzàdzenia, przez samego ma-

szynist´ na czas mijania si´ pociàgów.

WilgotnoÊç powietrza w mieszkaniach. Jed-

no z najpowa˝niejszych czasopism tech-

nicznych niemieckich, otrzymujàc cz´sto

od czytelników swoich zapytania, jakà za-

wartoÊç stosunkowà wilgoci w powietrzu

mieszkania mo˝na poczytywaç za nieszko-

dliwà dla zdrowia, daje nast´pujàce, nie-

co zbyt ogólnikowe, lecz w zasadzie nie

pozbawione s∏usznoÊci objaÊnienie, któ-

rego tu zresztà nie powtórzylibyÊmy, gdy-

by nie wniosek niezwyk∏y, jaki z tego ob-

jaÊnienia owe czasopismo wyprowadzi∏o.

Obowiàzujàcych postanowieƒ co do

tego, jaka mo˝e byç najwi´ksza na hy-

grometrze zmierzona wilgotnoÊç powie-

trza w mieszkaniu, niema i prawdopo-

dobnie nigdy nie b´dzie, albowiem

zawartoÊç stosunkowa wilgoci w powie-

trzu pomieszczenia zamkni´tego jest za-

le˝na od wilgotnoÊci nie tylko Êcian lecz

i powietrza zewn´trznego. Skoro okna

otworzymy gdy powietrze zewn´trzne

jest wilgotne i ciep∏e, to powietrze po-

mieszczenia, nawet otoczonego Êciana-

mi suchemi, b´dzie zawieraç du˝o wilgo-

ci; natomiast ma∏a stosunkowo b´dzie

wilgotnoÊç powietrza w pomieszczeniu,

otoczonem Êcianami wilgotnemi, je˝eli

przy zamkni´tych oknach pomieszcze-

nie to ogrzewane jest sztucznie.

Stàd wynika zdaniem owego cza-

sopisma, ˝e do mieszkaƒ w domach

nowowzniesionych najkorzystniej jest

wprowadzaç si´ zimà, gdy˝ wówczas

mo˝na wp∏yw Êcian wilgotnych zrówno-

wa˝yç przez sztuczne ogrzewanie.

PeryodycznoÊç deszczu. OkolicznoÊç, ˝e

w niektórych punktach powierzchni zie-

mi iloÊç deszczu spad∏ego zmniejszy∏a

si´ w ciàgu ostatnich lat dziesi´ciu, na-

prowadzi∏a znowu na pytanie, czy ten

element meteorologiczny nie ulega jakie-

mu prawu peryodycznoÊci. W. J. S. Lock-

yer, zaznaczajàc wielkie znaczenie tej

kwestyi nietylko dla meteorologii ogól-

nej, ale nadto dla rolnictwa, poddaje

skrupulatnemu roztrzàÊnieniu w N- 1749

czasopisma angielskiego „Nature”.

Edward Brückner zwróci∏ pierwszy

uwag´ na to, ˝e okresy deszczu i suszy

nast´pujà po sobie w odst´pach oko∏o

35-oletnich. Trzeba odkryç przyczyny

podobnych waryacyj peryodycznych, nie-

ma albowiem wàtpliwoÊci, ˝e przyczy-

ny te muszà oddzia∏ywaç nietylko na

opady par atmosfery, ale oraz na ca∏o-

kszta∏t zjawisk klimatycznych. Brückner

spróbowa∏ wyt∏umaczyç d∏ugie te peryo-

dy przez zmiany w dzia∏aniu s∏oƒca i w

tym celu zbada∏ waryacye w plamach

s∏onecznych, lecz, jakkolwiek by∏ on na

dobrej drodze, badania jego nie zosta∏y

uwieƒczone powodzeniem.

Dok∏adniejsze obserwacye s∏oƒca po-

zwalajà obecnie na Êledzenie waryacyj w

jego ˝yciu zjawiskowem nietylko pod

wzgl´dem plam, ale tak˝e i co do protu-

berancyj, korony i t. d.; wiadomo z dru-

giej strony, ˝e istnieje zwiàzek mi´dzy zja-

wieniem si´ plamy a ob∏oków pierzastych,

jak równie˝ znana jest rola tych wysoko

p∏ynàcych chmur w zmianach pogody.

Tuszyç nale˝y, ˝e wyniki tych obser-

wacyj nowe rozlejà Êwiat∏o na donios∏à

kwesty´ deszczu i suszy.

Udoskonalony termometr pokojowy skon-

struowali W. Scheffer i Kühn w Maneba-

chu w Turyngii. Ulepszenie polega na tem,

˝e na pr´ciku szklanym z rurkà w∏osko-

watà wyszlifowano pryzmatyczny kant

nie tylko na przedniej stronie, ale i z bo-

ków. Przekrój wi´c nitki, np. rt´ciowej,

patrzàcy widzi w stanie powi´kszonym i

wtedy, gdy patrzy na termometr z boku.

Reflektory elektryczne na lokomotywach.

Towarzystwo „Edwards Railvoad Elec-

tric Light Co.” zbudowa∏o i z powodze-

niem wypróbowa∏o na rozmaitych ame-

rykaƒskich liniach kolejowych specyalnie

dla lokomotyw przeznaczony reflektor

elektryczny. W budowie lampy i reflekto-

ra myÊlà przewodnià by∏ rozdzia∏ Êwia-

t∏a na dwa promienie: jeden zwyk∏y po-

ziomy snop Êwiat∏a, rozjaÊniajàcy tor

przed pociàgiem, i drugi, skierowany

wprost ku górze i wskutek tego widocz-

ny z wielkiej odleg∏oÊci nawet w tym

przypadku, gdy pociàg idzie g∏´bokim

rozkopem lub w okolicy górzystej. W ra-

zie zachmurzenia nieba snop Êwiat∏a,

padajàcy na chmury od lokomotyw na

liniach Chicago–Milwaukee i St. Paul,

widoczny jest jeszcze z odleg∏oÊci 20 km .

Poziomy snop Êwiat∏a jeszcze dobrze roz-

jaÊnia tor na przestrzeni 1,2 km . Pràdu

dla reflektora dostarcza ma∏a dynamo-

maszyna, poruszana zapomocà turbiny

parowej, do której para dop∏ywa z ko-

t∏a lokomotywy. Poniewa˝ w razie spo-

tkania si´ dwu pociàgów reflektory oÊle-

Centralne och∏adzanie sztuczne. Na Wy-

stawie powszechnej w St. Louis w r. b.

urzàdzono na wielkà skal´ centralne

och∏adzanie sztuczne. Powietrze zimne

doprowadzane jest podczas upa∏ów za-

pomocà sieci rur do wszystkich budyn-

kow rzàdowych wystawy, restauracyi,

teatrów, sal zebraƒ i t. p.

Sk∏adniki nieorganiczne cia∏a meduzy Au-

relia flavidula i Cyanea arctica. Z pracy

p. Macalma wynika, ˝e: 1) ogólna iloÊç

soli bywa ró˝nà u zwierzàt, które ˝y∏y w

tej samej wodzie i wspó∏czeÊnie zosta∏y

wyj´te; 2) iloÊç soli w wodzie bardzo mo-

˝e si´ zmieniaç, a w ciele meduzy pozo-

staje ta sama; 3) w zwierz´tach znajdo-

wano mniej jodu, znacznie wi´cej ˝elaza

i potasu. 10% mniej magnezu, oko∏o 36%

mniej kwasu siarczanego oraz tyle˝ wap-

nia co w wodzie otaczajàcej.

Kontrola nad telegrafià bez drutu. Wypadki

wojenne na wschodzie Azyi sk∏oni∏y rzàd

Stanów Zjednoczonych Ameryki Pó∏noc-

nej do zaj´cia si´ bli˝szego sprawà ustano-

wienia kontroli ze strony paƒstwa nad sta-

6 ÂWIAT NAUKI LIPIEC 2004

pano rama

Homo carnivorus

SCHABOWY CZY TOFU? MI¢SO˚ERNOÂå MAMY ZAPISANÑ W GENACH. GARY STIX

MI¢SNA DIETA sta∏a si´

dla naszych przodków

doskona∏ym êród∏em kalorii

i substancji od˝ywczych.

Ale dziÊ, gdy nie musimy ju˝

polowaç, nasze geny gorzej

sobie radzà z negatywnymi

skutkami jedzenia mi´sa.

cal Treatment of Animals) propaguje

wegetarianizm jako „sposób ˝ycia,

który jest najzdrowszy i najbardziej huma-

nitarny dla zwierzàt, dla nas i dla ca∏ej pla-

nety”. Nie Êpieszmy si´ jednak z rezygnacjà

z ulubionych pieczeni i kotletów. Nasze

upodobanie do mi´sa pojawi∏o si´ bowiem

dawno temu, a przed niepo˝àdanymi tego

skutkami (podwy˝szonym poziomem chole-

sterolu, paso˝ytami czy

ró˝nymi infekcjami) chro-

nià nas niektóre geny.

Mi´so˝ernoÊç mo˝e

mieç silny zwiàzek z ro-

zumnoÊcià, deklarowanà

dumnie przez naszà na-

zw´ gatunkowà Homo sa-

piens . Dla naszych przod-

ków mi´so by∏o znacznie

wydajniejszym êród∏em

kalorii i substancji od˝yw-

czych ni˝ zielenina i ja-

gody. Jednak Homo car-

nivorus – nie b´dàc ani

najwi´kszym, ani najsil-

niejszym ogniwem ∏aƒcu-

cha pokarmowego – mu-

sia∏ wykazaç si´ wielkà

przebieg∏oÊcià i zr´czno-

Êcià, by upolowaç masto-

donta. Wed∏ug jednej z

teorii opanowanie ∏owiec-

twa sta∏o si´ mo˝liwe

dzi´ki wykszta∏ceniu du-

˝ego mózgu, wyd∏u˝eniu

opieki nad potomstwem i

okresu nauki. Oznacza to,

˝e pierwotny ∏owca doÊç

póêno osiàga∏ mistrzostwo

w swym fachu. Dlatego rozwojowi ∏owiec-

twa towarzyszy∏a tak˝e ewolucyjna presja

na wyd∏u˝enie ˝ycia – inaczej nie zwróci∏y-

by si´ nak∏ady ponoszone na wykszta∏cenie

tej umiej´tnoÊci.

Niestety, za jedzenie mi´sa p∏acimy zwi´k-

szonym ryzykiem wystàpienia chorób serca,

udaru mózgu, cukrzycy i nowotworów.

Szczególnie dotkliwie musieli to odczuç na-

si roÊlino˝erni przodkowie, gdy ponad 2 mln

lat temu, w pliocenie, mi´so sta∏o si´ sk∏ad-

nikiem ich diety. Gerontolog Caleb Finch i

antropolog Craig Stanford (obaj z Universi-

ty of Southern California) donieÊli na ∏amach

marcowego Quarterly Review of Biology , ˝e

istnieje co najmniej osiem „genów adapta-

cji do mi´so˝ernoÊci”, które prawdopodob-

nie pomog∏y ludziom pierwotnym poradziç

sobie z cholesterolem, infekcjami i innymi

„mi´snymi” problemami. „JeÊli to prawda,

jest szansa na wyizolowanie genów biorà-

cych udzia∏ w tych procesach, a nawet okre-

Êlenie momentu, w którym si´ pojawi∏y” –

twierdzi Hillard S. Kaplan, wspó∏pracujàcy

z Finchem antropolog z University of New

Mexico.

Dobrym przyk∏adem jest allel (wariant ge-

nu) apoE3 kodujàcy apolipoprotein´ E – bia∏-

ko, które bierze udzia∏ w wychwytywaniu

cholesterolu oraz innych t∏uszczów przez ko-

mórki i dzi´ki temu chroni nas zarówno

przed chorobami uk∏adu krà˝enia, jak i cho-

robà Alzheimera. Pozosta∏e naczelne (np.

szympansy), które na wolnoÊci jedzà stosun-

kowo ma∏o mi´sa, majà inny allel – apoE .

Dlatego te˝ w niewoli – gdy nie za˝ywajà ty-

le ruchu i jedzà zazwyczaj pokarmy bogate

w t∏uszcze – sà stale nara˝one na wzrost po-

ziomu cholesterolu. Jak zauwa˝a Stanford:

„My, ludzie, mamy obsesj´ na punkcie cho-

8 ÂWIAT NAUKI LIPIEC 2004

O rganizacja PETA (People for the Ethi-

Świat Nauki PL - 2004-07_155.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: