Adam Lepa - Świat manipulacji.pdf - NLP - wojtekg4

Adam LEPA

Ś wiat manipulacji

Redaktor serii: ks, Ireneusz Skubiś Redaktor tomu: Karol Klauza Redakcja techniczna:

Karol Klauza

Beata Stypułkowska

ISBN 83-86076-44-5

Tygodnik Katolicki „Niedziela"

Częstochowa, 1997

Częstochowa, 1997, Wydanie II - poszerzone Druk i oprawa-. Częstochowskie Zakłady Graficzne Al.

Najświętszej Maryi Panny 52, Częstochowa

Wst ę p

Odkrycie prawdy o manipulacji stało się nowym wstrząsem dla wielu

mieszkańców tej części Europy. W machinie propagandowej komunizmu

stosowano w poczuciu całkowitej bezkarności wszystkie dostępne sposoby

manipulowania, zakładając naiwnie, Ŝe zniewolony umysł człowieka nie

będzie w stanie odkryć maskowanych skutecznie mechanizmów, które

funkcjonowały w celu zawładnięcia całym społeczeństwem, aby nim

dowolnie i bez ograniczeń dysponować. JeŜeli zaś mówiono publicznie o

manipulacji, to zawsze odnoszono ją wyłącznie do kapitalistycznych systemów

władzy. W ustroju socjalistycznym bowiem nie mogło być miejsca na

jakąkolwiek manipulację 1 .

PoniewaŜ jednak wielkie organizmy społeczne z duŜą powolnością przyswajają

sobie prawdy trudne i niepopularne, przeto jeszcze dziś mówienie o

manipulacji w mass mediach moŜe budzić zdziwienie połączone z

niedowierzaniem. Tym bardziej, Ŝe społeczeństwo posttotalitarne swoją

specyfikę wyprowadza głównie z doświadczeń na polu obcowania z me-

diami, a w szczególności w następstwie zaawansowanej uległości wobec

wpływów propagandowych. Prowadzi to ostatecznie do sytuacji błędnego

koła. Im skuteczniejsza jest bowiem manipulacja, tym bardziej jest ona

ukryta dla „zwykłego obywatela", będącego przedmiotem jej wpływów.

Taka sytuacja z kolei utwierdza go w całkowitym spokoju i uniemoŜliwia

stawianie krytycznych pytań w tej dziedzinie. Dlatego teŜ człowiekowi

manipulowanemu niezbędna jest pomoc z zewnątrz, która w sposób

przekonujący ukazałaby mu samo istnienie manipulacji oraz groźbę jej

rozległych następstw.

Propaganda w swojej warstwie manipulacyjnej jest dziś zbyt skuteczna, aby

moŜna było nie dostrzegać problemów moralnych i wychowawczych

wynikających z jej funkcjonowania. Dobrze obmyślana manipulacja,

zwłaszcza w postaci rozbu-

dowanych systemów, prowadzi do spustoszenia w obrębie osobowości

człowieka oraz do licznych nieprawidłowości w podstawowych strukturach

społeczeństwa. Nieprzypadkowo więc mówi się dziś (a-nalogicznie do

ekspansji propagandy), Ŝe kończący się wiek XX jest stuleciem ma-

nipulacji 2 .

Wymienione sytuacje i okoliczności zadecydowały o podjęciu przez autora

problematyki manipulowania człowiekiem. Ś wiat manipulacji jest ksiąŜką,

która zmierza do osiągnięcia przede wszystkim dwóch celów:

1. Pragnie przekonać Czytelnika, Ŝe wbrew utrwalonym pozorom i

utartym stereotypom istnieje juŜ dziś cały „świat" manipulacji,

wykraczający daleko poza granice funkcjonujących mediów i przenikający

głęboko w stosunki międzyludzkie. 2. Manipulacja juŜ dawno przestała być

wyłącznym atrybutem propagandy prowadzonej za pośrednictwem mass

mediów. Dziś jej wyraźne symptomy moŜna dostrzec w róŜnych formach

interakcji (kręgi rodzinne, sąsiedzkie, koleŜeńskie, pracownicze itp.) 3 . Są

one widoczne niemal na

wszystkich polach aktywności człowieka, np. w handlu, administracji,

prawodawstwie a nawet w badaniach naukowych i w wychowaniu. Ten fakt

całkowicie uzasadnia uŜycie w stosunku do zjawiska manipulacji słowa

„świat".

Cele, jakie winna osiągnąć niniejsza ksiąŜka, wskazują jednocześnie na podjęty

w niej główny problem. Jest nim pytanie o naturę manipulacji, o pełny zakres

jej funkcjonowania oraz o najwaŜniejsze skutki. Wydaje się, Ŝe takie

postawienie problemu nadaje ksiąŜce wymiar praktyczny, wychodzący

naprzeciw aktualnym oczekiwaniom „społeczeństwa posttotalitarne-go". To z

kolei zadecydowało o znacznej rozbudowie rozdziału III, w którym zawarto

dość rozległe treści na temat mechanizmu manipulacji.

W Polsce do 1989 r. nie wolno było mówić całej prawdy o manipulacji. Takie

publikacje byłyby działaniem wręcz samobójczym dla dysponentów

propagandy, która w czasach totalitaryzmu komunistycznego najchętniej

sięgała po rozwiązania manipulatorskie. One przecieŜ gwarantowały jej

najwyŜszą skuteczność.

Publikowane w tamtych czasach prace na ten temat same nie były wolne od

piętna manipulacji, stanowią więc dziś niewielką wartość poznawczą i są juŜ

martwym pomnikiem systemu, który przeszedł do lamusa historii.

W krajach zachodnich opracowania na temat manipulacji pojawiły się

stosunkowo późno. Jeszcze w latach sześćdziesiątych hasło „manipulacja" (w

sensie propagandowym) nie było obecne w słownikach i encyklopediach

(socjologicznych, pedagogicznych, z zakresu wiedzy o komunikowaniu

masowym itp.) 4 . Pierwsze znaczące kroki w tym kierunku podjęto tam dopiero

na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w postaci opracowań

naukowych i artykułów publicystycznych 3 . Jeszcze później pojawiło się hasło

„manipulacja" w słownikach ogólnych i specjalistycznych 6 .

W Polsce pierwsze prace podejmujące pewne zagadnienia z dziedziny

manipulacji ukazały się w drugiej połowie lat siedemdziesiątych 7 . W tym

samym czasie i jeszcze wcześniej opublikowano przekłady ksiąŜek autorów

zachodnich, ukazu-

jące m.in. wybrane problemy z tego zakresu 8 . DuŜo później hasło

„manipulacja" w interesującym nas znaczeniu znalazło się w niektórych

słownikach i encyklopediach^. W czasach komunistycznych, ze względu na

cenzurę i ewentualne represje, autorzy polscy publikują swoje prace na

tematy związane z propagandą i manipulacją albo za granicą, albo teŜ w

tzw. drugim obiegu 10 .

Lata dziewięćdziesiąte przynoszą nowe publikacje, rozpatrujące m.in.

(zasadniczo na marginesie innych zagadnień) zjawisko manipulacji.

JednakŜe dominują prace o charakterze publicystycznym. Ukazują się teŜ

przekłady z języków zachodnich".

Po 1989 r, me ma jednak nadal publikacji, która stanowiłaby syntetyczny i

w miarę całościowy wykład na temat manipulacji. Opublikowane dotąd

prace są zwięzłymi komentarzami do konkretnych faktów manipulacji

doświadczanych przez pewne instytucje albo teŜ opierają się na fachowej

analizie funkcjonujących w Polsce mass mediów 11 .

Brak obszerniejszych publikacji ex profes-so podejmujących problematykę

manipulacji jest m.in. następstwem braku szerzej zakrojonych badań w tej

dziedzinie 13 .

Wnikliwy odbiorca mass mediów w Polsce jest jednak w stanie

dowiedzieć się o funkcjonujących formach manipulacji. Jednym ze źródeł

tej wiedzy są m.in. róŜne spory prowadzone między dwiema (lub więcej)

stronami konfliktów politycznych, w ramach których wysuwane są

oskarŜenia o stosowanie nieuczciwych technik propagandowych czy wręcz

mani-pulatorskich. Tak było np. w ostatniej fazie kampanii prezydenckiej

w październiku 1995 r., gdy kandydaci do Belwederu zarzucali mediom

nieuczciwość o charakterze manipulatorskim, natomiast przedstawiciele

prasy, radia i telewizji imputowali rozmówcom (kandydatom na

prezydenta) „chwyty" z bogatego arsenału manipulacji, szczególnie zaś w

postaci rzucanych publicznie i "na wyrost" obietnic przedwyborczych 14 .

Ś wiat manipulacji w jakimś sensie kontynuuje Ś wiat propagandy, wydany

w Bibliotece „Niedzieli" w 1994 r. Przy czym podkreśla się w obecnej

publikacji, Ŝe manipulacja spełnia rolę niezwykle skutecznego instrumentu

w rękach propagandy. Choć nie zawsze działalność pro pagandowa opiera się

na technikach manipulatorskich, a sam propagandysta nie musi być

manipulatorem. Natomiast w stosunkach międzyludzkich dają znać o sobie

daleko idące ślady manipulacji, przy bardzo nikłej obecności elementów

propagandowych.

KsiąŜka niniejsza powstała w oparciu o materiał gromadzony w związku z wy-

kładami z zakresu pedagogiki mass mediów, które autor prowadzi w WyŜszym

Seminarium Duchownym w Łodzi (od 1975 r.), a ostatnio (od roku 1994) takŜe

w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Jego uzupełnieniem były

wspólne ze studentami poszukiwania w ramach seminarium magisterskiego

oraz odczyty wygłaszane na temat mass mediów w róŜnych środowiskach w

Polsce.

Wiele z poruszonych w ksiąŜce zagadnień zostało omówionych wcześniej w

opracowaniach naukowych i w artykułach publicystycznych, które autor

zamieścił w kwartalnikach „Ethos" i „Katecheta", w miesięczniku

„Wiadomości Archidiecezjalne Łódzkie", w tygodnikach „Ład" i „Niedziela",

w dzienniku katolickim „Sło-

wo" oraz podjął w wywiadach dla prasy świeckiej i dla agencji prasowych 15 .

Jakkolwiek wspomniane wykłady i odczyty wygłaszane były w aspekcie peda-

gogicznym, to jednak uwzględniały szero-ko problematykę manipulacji.

jWszak zjawisko to stanowi w wysokim stopniu czynnik konkurencyjny w

stosunku do działań wychowawczych, w szczególności zaś w procesie

kształtowania osobowości młodego czlowieka.łPonadto zwykła obserwacja

mass mediów w Polsce pozwoliła autorowi utwierdzić się w przekonaniu, Ŝe

wraz ze zmianą ustroju politycznego nie ustały działania manipulatorskie.

Przeciwnie, na obszarze propagandy one się wzmogły i zyskały na

skuteczności, poniewaŜ otoczka ideologicznej kompromitacji i bankructwa,

jaka im wcześniej to-warzyszyła, teraz zastąpiona została hasłami

demokratycznymi, które w odbiorze społeczeństwa miały pozyskać nową

wiarygodnością funkcjonowanie mediów wpływa teŜ znacząco ich faktyczna

kondycja moralna. Etos ludzi pracujących w mass mediach pozostawia coraz

więcej do Ŝyczenia. Jak trafnie napisał jedenz publicystów: „Kryzys moralny

mediów i polega właśnie na tym, Ŝe znika bariera wstydu. Kilka lat temu

dziennikarz, ktoremu udowodniono manipulowanie był skompromitowany

w oczach środowiska i czytelników. Dzisiaj doŜyliśmy czasów, kiedy

dziennikarze chwalą się biegłością w manipulowaniu" 16 .

Ukazane wyŜej obszary, na których mass media wywierają wpływ na

jednostkę i społeczeństwo, zdeterminowały charakter tej publikacji. Jest ona

przede wszystkim wykładem prezentującym zjawisko manipulacji z

najwaŜniejszymi jego problemami, jakie wynikają zwłaszcza dla

osobowego rozwoju człowieka, dla samej praktyki wychowawczej,

pośrednio zaś dla Kościoła w Polsce, który upatruje w manipulacji

laicyzującej człowieka powaŜne zagroŜenie dla prowadzonej obecnie

ewangelizacji.

KsiąŜka podejmuje teŜ próbę uporządkowania niektórych pojęć,

uzupełnienia stosowanych dotychczas klasyfikacji i przedstawienia w miarę

pełnego obrazu negatywnych skutków, jakie powstają w następstwie

prowadzenia działań mani-pulatorskich. Samo zjawisko manipulacji

ukazane zostało w świetle istniejącej teorii oraz w zestawieniu z

konkretnymi faktami. Przy czym te ostatnie odnoszą się najczęściej do

manipulacji, którą stosują pewne ośrodki propagandowe wobec Kościoła

katolickiego w Polsce.

Liczne sygnały na obszarze polskich mediów dowodzą, Ŝe zjawisko

nazywane dotychczas propagandą antykościelną ewoluuje w kierunku

propagandy o charakterze antykatolickim, a nawet anty-chrześcijańskim.

Przedmiotem działań manipulatorskich stają się coraz wyraźniej:

katolicyzm jako religia, doktryna katolicka oraz sami katolicy; i odpowied-

nio: chrześcijaństwo z jego wartościami, kulturą, działalnością

chrystianizacyjną itp. Propagandowe ataki wymierzane bezpośrednio w

Kościół katolicki w Polsce stały się nowym sposobem do uformowania w

świadomości odbiorców mass mediów zmanipulowanego obrazu katolicyz-

mu i chrześcijaństwa.

Prowadzi to nieuchronnie do zniekształcenia obrazu samej religii - jej

istoty, sensu i znaczenia w Ŝyciu jednostki i społeczeństwa.

Wykorzystywanie zatem tech nik manipulatorskich do róŜnych form laicyzacji

przestaje być wyłącznym problemem Kościoła katolickiego, staje się

historycznym wyzwaniem dla wszystkich wspólnot religijnych i dla kaŜdego

człowieka wierzącego 17 .

Manipulacja ukazana jest w ksiąŜce jako trudny problem pedagogiczny.

Stanowi przecieŜ wpływy wysoce konkurencyjne dla oddziaływań

wychowawczych i tym bardziej niebezpieczne dla pedagogii, Ŝe są realizowane

skrycie a więc poza kontrolą opinii społecznej i oddziałują destruktywnie na

osobowość człowieka.

Z tej racji proponowane są konkret-nerozwiązania zarówno dla teorii jak i prak

tyki wychowania, realizowanego w róŜnorakich środowiskach (rodziny,

szkoły, parafii itp.).

W zamieszczonej bibliografii dominują wyraźnie pozycje w jeŜyku polskim ze

szczególnym uwzględnieniem wypowiedzi publicystycznych. Wynika to z

faktu, Ŝe w ksiąŜce rozpatruje się zjawisko manipulacji na gruncie polskim w

sytuacji, gdy warsztaty naukowe pracują na tym polu w tempie spowolnionym

i dlatego

naleŜy sięgać po prace publicystyczne, których autorami są fachowcy w

dziedzinie mass mediów.

Ponadto ksiąŜka w zamierzeniach autora ma spełniać takŜe funkcję pomocy

dydaktycznej, wspierającej w codziennej działalności te osoby, do których

została zaadresowana: nauczycieli szkół wszystkich typów, wychowawców,

duszpasterzy i katechetów, dziennikarzy oraz słuchaczy studiów teologicznych,

pedagogicznych i dziennikarskich. Mogą oni zaczerpnąć z ksiąŜki praktyczne

wskazania do dalszych, osobistych juŜ i pogłębionych lektur oraz twórczych

poszukiwań na temat potęŜnego „świata" manipulacji. JeŜeli nawet w drobnej

części stanie się to faktem, cel ksiąŜki zostanie osiągnięty.

I. Co to jest manipulacja?

W wielorakich działaniach człowieka, które obejmuje się nazwą „manipulacja"

są nadal liczne zagadki i zjawiska nie zbadane do końca. Decyduje o tym

specyfika manipulacji oraz jej rosnąca róŜnorodność. Niemniej jednak moŜna

dziś podjąć próbę zdefiniowania manipulacji i ukazania jej natury.

Poj ę cie manipulacji

Manipulacja jest to celowe i skryte działanie, przez które narzuca się jednostce

lub grupie ludzi fałszywy obraz pewnej rzeczywistości 1 . Ten zniekształcony

obraz nie odnosi się do całej rzeczywistości, przekraczałoby to moŜliwości

dysponentów i realizatorów manipulacji. Przedmiotem działań

manipulatorskich staje się zawsze jakiś wycinek otaczającej człowieka

rzeczywistości. Dlatego teŜ w określeniu manipulacji naleŜy mówić o

„pewnej rzeczywistości". T tak np. fałszowanie rzeczywistości w propagan-

dzie antykościelnej moŜe polegać na celowym zniekształcaniu obrazu

papieŜa, Kościoła hierarchicznego, kapłana—katechety itp.

Następuje głębokie utrwalenie zniekształconego obrazu i poszerzenie jego

pola, gdy działania mani pul atorskie wkraczają w fazę prania mózgu.

MoŜna wtedy mówić o zniekształconym obrazie ustroju politycznego,

niektórych okresów w dziejach państwa, a nawet całego społeczeństwa 3 ,

KaŜda 1 manipulacja charakteryzuje się dwiema głównymi właściwościami:

jest planowana i skryta. Skuteczna manipulacja jest zawsze odpowiednio

zaplanowana. JeŜeli jakieś działanie powstało spontanicznie, bez

Adam Lepa - Świat manipulacji.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: