Cegły.pdf

Cegła formowana ręcznie

(„gotycka”)

Pojęcie „cegła gotycka” możemy rozumieć dziś na kilka sposobów.

Cegłą gotycką będzie na pewno każda cegła wyprodukowana

w czasach szeroko rozumianego średniowiecza – mamy tu do

czynienia z kryterium czasowym. Dzisiaj jednak określenie to odnosi

się także do cegieł produkowanych współcześnie, posiadających

wymiary zbliżone do tych stosowanych w średniowieczu

(w przybliżeniu 15 x 9 x 30 cm). Należy od razu zaznaczyć, że

mianem cegły gotyckiej można określać produkty wytwarzane

zarówno maszynowo, jak i ręcznie.

O becnie inwestorzy oraz opiekunowie zabyt-

Kluczem do zrozumienia tego problemu są różnice, jakie

zaszły w sposobach produkcji cegieł i innych materiałów

ceramicznych na przestrzeni ubiegłego wieku. W dużym

skrócie mamy tu do czynienia ze zmianą z ręcznych

i manufakturowych sposobów produkcji na technolo-

gie maszynowe i wielkoseryjne. Przy czym należy stwier-

dzić, że zmiany te dotyczą praktycznie wszystkich eta-

pów produkcji i każda z tych zmian ma duże znacze-

nie dla finalnego wyrobu.

Pierwszym etapem w produkcji cegły (i każdego inne-

go wyrobu ceramicznego) jest pozyskanie odpowied-

niego surowca do jej produkcji. Surowcem w produkcji

ceramiki jest glina – stwierdzenie to jest banalnie pro-

ste, ale w trakcie pracy w Manufakturze na własnej skó-

rze odczuliśmy, ile pracy i kłopotów sprawia uczynienie

wydobytej gliny „gliną właściwą” do produkcji ręcznie

formowanej cegły gotyckiej. Należy zdać sobie sprawę,

że złoża gliny*) występujące w naturze nie są wszędzie

jednakowe i jednorodne. Każde złoże charakteryzuje się

szczególnymi dla siebie właściwościami – dla naszych

potrzeb znaczenie mają przede wszystkim: tempera-

tura potrzebna do tego, aby wyrób był dobrze wypa-

lony (im jest ona mniejsza, tym dla nas lepiej) i ko-

lor gliny po wypaleniu. Ponadto bardzo ważną właści-

wością jest tzw. skurcz masy oraz wrażliwość masy na

suszenie. Ostatnia cecha, szczególnie w ręcznej produk-

cji, ma kolosalne znaczenie. Wyroby ceramiczne kur-

czą się bowiem podczas suszenia – jeżeli proces ten

ków stają coraz częściej przed problemem

odbudowy lub renowacji obiektów, które

zbudowano z tego rodzaju cegieł. Oddzielnym zagad-

nieniem jest budowa zupełnie nowych budynków, które

mają nawiązywać bądź współwystępować z obiektami

średniowiecznymi. Istnieje także bardzo wiele obiek-

tów, w których przeprowadzono prace konserwacyjne

i remontowe przy użyciu cegieł wykonanych maszyno-

wo (w formacie „gotyckim” i nie tylko), a które zaled-

wie po najdalej 30-40 latach są kompletnie zniszczone

(charakterystyczne złuszczenie cegły) i nadają się tylko

do ponownej całkowitej renowacji.

Z podobną sytuacją mamy do czynienia na Zamku

w Gniewie – właśnie w celu zgłębiania oraz rozwią-

zywania tego problemu powstała nasza Manufaktura.

Opierając się na naszych doświadczeniach chciałbym

podzielić się z Państwem kilkoma informacjami dotyczą-

cymi różnic między cegłą wyrabianą maszynowo i ręcz-

nie, a także omówić ręczny sposób wytwarzania cegły.

Dobre, bo średniowieczne?

Jak to się dzieje, że cegły, które istnieją w budowlach

kilka setek lat i przeszły różne dziejowe kataklizmy,

wytrzymały tak długo, a cegły wyprodukowane w la-

tach np. 60. XX wieku łuszczą się i rozpadają praktycz-

nie w oczach?

jest zbyt intensywny, gdy suszony wyrób jest wysta-

wiony na działanie słońca i wiatru, to schnie on bar-

dzo szybko na swojej powierzchni, w środku pozostając

wilgotnym lub wręcz mokrym. Sytuacja taka powodu-

je znaczne naprężenia, które powodują pękanie przed-

miotu. Doskonałym przykładem tego zjawiska są cha-

rakterystyczne spękania tworzące się na odkrytych

powierzchniach gliniasto-błotnistej ziemi – po deszczu

błoto schnie i pęka.

Cegła „gotycka” po uformowaniu posiada masę ok.

10 kg – nie można suszyć jej zbyt gwałtownie, mało

tego należy częściowo spowolnić jej schnięcie tak, aby

cegła wyschła „w całości”, w suszarni naturalnej schnię-

cie takiej cegły trwa ok. 4-5 tygodni. W celu zminima-

lizowania owego skurczu i polepszenia innych właści-

wości dodaje się do gliny tzw. odchudzacze masy: żwir

(najlepiej płukany), mączkę ceglaną, mączkę szamoto-

wą czy piasek kwarcowy. Paleta dodawanych składni-

ków jest dzisiaj bardzo szeroka i nie będę jej tu opisy-

wał, trzeba jednak mieć świadomość, że ustalenie wła-

ściwych proporcji i składników w masie jest rzeczą trud-

ną i czasochłonną.

Z wodą czy bez?

W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę na pierw-

szą poważną różnicę, jaka zachodzi pomiędzy produk-

cją manufakturową a przemysłową. Glinę na potrzeby

manufaktur średniowiecznych pozyskiwano prawdopo-

dobnie za pomocą łopaty, składowano w dołach, do

których dodawano dodatki i mieszano – a raczej depta-

no – nogami. Istniały też kieraty napędzane przez zwie-

rzęta. Masa taka wydobywana była precyzyjnie, pomija-

no warstwy zawierające zanieczyszczenia czy inne nie-

pożądane elementy. Dodawano tylko naturalne dodat-

ki i mieszano przy dużym udziale wody.

Dzisiejsze surowce wybierane są ze złóż przez duże

kombajny lub specjalne koparki, które czerpią ze złoża

„jak leci”, nie rozróżniając różnych rodzajów gliny, frag-

mentów gleby, skał itp. Następnie do gliny ze złoża

taśmowo dodawane są różne dodatki: odchudzacze,

plastyfikatory, środki barwiące itd. Czasami dodaje się

też popiół czy wapno – składniki, które uniemożliwiły

by ręczną produkcję lub przynajmniej skomplikowały ją

ogromnie. Na końcu tego etapu składniki te są mieszane

i przecierane w specjalnym młynie – przecieraku. Masa

wychodząca z takiego urządzenia jest praktycznie bar-

dzo dokładnie roztartą, półwilgotną mieszaniną doda-

nych elementów. Charakterystyczne dla procesu prze-

mysłowego jest dążenie do jak największego zreduko-

wania udziału wody w każdym etapie produkcji – do-

kładnie odwrotnie niż w procesie ręcznym, gdzie bez

dokładnego rozmoczenia gliny nic się nie uda. Tak więc

już na samym początku produkcji mamy do czynienia ze

znacznym zróżnicowaniem surowca wyjściowego.

po narzucaniu do formy są „zmarszczki” na bocznych

powierzchniach cegieł. Powstawały one w wyniku kil-

kukrotnego narzucania masy – ślady są granicą pomię-

dzy kolejnymi rzutami.

Podsumowując: cegła wytwarzana ręcznie w momen-

cie powstania posiadała w swoim składzie dużo wody,

w związku z tym musiała mieć dużo wypełniacza np.

żwiru (w celu schudzenia masy), jej struktura z powo-

du ręcznego narzucania była nieregularna. Cechy te

powodują, że po wypaleniu cząsteczki masy są ułożo-

ne „luźno i nieregularnie” – struktura ta przypomina

w uproszczeniu pumeks lub gąbkę. Cegła taka nie jest

może najtwardsza i najmocniejsza (cechy te rekompen-

suje sam wymiar cegły, który, jak na dzisiejsze czasy jest

przecież bardzo duży), ale za to wyrób może przyjąć

i odparować dużą ilość wilgoci.

Luźno i nieregularnie

Etap drugi – formowanie cegły. Różnice w metodach

produkcji na tym etapie są chyba największe, największe

też są skutki dla ostatecznego kształtu i jakości naszej

cegły. Formowanie cegły w średniowieczu odbywa-

ło się w bardzo prosty sposób – do drewnianej formy

(skrzynki) marzucano ręcznie glinę, jej nadmiar ściąga-

no ręką lub jakimś patykiem czy listewką. (Listwę taką

określało się mianem strychulca, a człowieka formu-

jącego cegłę – strycharzem). Charakterystyczne ślady

powstające na cegle po ręcznym ściągnięciu nadmia-

ru gliny spowodowały nadanie tego rodzaju cegłom

nazwy „cegła palcówka”. Po narzuceniu gliny wynoszo-

no cegłę na miejsce schnięcia i prawdopodobnie nakry-

wano słomą, ewentualnie budowano specjalnie do tego

przeznaczone wiaty. Masa narzucana do form musia-

ła być naprawdę miękka – konsystencją swoją przypo-

minała błoto – świadczą o tym często spotykane przez

nas odciski na powierzchni cegieł. Najciekawszym spo-

tkanym przez nas jak do tej pory był odcisk łapy małe-

go kota, natomiast odciski rąk czy palców spotyka-

ne są dosyć często. Szczególnie charakterystycznym,

wręcz sztandarowym śladem będącym pozostałością

Tradycja i nowoczesność

Wróćmy teraz do cegieł wytwarzanych współcześnie.

Cegła współczesna jest dokładnym przeciwieństwem

cegły średniowiecznej. Masa współczesna (półsucha,

zawierająca różne inne dodatki) trafia taśmociągiem

do tzw. prasy ceglarskiej, w której odbywa się formo-

wanie cegły. Jednak prasa ta jest urządzeniem szcze-

gólnym – masa trafia na specjalne walce, które ją sca-

lają, następnie jest pchana za pomocą ślimacznicy do

ustnika. Z ustnika wychodzi już zwarta wstęga masy

o formacie przekroju cegły. Wstęga cięta jest natych-

miast przez obracający się na pałąkach drut – i właśnie

„ścinki z wstęgi” są współczesnymi cegłami. Ciekawy

jest sposób, jaki umożliwia „scalenie się” masy prawie

pozbawionej wody. Otóż w prasie zainstalowana jest

pompa próżniowa o dużej mocy, wysysająca powie-

trze z materiału, co powoduje że jest on bardzo zwar-

ty i nie potrzebuje praktycznie dodatkowego lepisz-

miczną trzeba po prostu dobrze wypalić w odpowied-

niej dla niej temperaturze – niezależnie od tego, czy

cegły wypalamy w nowoczesnym piecu tunelowym czy

w innym. Obecnie nawet czołowi producenci klinkieru

korzystają z pieców Hoffmana, które liczą sobie około

150 lat – fakt ten odbierany jest absolutnie pozytyw-

nie, jako łączenie tradycji z współczesnością.

Erozja cegieł

Co stanie się, gdy w rekonstrukcji muru średniowieczne-

go użyje się zwykłą cegłę maszynową? Odpowiedź jest

prosta: właściwie nie stanie się nic złego, a przynajmniej

nie od razu. Jednak praktyka jasno pokazuje, że nasią-

kliwa cegła maszynowa nie oddaje wilgoci w stopniu

odpowiednim (nie pozwala na to jej bardzo gęsta struk-

tura cząsteczkowa) – „zawilgotniała” cegła zamrażana

jest w kolejnych zimach i następuje prosty proces erozji.

Proces ten następuje najszybciej w miejscach, do któ-

rych wilgoć ma najłatwiejszy dostęp, czyli według gra-

nic struktury cegły – spirali. To właśnie jest przyczyną

charakterystycznego łuszczenia się murów. Złuszczone

„blaszki” cegieł to po prostu fragmenty spiralnej struk-

tury widzianej od boku. Często spotkać można również

cegły maszynowe wmurowane „na płask” w podłogi

– zdarza się, że możemy na nich oglądać spiralne pęk-

nięcia w całej okazałości.

Proces erozji zachodzi w każdym materiale podda-

nym wpływom środowiska, także w cegłach formo-

wanych ręcznie. Jednak duże odstępy między czą-

steczkami oraz nieregularna ich struktura sprawiają,

że degradacja postępuje znacznie wolniej (tym wolniej,

że cegła „gotycka” może być nawet 4-krotnie większa

niż maszynowa). Jednak i tak materiał ten nie łuszczy

się w „blaszki” wraz z upływem czasu, lecz roztapia

się podobnie jak kostka mydła w wodzie. Stąd właśnie

w starych murach można zauważyć cegły zaokrąglone

w ten charakterystyczny sposób.

Na Zamku w Gniewie obserwuje się procesy erozji

cegieł ręcznych (ale kilkaset lat po wyprodukowaniu)

oraz cegieł maszynowych, i to już po latach kilkudzie-

sięciu. Są znane przypadki łuszczenia się cegły maszy-

nowej po zaledwie 20 latach!

cza. Dodatkową konsekwencją przejścia masy przez

ślimacznicę jest uzyskanie w formowanej wstędze spi-

ralnej struktury. Wstęga jest cięta w poprzek i dlatego

po odwróceniu cegły stroną zaprawy do góry „widzi-

my” rysunek nieregularnej spirali.

Współczesna cegła ma więc bardzo zwartą struktu-

rę, składniki są dokładnie przemieszane; w porówna-

niu z „gotycką” jest też twarda, mocna i jednocześnie

o wiele mniej nasiąkliwa. W budownictwie cegły pro-

dukowane w ten sposób stosuje się przeważnie z zało-

żeniem, że nie będą one wystawione na bezpośrednie

działanie wpływów pogodowych, lecz zostaną zakryte

tynkiem lub innym materiałem. Produkowane z myślą

o eksponowaniu lica wyroby klinkierowe wytwarza się

według nieco innej zasady.

Ostatnim etapem w produkcji cegły jest jej wypał. Ten

końcowy etap produkcji, chociaż bardzo spektakular-

ny nie zmienił się za bardzo w swej istocie – masę cera-

Grzegorz Rogiński

Manufaktura Ceglarska na Zamku w Gniewie

www.ceramika.roginski.pl

*) W artykule celowo nie używam nazewnictwa naukowego

– artykuł jest tylko prostym opowiadaniem laika

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: