Trzcińska Izabela - Nowa Gnoza.pdf - Gnostycyzm - Abifraim

strona

JESIEN

2006

W gnozie, która stanowi jeden ze

znaczących fenomenów kultury,

najpierw śródziemnomorskiej, a potem

europejskiej, umysł stanowił zawsze jedną

z podstawowych kategorii. Wydaje się też, że współcześnie ta właśnie

kategoria zaczyna odgrywać raz jeszcze istotną rolę, czego dowodem są

znamienne idee, jakie pojawiły się w ciągu ostatnich dwudziestu lat.

Zanim jednak przejdę do ich omówienia, chciałabym sprecyzować

znaczenie dwóch pojęć - gnozy i mitu , gdyż na tyle często pojawiają

się one w niniejszym tekście, że określenie ich sensów pozwoli na

łatwiejsze udokumentowanie postawionej powyżej tezy.

Pojęcie starożytnego gnostycyzmu, a tym bardziej późniejszej gnozy

europejskiej wymyka się wszelkim naukowym definicjom. Dzieje się

tak ze względu na programowe dla zasadniczej większości ruchów

gnostyckich działanie w ukryciu, związane z poczuciem własnej odręb-

ności oraz wyróżnienia z racji posiadania wiedzy „dla wybranych”.

Zwłaszcza w zracjonalizowanej, bo opartej na logicznych i jasnych

przesłankach wypływających przede wszystkim z filozofii arystote-

lesowskiej, cywilizacji europejskiej, gnoza funkcjonowała niejedno-

krotnie tylko w drugim obiegu, była więc swoistym podziemiem pogar-

dzanym i uznawanym za szczególnie niebezpieczne (zwłaszcza przez

ortodoksje różnych Kościołów chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu),

a jednocześnie fascynującym.

Olbrzymia ilość gnostyckiej lite-

ratury, jaka pojawiła się w ciągu wieków,

a także żywe zainteresowanie, jakie wzbu-

dzała ona w kręgach ludzi znaczących z punktu widzenia historii,

niejednokrotnie koronowanych głów, a także erudytów i naukowców

oraz wielu artystów, wskazuje na jej niebagatelne znaczenie. Niektóre

z cech charakterystycznych gnozy europejskiej, istotne szczególnie dla

niniejszego tekstu to przede wszystkim: związek z nauką zarówno w jej

wymiarze eksperymentalnym, jak i teoretycznym, wyraźne inspiracje

platońskie oraz znamienny sposób wypowiedzi, niejednokrotnie

odwołujący się do poetyki mitu.

Żeby zrozumieć gnozę trzeba poznać jej mit. To jeszcze jedno pojęcie

trudne do jednoznacznego opisu. Mit nie poddaje się bowiem oczywi-

stym interpretacjom, a jego sens leży poza dualizmem prawdy i fałszu.

Stanowi on bowiem przede wszystkim odwzorowanie paradoksu życia,

które jest w swej najgłębszej istocie nieprzewidywalne i tragiczne. Mit

jest więc próbą zmierzenia się z podstawową zagadką istnienia, w której

pozwala się człowiekowi na pewien sposób odnaleźć. W swoim przeka-

zie mit odwołuje się do rozmaitych symboli i podań, wykorzystuje obra-

zy, alegorie i metafory, i jak twierdzi wielu myślicieli, mitu nie da się 1

niczym zastąpić, nie można się też od niego tak naprawdę uwolnić.

Izabela Trzcińska

o nas

kontakt

spis tresci

archiwum

1. Por. P. Tillich, Dynamika wiary , przeł. A. Szostkiewicz, Poznań 1987, s. 62-72.

strona

Pojawia się on jako ważny element we wszystkich religiach, w koncep-

cjach naukowych i w życiu codziennym. W gnozie mit spełnia rolę zasadni-

czą - w żadnym innym sposobie wypowiedzi nie można bowiem połączyć

wszystkich wątków refleksji gnostyckiej, takich jak na przykład chęć sfor-

mułowania pewnych prawd, a jednocześnie dążenie do ich ukrycia, czy też

odwołanie się do tradycji, przy jednocześnie jej przewrotnej i zupełnie

odmiennej od obiegowej, interpretacji. Gnostycki mit pozostaje więc jakby

z zasady niewyjaśniony i być może nigdy nie da się do końca wyjaśnić.

Jeżeli zaś podlega jakimś interpretacjom, to należy pamiętać, że nie ma pra-

wie nigdy jednego określonego w jednoznaczny sposób klucza, wedle

którego można by go deszyfrować.

Zapewne ta wielopoziomowość i możliwości różnego, czasem sprzecz-

nego odczytania mitycznej opowieści stały się jedną z przyczyn jej atrak-

cyjności. Trzeba zaznaczyć, że mit gnostycki miał niejednokrotnie chara-

kter, który należałoby określić jako wizjonerski. Dotyczy to nie tyle umie-

jętności przewidywania przyszłości (rozmaite proroctwa gnostyckie wy-

dają się bowiem jeszcze bardziej zawiłe niż wszystkie inne), ale odnosi się

do niezwykle kreatywnego sposobu postrzegania świata, odzwierciedla-

jącego niepokojącą i, zdawać by się mogło, całkowicie nieprawdopodo-

bną, ale też śmiałą i awangardową wizję.

Jedną z najbardziej przejmujących opowieści gnostyckich był mit o Gole-

mie. Wyraża się w nim bodajże najbardziej dramatyczne doświadczenie

gnostycyzmu - człowiek w swej istocie będąc duchem, sprzężony został

prawie nierozerwalnymi więzami ze swoim ciałem. Został przez nie uwi-

kłany i ograniczony, chociaż jego istota pochodzi całkowicie „spoza” gra-

nic widzialnego świata, a więc i spoza cielesności. Ciało było postrzegane

jako więzienie, więzienie tragiczne, ponieważ duch w nim zamknięty był

tak mocno, iż samo ciało stało się bardziej człowiekiem niż jest nim w rze-

czywistości. Dramat polega na tym, że ciało podlegając cierpieniom

i śmierci, nie chce w nich uczestniczyć, pragnie natomiast być jak ożywia-

jąca i niebiańska cząstka człowieka, a przecież, wg większości gnostyc-

kich systemów, nigdy się tak nie stanie. Nie tylko jednak utożsamienie ciała

z duchem stanowi w gnostycyzmie istotny problem - to także duch za spra-

wą takich czy innych perturbacji zaczął utożsamiać się z ciałem, ich ontolo-

giczna odmienność stała się przyczyną prawdziwie tragicznego związku .

JESIEN

2006

o nas

kontakt

spis tresci

archiwum

2. O starożytnej wersji omawianego mitu zob. K. Rudolph, Gnoza , przeł. G. Sowiński, Kraków 1995, s. 94nn.; najszersze opracowanie żydowskiej wersji mitu (także w odniesieniu do

starożytności) podaje M. Idel, Golem. Jewish Magical and Mystical Tradition On the Artificial Anthropoid, New York 1990.

Trzeba od początku podkreślić, że starożytna wersja mitu o Golemie ma

nieco inną wymowę niż słynne opowieści żydowskie rodem z chasydzkiej

Pragi, czy wersja rozpowszechniona później przez powieść grozy Mary

Schelley o Frankensteinie. W starożytności bowiem sam Adam, a więc

i każdy człowiek pozostaje z racji swojej cielesności Golemem. Dzieje się

tak dlatego, ponieważ ciało zostało stworzone przez Demiurga, który mógł

wprawdzie ulepić z prochu kształt, według mitów gnostyckich naśladujący

postać doskonałego Anthroposa będącego teofanią najwyższego Boga, ale

nie miał wystarczającej mocy, aby tchnąć weń autentyczne życie. Toteż

pierwotnie człowiek gnostyków po prostu czołga się po ziemi i jest swoi-

stą makietą, nieświadomym niczego bezładnym, sztucznym tworem,

podobnym do materii, z której został stworzony. Dopiero tę nieszczęsną

istotę ożywia Najwyższy Ojciec i dodajmy, że powody tego są co najmniej

tajemnicze. W gmatwaninie wątków, tak charakterystycznej dla gnos-

tyckiej wyobraźni pojawiają się dwa wyraźniej zaznaczone motywy tego

ożywienia: współczucie, rozumiane jako rodzaj sympatycznej magii, która

sprawia, że Bóg chce ratować niewydarzony twór Demiurga ze

strona

względu na podobieństwo do własnej postaci teofanicznej, lub drugi mo-

tyw, w którym istotną rolę odgrywa ta sama w zasadzie magia, tyle że

wykorzystana przez Demiurga i jego Archontów dla schwytania czystego

światła w skończoną i nędzną powłokę. Tak czy inaczej, mroczną i chao-

tyczną hyle ożywia nagle świetlisty duch, którego starożytni nazywają

pneuma lub po platońsku nous . Te dwa ostatnie greckie terminy są też

starożytnymi określeniami umysłu.

Właściwie w całej myśli starożytnej na próżno szukalibyśmy spójnej

definicji powyższych pojęć, chociaż nie ulega wątpliwości, że są one

określeniem najistotniejszych fenomenów życia człowieka, odróż-

niających go od innych stworzeń i dlatego pełnią funkcje priorytetowe,

które nie dają się zredukować do żadnej innej formy istnienia. Dodajmy

też, że nous najczęściej oznacza także cząstkę transcendentną, iskrę Boga

w człowieku. W gnostycyzmie nous jest uważany za upadłą cząstkę

światła, metafizycznie tożsamą ze świetlistą istotą Najwyższego Ojca.

Dlatego też o ile człowiek jest utożsamiony z jakimś elementem, to jest to

nous , a nie psyche , czy tym bardziej sarx lub hyle . Można też znakomicie

określić sens owych pojęć analizując związane z nimi funkcje, które

wydają się zasadnicze dla określenia kondycji ludzkiej. Są to przede

wszystkim funkcje świadomości, takie jak poznanie (chodzi tu głównie

o jego głęboki aspekt, a także poczucie własnej tożsamości oraz wszystko,

co pozostaje z tym związane). Wg gnostyków to umysł sprawił, że czło-

wiek mógł stanąć prosto i zacząć się porozumiewać i to właśnie dzięki

umysłowi rozpoczyna się prawdziwe życie. Ale w wersji gnostyckiej prze-

znaczenie umysłu ma jeszcze jeden istotny aspekt. Powinien on bowiem za

wszelką cenę wyzwolić się z przekleństwa materii i opuścić ciało, którego

nie da się zbawić w żaden sposób i którego cierpienie w związku z tym nie

odnajdzie nigdy usprawiedliwienia i spełnienia. Droga gnostyka jest drogą

ku bezforemnemu i czystemu boskiemu światłu, a jest ona ostro przeciw-

stawiona błądzeniu w chaotycznej materii.

W tym miejscu warto też wspomnieć o innych aspektach mitu o Golemie,

które dochodzą do głosu dopiero w nowożytności. Chodzi mi tutaj przede

wszystkim o tak charakterystyczne przeniesienie, które wówczas się

dokonuje - Golema stwarza nie Demiurg, lecz człowiek. W ten sposób to

człowiek dziedziczy pewne cechy złego boga, jego aspiracje, ale i niepo-

JESIEN

2006

o nas

kontakt

spis tresci

archiwum

3. Trzeba jednak podkreślić, że gnostycka koncepcja zmartwychwstania nie jest całkiem jednoznaczna i niekiedy zdaje się być blisko wykładni Kościoła zob. np. Wypowiedź

o zmartwychwstaniu , tłum. A. Dembska, [w:] A. Dembska, W. Myszor, Teksty z Nag Hammadi , Warszawa 1979, s.193-206.

wodzenia, gdyż magicznie ożywiony Golem nie jest w stanie tak naprawdę

stać się człowiekiem, a to z powodu nie tyle mankamentów umysłu (Golem

chociaż mściwy, bywa też nieszczęśliwy i dzieje się tak, ponieważ ma bar-

dzo wrażliwą psychikę), co poważnych defektów cielesnych, których pod-

kreślanie zdaje się ukazywać nowe i odkrywcze w stosunku do staro-

żytności przekonanie, że samo ciało, o ile jest tworem sztucznym, prze-

kreśla możliwość bycia człowiekiem.

Kluczem do rozwiązania, zdawałoby się nierozwiązywalnego problemu,

a więc do ostatecznego wytyczenia drogi umożliwiającej wyzwolenie od

ciążącej cielesności jest tajemnica umysłu, który musi być przygotowany

na oczyszczające doświadczenie śmierci, oraz odwaga do wejścia w nie-

uwarunkowany, boski wymiar bytu. Tę istotną rolę zdaje się odgrywać

omawiany mit także i dzisiaj, w rozmaitych wymiarach kultury, które łączą

się ze zjawiskiem nowej gnozy. Celowo używam w tym miejscu określenia

„nowej gnozy”, gdyż chcę w ten sposób podkreślić pewną odmienność,

która wydaje się pojawiać w ciągu ostatniego dziesięciolecia, w stosunku

do idei charakterystycznych dla nurtów gnozy XX wieku.

Zanim wskażę na zasadnicze przemiany, jakie w odniesieniu do

problematyki człowieka zaszły w gnozie nowożytnej i nowoczesnej, chcę

podkreślić, że dokonuję tutaj maksymalnego skrótu, gdyż moim zamierze-

niem nie jest w tym miejscu opisanie bardzo

skomplikowanych i znamiennych w kontek-

ście rozwoju całej kultury europejskiej trans-

formacji, ale wskazanie pewnego kierunku,

w którym one zdają się podążać. Jak sądzę, za-

sadnicza zmiana polega na szczególnej uwa-

dze, jaka została zwrócona obecnie na proble-

matykę umysłu. Z perspektywy gnostyckiej

jest to tym istotniejsze, że mit o Golemie wraca

teraz w swojej wyrazistej postaci, która raz

jeszcze staje się treścią aktualną i z punktu

widzenia antropologii - wręcz fundamentalną.

Pytanie o umysł pojawia się w tym kontekście

po prostu jako pytanie o człowieka, o jego isto-

tę, ale także o sens jego egzystencji. Wydaje

strona

się, że we wspominanych nurtach gnozy XX-wiecznej, które pozostawały

pod tym względem z całą pewnością spadkobiercami całej gnozy nowo-

żytnej, owo mocne utożsamienie problematyki umysłu z kondycją czło-

wieka, chociaż obecne, nie było stawiane w sposób równie ostry, co dzisiaj.

Takim pojęciem wiodącym była wtedy raczej n a t u r a ludzka. Wiązało się

to z tradycyjnym, optymistycznym pojmowaniem świata. Uważano, że na-

wet jeżeli ideałem pozostaje uwolnienie się od wpływów natury i przejście

na stronę transcendentnego Absolutu, to natura nie tyle więzi i niszczy

świetlistą substancję nous , jak chcieli starożytni gnostycy, co raczej

stanowi rodzaj pomostu do tego co boskie, a także starannie zaszyfrowaną

informację o największych tajnikach bytu. Stąd też płynęła nieustająca fas-

cynacja naturą wyrażająca się w nurtach nowożytnej gnozy, takich choćby

jak alchemia, czy związany z nią ruch różokrzyżowy. W tym ujęciu czło-

wiek jako mikrokosmos odzwierciedla w sobie zagadki i moce kosmosu.

Dlatego też wezwanie do poznania samego siebie nabierało w gnostyckim

kontekście znaczeń typowych dla tych systemów: żeby wyjść poza dua-

lizm skończonego istnienia trzeba poznać i oswoić swoją naturę, a nie od-

rzucać jej, gdyż w niej samej, jak w symbolicznym kryptogramie są zapi-

sane ścieżki wyzwolenia z labiryntów życia, słowem - naturę trzeba oswoić

i doskonalić, aby ją móc przekraczać.

Z jeszcze inną wersją integracji spotykamy się w psychologii Carla Gusta-

va Junga, dla którego takim podstawowym pojęciem z dziedziny antropo-

logii, które określa jakoś całego człowieka jest p s y c h e , a zwłaszcza

j a ź ń będąca najdoskonalszym z archetypów. Jung wielokrotnie za-

strzegał się, że jego system nie jest metafizyką (o uprawianie której zdecy-

dowana większość psychologów do dzisiaj go oskarża). Tym samym wska-

zał, że najistotniejsze odkrycia, także dotyczące zewnętrznej rzeczywisto-

ści, mają swoje reprezentacje we wnętrzu człowieka i co więcej - to

rzeczywistość objawiona w jaźni ma znaczenie priorytetowe, gdyż od niej

rozpoczyna się nie tylko poznawanie jej samej, ale i poznawanie świata.

Podkreślmy raz jeszcze, że adepci gnozy po gnostycyzmie (oprócz niewie-

lu wyjątków, takich jak np. katarzy) wyrażali zdecydowanie pozytywny

stosunek do kwestii natury, która była uważana za ścieżkę poznania i trans-

formacji. W samą istotę jaźni zostały też wpisane symbole transcendencji:

człowiek odkrył, że Bóg w pewnym metafizycznym sensie mieszka w nim

JESIEN

2006

o nas

kontakt

spis tresci

archiwum

4. E. Davis, Mit, magia+mistycyzm w wieku informacji , przeł. J. Kierkul, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2002, s. 168.

samym i daje się odnaleźć. Zwieńczeniem tego sposobu myślenia stały się

przede wszystkim rozmaite wątki neognozy często nawiązujące do New

Age, wręcz gloryfikujące kwestię dobra natury, jak i optymizmu poznaw-

czego. Tymczasem na przełomie wieków XX i XXI uwidoczniły się nurty

wspomnianej już „nowej gnozy” mające zupełnie inny charakter. Wszy-

stkie charakteryzują się ogromnym zainteresowaniem problematyką umy-

słu i konsekwentnym zaniechaniem problematyki natury człowieka, jak

i jej odniesieniem do natury w ogóle.

Wyróżniam tu zasadniczo trzy postawy, które krótko scharakteryzuję.

Chcę też raz jeszcze podkreślić, że analizy przedstawionych pozycji doko-

nuję jedynie w kontekście omawianego mitu i jego różnorodnych znaczeń,

nie wnikając we wszystkie skomplikowane aspekty funkcjonowania

współczesnej nauki, popularnej literatury czy filmu, a tym bardziej nie po-

dejmując się weryfikacji omawianych sądów.

1). Pierwsza wiąże się z fascynacją osiągnięciami cywilizacji, która jest

widziana także jako swoista forma gnozy. Bardzo charakterystyczne dla

tego stanowiska są tezy Erika Davisa, przedstawione w jego głośnej

książce, przetłumaczonej także na język polski pt.: TechGnoza . Davis

przedstawia w niej własną wizję historii gnostycyzmu i gnozy w kulturze

zachodniej, z której jasno wynika, zdaniem tego autora, że dzieje te są ni-

czym innym, jak tylko rozwojem coraz bar-

dziej zaawansowanych technologii, stanowią-

cych zasadnicze znaczenie tej kultury. To od-

ważne stwierdzenie prowadzi Davisa m.in. do

takich wniosków: Jeśli ludzka historia to dzieje

istoty, która odmienia swą formę od małpy do

anioła - czy, jak głosił Nietzsche, od zwierzęcia

do nadczłowieka - wówczas gdzieś po drodze ,

jak się zdaje, musimy zostać maszynami .

Jeżeli więc wierzyć Davisowi, gnoza byłaby

pułapką dla samej siebie - człowiek, który

w starożytności tak bardzo pragnął się wyzwo-

lić z natury, a w postępie technicznym widział

(czego jednak nie chce dostrzec Davis) je-

dynie efekt działania wrogich sił demiurgicz-

strona

nych, miałby stać się maszyną. Jak wiemy, Adam-Golem sam był takim

technologicznym eksperymentem i płynęły z tego same nieszczęścia.

Gdyby więc ostatecznie człowiek miał zostać maszyną, byłaby to z punktu

widzenia gnostyka największa kpina losu i całkowita przegrana w sensie

eschatologicznym. Dodajmy jednak, że wizje Davisa mają jakieś uza-

sadnienie i stanowi je właśnie koncepcja umysłu. Otóż w zasady życia gno-

styka jest wpisane poszukiwanie doskonałości i to nie tyle doskonałości

cielesnej, co przede wszystkim odkrywanie ciągle nowych możliwości

psychicznych, czy jak kto woli, duchowych. Tym samym, nieustanna praca

z i nad własnym umysłem musi być w tym kontekście jednym z naj-

istotniejszych zadań. Davis, jak wielu zresztą współczesnych uczonych,

a także znawców kultury uważa, że uruchomienie wielkiego i niewyko-

rzystanego potencjału ludzkiego mózgu stanie się możliwe dopiero wtedy,

gdy zostanie on podłączony do doskonałej maszyny, która dzięki szybkości

swoich operacji oraz nieograniczonemu dostępowi do bazy danych poz-

woli pokonać ludzkie ograniczenia, dając mu nieskrępowane możliwości. 5

2). W opozycji do tej koncepcji stoją przekonania Rogera Penrose'a,

znakomitego matematyka i wielkiego platonika naszych czasów, który

przekonuje, że istnienie sztucznej inteligencji, a właściwie sztucznego

umysłu jest niemożliwe. Chcę podkreślić, że chociaż wyjściową inspira-

cją dla tego autora jest myśl platońska, to bezpośrednim zadaniem, które on

sam sobie stawia z całą pewnością nie jest tworzenie jakiegoś mitu.

Jednakże jego zainteresowania pozostają w bardzo wyraźnym związku

z naukową formacją gnozy i dlatego pozwalam sobie tutaj je zamieścić.

W kontekście niniejszych rozważań dwie intuicje Penrose`a wydają się

szczególnie istotne. Po pierwsze, wiąże on istnienie umysłu z pewną

konkretną strukturą jaką jest ciało ludzkie stwierdzając, że bardzo trudno

wyobrazić sobie funkcjonowanie tegoż w oderwaniu od ciała. Jak do tej

pory żadna maszyna nie była w stanie wytworzyć czegoś podobnego do

umysłu, być może właśnie dlatego, że jego sposób funkcjonowania wynika

z działania systemów o zupełnie innym charakterze niż to, co określa świat

maszyn. Z tym wiąże się też druga intuicja, o której można by wprawdzie

powiedzieć, że jest stara, może nie tak jak świat, ale na pewno jak plato-

nizm, a w przemyśleniach omawianego autora odgrywa ona rolę zasad-

niczą. Jak już wspomniałam wcześniej, o ile nie można tak naprawdę sfor-

JESIEN

2006

o nas

kontakt

spis tresci

archiwum

5. W j. polskim ukazały się do tej pory dwie podstawowe książki tego autora: Nowy umysł cesarza , tłum. P. Amsterdamski, Poznań 1999 oraz Cienie umysłu , tłum. P. Amsterdamski,

Poznań 2000.

mułować odpowiedzi na pytanie czym jest umysł, to jednak sporo można

powiedzieć na temat jego funkcjonowania. W tym miejscu Penrose odwo-

łuje się do platońskiego schematu wzajemnych odwzorowań świata idei,

świata fizycznego oraz świata umysłu. Jest to oczywiście wizja inspirowa-

na filozofią Platona, ale zmodyfikowana w świetle współczesnych badań

i można powiedzieć, że przystosowana do obecnego sposobu myślenia.

Nie będziemy się zresztą w tym miejscu zajmować tymi odrębnościami.

Natomiast wydaje się, że dla funkcjonowania umysłu zasadniczą sprawą

jest właśnie sposób odbioru świata fizycznego, który jak mogłoby się

wydawać w pierwszej chwili, dokonuje się w sposób niedoskonały, przez

system wzajemnych odzwierciedleń i jedynie wyobrażanie sobie, czym

właściwie świat jest i jak wygląda naprawdę. Wiadomo przy tym, że różne

systemy religijne i filozoficzne odnoszą się do proponowanych sposobów

istnienia świata, a tym bardziej do sposobów jego postrzegania przez czło-

wieka, co najmniej ze sceptycyzmem. Dlatego też, jak sądzi Penrose, od-

biór świata fizycznego, ale także wszelkich zjawisk ze sfery psychicznej

odbywa się za pośrednictwem świata idei i ten właśnie świat, tak subtelny

i nieuchwytny, jest - paradoksalnie - bliższy umysłowi człowieka, a więc

i samemu człowiekowi niż łatwo dostępny i będący „pod ręką” świat zja-

wisk fizycznych. Trudno sobie wyobrazić jakąkolwiek maszynę, u której

odbiór zjawiskowego świata, a jednocześnie

np. rozumienie matematyki byłoby tak niesły-

chanie skomplikowane, pełne wzajemnych

niedomówień i odniesień. Pod tym względem

znów musimy przyznać, że - jak stwierdził

Penrose - znaczenie ludzkiego umysłu ma zna-

czenie zupełnie wyjątkowe i dlatego golemicz-

ny świat maszyn, które na takiej czy innej

płaszczyźnie mogą nawet prześcignąć czło-

wieka, pozostanie zawsze czymś głęboko i za-

sadniczo odmiennym, nigdy też nie potrafi tak

naprawdę prześcignąć, a tym bardziej zastąpić

ludzkiego umysłu.

3). Trzecia koncepcja, o której chcę napisać jest

być może najbardziej gnostycka, przynajmniej

Trzcińska Izabela - Nowa Gnoza.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: