Pytania kwestionariuszowe:

Podstawowe podziały i typologie

Wstęp:

·         Tekst ten ma za zadanie omówienie najistotniejszych cech pytań kwestionariuszowych

·         Pojęcie pytania jest tu rozumiane szeroko:

-          Do pytań zaliczamy zarówno zdania mające postać pytań o znaczeniu logicznym i gramatycznym

-          Zdania mające formę bodźców psychologicznych, które mają na celu wywołanie reakcji respondenta (historyjki, dialogi, twierdzenia itp...)

·         Wprowadzono poniżej podziały pytań oparte na kilku krzyżujących się kryteriach:

a)       Kryterium logiczne

b)       Kryterium pragmatyczne- dzieli pytania ze względu na rolę, jaką pełnią w badaniach i w konkretnym kwestionariuszu badawczym

·         Techniki badawcze oparte na kwestionariuszu, czyli przede wszystkim wywiad i ankieta należą do najczęściej stosowanych i najwszechstronniejszych technik empirycznych socjologii. Ale obdarzone są one wieloma błędami, dlatego często są krytykowane.

Błędy te można ująć w trzy kategorie:

1. Kategoria błędów powstaje w wyniku nieprawidłowego bądź niepełnego przełożenia problematyki badawczej na język szczegółowych problemów i pytań / błędy związane z konceptualizacją i operacjonalizacją
2. Kategoria błędów- błędy będące wynikiem niepoprawnego logicznie i /lub/ merytorycznie sformułowania samych pytań
3. Kategoria błędów utworzona jest z błędów związanych z nieprawidłową realizacją kwestionariusza i błędów powstałych w czasie trwania wywiadu /tzw. błąd ankieterski/

·         Autor tekstu skupi się na 2 kategorii błędów, wynikających z braku szerszej refleksji autora kwestionariusza nad charakterem i funkcją pytań, które w kwestionariuszu umieszcza.

Podziały pytań:

1.       Pytania o fakty, o ocenę faktów i o opinie:

·         Pierwszy z omawianych tu podziałów pytań jest dokonywany ze względu na charakter oczekiwanych odpowiedzi. Należą tu pytania o fakty. Dotyczą one wydarzeń spoza świadomości badanych / faktów ze sfery obiektywnej/ choć ich poznanie dokonuje się poprzez świadomość. Tu pojawia się problem tzw. prawdy materialnej- czyli zgodności wypowiedzi z rzeczywistym stanem rzeczy Np. „czy  jest pan studentem?”, „czy widział pan ten wypadek?”...

·         Do drugiej kategorii należą pytania o oceny faktów i wydarzeń. Nie jest tu najważniejsze, czy spostrzeżone fakty zgodne są z rzeczywistym ich przebiegiem. Ważna jest przede wszystkim tzw. prawda psychologiczna- czyli zgodność udzielonej odpowiedzi z rzeczywistą oceną przez badaną osobę problemów których dotyczy pytanie np.: „jak pan ocenia ten spektakl teatralny?”, „czy pan X zasługuje na nagrodę?”...

·         Trzecią klasę pytań tworzą pytania o opinie, postulaty, wnioski...postulaty takie wynikają na ogół logicznie z ocen, są często z nimi nierozłączne. Np.:” co zdaniem pana należy zrobić, aby zmniejszyć ilość wypadków na drodze?”,

q       Wszystkie 3 typy pytań mogą mieć tę samą formę logiczną. Ale ich rozróżnianie jest konieczne, bo pozwala na bardziej dokładne określenie ich wartości wskaźnikowej, a jednocześnie może zapobiec błędowi polegającemu na łączeniu w jednym pytaniu dwóch zagadnień: np. faktu i oceny, oceny i postulatu...a takie łączenie powoduje, że nie sposób poprzez analizę odpowiedzi wywnioskować, czym się kierował rozmówca udzielając takiej właśnie odpowiedzi- jest to szczególnie ważne w pytaniach ankietowych!!!!

2.Pytania rozstrzygnięcia i dopełnienia:

·         Pytania rozstrzygnięcia- zaczynają się na ogół od słowa: „czy” i mają na celu rozstrzygnięcie, czy dane zdarzenie miało miejsce. Nie jest to pytanie tożsame z pytaniem o fakty, ale może być pytaniem o oceny lub postulaty. Pytanie to ma postać  zamkniętą logicznie .można na nie udzielać w sposób sensowny logicznie tylko jednej odpowiedzi. Odp. Ta pochodzi ze skończonego i jednorodnego logicznie zbioru możliwych odpowiedzi (zbioru alternatyw). Np. „czy ukończył pan studia wyższe? /odp: tak, nie/”  „czy jest pan za zniesieniem kary śmierci?”.

·         Pytania dopełnienia:  mają na ogół inna postać gramatyczną, najczęściej zaczynają się od słowa: „który” i żądają wyboru jednej lub kilku odpowiedzi spośród wielu odp. logicznie możliwych. Np. „które filmy z poniższej listy oglądał pan w ostatnim miesiącu?”

q       Obu typom pytania można przypisać dwie cechy : żądania wyboru i żądania (roszczenia) zupełności.

Żądanie wyboru- określa jakiego wyboru spośród logicznie możliwych odpowiedzi mamy dokonać/ ile zaprezentowanych w pytaniu alternatyw mamy wymienić/

Żądanie roszczenia zupełności- określa czy rozmówca ma odpowiadając ujawnić całą prawdę tzn.- wymienić wszystkie prawdziwe odpowiedzi na to pytanie, czy tylko niektóre z nich.

·         Wielość alternatyw w pytaniach dopełnienia może występować w 2 formach.

1. To taka sytuacja, gdy na określone pytanie istnieje tylko 1 logicznie możliwy ciąg odpowiedzi, nawet jeśli ilość sensownych odpowiedzi jest bardzo duża. Np. „proszę wymienić filmy, które obejrzał pan w ciągu ostatniego roku kalendarzowego”- pytanie tego typu można nazwać pytaniem zamkniętym logicznie. Można to pytanie przekształcić w szereg pytań rozstrzygnięcia, przypisująca każdemu filmowi rozstrzygnięcie „tak- nie”.

Pytanie dopełnienia zamknięte logicznie to takie pytanie, które sugeruje tylko jeden logicznie sensowny zbiór możliwych odpowiedzi/ zbiór alternatyw/

2.       Forma pytań dopełnienia to pytania o kilku/ co najmniej dwóch/ logicznie różnych zbiorach alternatywnych odpowiedzi np. „ jak ocenia pan obejrzany spektakl?”, „co zrobić, aby poprawić dyscyplinę w pracy” na każde pytanie rozmówcy mogą udzielić bardzo rozbieżne odpowiedzi- będą one sensowne (na temat). Wprawdzie oba pytania można uściślić wprowadzając kafeterie, ale w zasadzie niemożliwe jest określenie ilości i szczegółowej tematyki wszystkich sensownych odpowiedzi. – są to pytania otwarte logicznie. Obejść się bez nich nie da!!

3.Pytania otwarte i zamknięte:

Podział ten ma 2 różne znaczenia:

1)       Podział logiczny- pytania, które zawierają bezpośrednio wskazany czy też pośrednio określony zbiór alternatyw, są pytaniami zamkniętymi z logicznego punktu widzenia np. „czy był /a/ pan /i/ wczoraj w kinie?” sensowne mogą być tylko 3 odp. :tak, nie, nie pamiętam. Pytaniem takim jest też pyt.” Ile ma pan lat?” bo zbiór alternatyw jest tu jasno określony. Przykład pytania otwartego logicznie to: „co sądzi pan /i/ o oglądanym wczoraj filmie?” ilość i rodzaj sensownych odp. jest tutaj znaczna.

2)       Podział gramatyczny- a ściśle techniczny!! Tu pytania zamknięte to takie, na którą respondent odpowiada wybierając jedną lub więcej umieszczonych pod pytaniem kategorii odpowiedzi (z kafeterii). Pytanie otwarte to takie pytanie które tej kafeterii nie posiada. 

Oba te podziały nie pokrywają się ze sobą. Krzyżowanie się takich podziałów ilustruje schemat:

                                                                          LOGICZNIE

GRA-  

MA-                                                 ZAMKNIETE                  OTWARTE

TY-

CZNIE      

                ZAMKNIETE                      A                                    C

                  OTWARTE                        B                                    D

·         Pytanie zamknięte logicznie (A i B) powinny być formułowane w formie zamkniętej- tzn. powinny być umieszczone w kwestionariuszu łącznie z pełną kafeterią /wszelkie możliwe logicznie formy odpowiedzi/ zaleca się to szczególnie w ankiecie. Pozostawienie w ankiecie pytania bez kafeterii, zwiększa ilość braków odpowiedzi.

·         Pytania typu C i D mogą mieć różny charakter, nie da się jednoznacznie orzec, który typ jest lepszy. Zaleca się by nadawać pytaniom formę gramatycznie zamkniętą, o ile autor kwestionariusza jest w stanie przewidzieć najczęstsze lub najbardziej dla niego interesujące kategorie odpowiedzi. (jest to skuteczne zarówno w ankiecie, jak i w wywiadach)

Trzeba jednak pamiętać o 2 wadach pytań zamkniętych:

1)       Są one, zwłaszcza w ankiecie (nie wiem co pisze w tekście bo jest zamazaneL- uzupełnie). Respondent wybiera często jakąś kategorie odp. nawet, gdy nie ma na dany temat żadnej wiedzy, lub że taka odpowiedź wydaje mu się bardziej poprawna, niż jego własna ocena.

2)       Kafeteria może być źle „zamknięta”- zawierać kategorie odpowiedzi w znacznym stopniu różniące się od tych, jakie uzyskiwano by stosując pytania otwarte. Dlatego przed „zamknięciem” kafeterii potrzebne są badania pilotażowe.

·         Pytania kwestionariuszowe – otwarte gramatycznie, występują, gdy nie występują w nich żadne propozycje odpowiedzi (pod pytaniem pozostawia się wolne miejsce na odpowiedź). pytanie takie może mieć charakter rozstrzygnięcia i dopełnienia. Mają one przeważnie formę pytań o oceny i postulaty „ co sądzi pan o ...?” „dlaczego uważa pan że..” najczęściej są one stosowane w następujących sytuacjach:

1. Gdy nie znamy całkowicie „ układu zupełnego zdarzeń” którego pytania dotyczą. Gdy nie znamy listy alternatyw odpowiedzi na to pytanie.
2. Gdy ze względu na cel badań ważna jest nie tylko treść, ale i dosłowne brzmienie odpowiedzi na pytanie.  Pytanie to bodziec, a odpowiedź to reakcja na ten bodziec. Ważne jest bowiem to, co badani sądzą na dany temat, ale ważniejsze jest jak te sądy formułują, jakich używają argumentów, czy wypowiedzi są rozwinięte, czy skrótowe.!!!!
3. Gdy chodzi o sprawdzenie, czy rozmówcy posiadają jakąkolwiek wiedzę z danego zakresu i powstaje obawa, że umieszczenie kafeterii będzie sugerujące.

Ø       Zaleta pytań otwartych gramatycznie- uzyskuje się za ich pomocą  pełniejsze, swobodniejsze i autentyczne odpowiedzi. Zmniejsza się wtedy niebezpieczeństwo sugestii.

Ø       Wady:

-          Odpowiedzi na takie pytania są bardzo rozproszone tematycznie

-          Uzyskuje się więcej odpowiedzi nieistotnych

-          Pytania te pozostają często bez odpowiedzi (szczególnie w ankietach)

-          Analiza i opisywanie odpowiedzi na te pytania są pracochłonne

·         Poprawność i przydatność pytań zamkniętych zależy przede wszystkim od  prawidłowo skonstruowanej kafeterii- zestawu propozycji odpowiedzi z których respondent ma wybrać jedną lub kilka. Skonstruowanie takiej kafeterii staje się ciężkie , gdy ilość i charakter możliwych logicznie odpowiedzi jest znaczny.

Ilość i rodzaj propozycji odpowiedzi zależy od kilku czynników:

1. Od możliwych odpowiedzi- o ile wszystkie są do przewidzenia
2. Od odpowiedzi, jakie pojawiły się najczęściej w innych badaniach tej problematyki.
3. Od tego, jakie odpowiedzi najbardziej badacza interesują

·         budowa kafeterii nie stwarza problemów, gdy może mieć ona charakter „skokowy” np. odpowiedzi „tak” „nie”, „nie wiem” „nigdy” „1 raz”...o ile ilość tych odpowiedzi jest niewielka. Kafeteria musi być poprawna logicznie, powinna spełniać wymóg jednorodności logicznej jako całości, następnie wymogi rozłączności, wyczerpywalności i możliwie największej jednorodności wewnętrznej poszczególnych elementów. Nie może być za długa.

·         Wiele problemów przy tworzeniu kafeterii, gdy badana zmienna ma charakter ciągły. Np.- problem jak pytać o zarobki? (o konkretną kwotę, czy dać klasy rozpiętości...) niebezpieczne jest zamykania pytania o zawód, gdyż wtedy respondenci subiektywnie przypisują się do ogólnych kategorii np. pracownik umysłowy, pracownik nadzoru, robotnik...nawet pytanie o wiek czy wykształcenie może przez złe zamknięcie kafeterii prowadzić do z...