BY Hulecki D., Tradycyjnyja hraszowyja systemy u XVI-XVII stahoddziach trajaki i talary.pdf

Банкаўскi веснiк, САКАВIК 2007

çìåIáåÄíõäÄ

грашовыя сыстэмы

ў XVI—XVII стагоддзях:

траякі і таляры*

ÑÁÏiÚ˚ ÉìãÖñäI

ëﬂ·‡ ÅÂÎ‡ÛÒÍ‡„‡

ÌÛÏiÁÏ‡Ú˚˜Ì‡„‡ Ú‡‚‡˚ÒÚ‚‡

í‡Îﬂ˚

На мяжы XV i XVI стагоддзяў

у Нямеччыне паўстаў новы гату-

нак буйных срэбных манетаў, якi

ўводзiўся як адпаведнiк залатога

флёрына. Да гэтага спрычынiлася

адносная нястача золата на рын-

ках Эўропы ў параўнаннi з срэб-

рам, багатыя радовiшчы якога

былi адкрытыя ў Чэхii i Тыролi.

Да таго ж з пашырэннем мiжна-

роднага гандлю ўзрастала патрэба

буйных эмiсiй манет, якая ўжо не

магла забяспечвацца наяўнай

колькасцю золата.

Першыя манеты гэтага кштал-

ту, але ў якасцi манет памятных,

выбiў у 1479 годзе Максымiлян

Аўстрыйскi. Пяцьма гадамi паз-

ней камемаратыўную эмiсiю

паўтарыў ягоны брат Жыгiмонт у

Тыролi. А масавы выпуск таляраў

(на той час яны яшчэ мелi назоў

гульдэнгрошы , што азначала “буй-

ныя манеты вартасцю ў гульдэн”)

упершыню ажыццявiлi саскiя

электары ў самым пачатку XVI

стагоддзя. Вага гэтых манетаў бы-

ла 29,2 грама.

У 1518 годзе права выбiцця гэ-

тага грашовага гатунку атрымаў

граф Шлiк. Для выбiцця таляраў

ён скарыстаўся срэбрам з ра-

довiшчаў, адкрытых незадоўга да

таго каля чэскага места Яхiмава

(Joachimstal). Гэтая эмiсiя дала

новы назоў гульдэнгрошам (такса-

ма называных яшчэ рэйхсгульды-

неры ), якi распаўсюдзiўся на ўсе

манеты гэтага кшталту, выбiва-

ныя пазней па ўсёй Эўропе, —

Joachimstaler , цi скарочана та-

ляр .

Неўзабаве з’явiлiся новыя

намiналы, прывязаныя да таляра

як кратныя — паўталяр i чвэрць-

таляр ( орт ). Пры вялiкай размаi-

тасцi мясцовых грашовых сыстэ-

маў у Нямеччыне, заснаваных на

дробных намiналах, гэтыя гатункi

выбiвалiся згодна з агульнай арды-

нацыяй, аб’ядноўваючы сыстэмы i

граючы ролю новае мiжнароднае

валюты.

У Нiдэрландах паходжанне та-

ляра ад залатога флёрына, цi дука-

та, адбiлася ў асаблiвых наймен-

нях гэтае манеты — дукатон, цi

зiльбэрдукат . Адлi гэта былi

толькi адныя з шматлiкiх “таляро-

вых” гатункаў Нiдэрландаў, калi

мець на ўвазе таляр як асноўны

буйны срэбны намiнал. Гэтак, ду-

катоны пазней дасталi курс у 60

стуйвэраў (дробная галандская ма-

нета). Паўднёванiдэрландскiя кро-

ненталяры адпавядалi 54 стуйвэ-

рам, рыксталяры Паўночных

Нiдэрландаў каштавалi 50 стуйвэ-

раў, а дзвюхгульдэнаўкi (кароны)

мелi курс у 40 стуйвэраў. Нiдэр-

ландскiя таляры належаць да най-

больш распаўсюджаных таляраў у

грашовым абарачэннi беларускiх

земляў у канцы XVI — пачатку

XVIII стагоддзя.

У 1535 годзе ў Данii быў уве-

дзены гульдэнгрош, якi адпавядаў

тром традыцыйным дацкiм мар-

кам. Дваццаццю гадамi пазней,

пры знiжэннi якасцi срэбра ў драб-

нейшых манетах, дацкiя таляры

набылi курс у 4 маркi. Ардынацы-

яй 1602 года тут уводзiлiся даволi

нехарактарыстычныя залатыя

намiналы, што адпавядалi чаты-

У папярэдняй частцы артыку-

ла мы разгледзелi ход мадыфiка-

цыi традыцыйнае грашовае сыстэ-

мы Беларусi ў XVI стагоддзi пад

уздзеяннем польскае i заход-

неэўрапейскае сыстэмаў на пры-

кладах эмiсii траякоў i ўмовах iх

абарачэння на тэрыторыях

Вялiкага княства Лiтоўскага. Ра-

зуменне тых рэформаў будзе ня-

поўным без улiку ролi абарачэння

буйной срэбнай манеты — таляра i

яго разнастайных адпаведнiкаў,

якiя таксама спрычынiлiся да ста-

наўлення новае грашовае сыстэмы

з пераходам ад маланамiнальнага

манетнага шэрагу да шматнамiна-

льнага.

* Друкуецца на мове прадстаўленага аўтарам арыгiнала з захаваннем стылю i арфаграфii. Заканчэнне. Пачатак артыкула надрукаваны ў часопiсе “Бан-

каўскi веснiк”, № 4, 2007.

Т радыцыйныя

Банкаўскi веснiк, САКАВIК 2007

çìåIáåÄíõäÄ

ром, шасцi i васьмi талярам. Такiм чынам, у адроз-

ненне ад iншых краiнаў Данiя выпусцiла не трады-

цыйны залаты грашовы гатунак у срэбры, а наадва-

рот. У 1608 годзе ў гэтай краiне быў выбiты таляр пе-

раймальнiцкага характару — лёвендаляр , што меў

свой узор у галандскiм адпаведнiку.

Даволi рана, у 1523 годзе, адбылася эмiсiя срэбна-

га флёрына ў Швецыi. У 1534 годзе яго нарматыўная

вага падвысiлася, зраўняўшыся з агульнаэўрапей-

скай. Цiкавым ёсць факт выпуску ў Швецыi медзя-

ных таляраў-плiтаў, распачаты ў 1633 годзе. Былi

эмiтаваныя i кратныя намiналы, напрыклад, дзесяцi-

таляраўка вагой амаль 20 кг. У абарачэннi гэтыя ма-

неты-волаты пачалi замяшчаць крэдытнымi жэтона-

мi, а пасля i банкоўкамi. Як буйная манета грашовае

сыстэмы, заснаванае на менш каштоўным, чым срэб-

ра, метале, медзяны таляр спачатку адпавядаў 1 / 2 та-

ляра срэбнага, а пасля — яго трацiне.

Нават Італiя, Францыя i Ангельшчына, якiя мелi

свае адметныя грашовыя сыстэмы, не пазбеглi эмiта-

вання таляраў. Гэтак, у сярэдзiне XVI стагоддзя ан-

гельскi манарх Эдуард VI выпусцiў пяцiшылiнгавую

манету (крону), што сталася адпаведнiкам кантынен-

тальнага таляра. Першыя французскiя таляры былi

ўведзены рэформай Людовiка XIII у 1641 годзе пад

назовам экю-д’аргэнт , альбо Люi-д’аргэнт (iзноў жа,

па аналогii з традыцыйнымi залатымi манетамi, —

экю-д’орам i Люi-д’орам ).

З цягам часу таляр, дзякуючы сваёй высокай вар-

тасцi, набыў добрую рэпутацыю якаснае манеты, што

амаль не падлягала псуццю. Такiм чынам, курс таля-

ра да дробных грашовых гатункаў пастаянна ўзрас-

таў. Гэтак, кошт таляра, якi першапачаткова

ўводзiўся як 60 крайцараў у Нямечыне i Аўстрыi, у

1611 годзе вырас да 90 крайцараў, у 1619 годзе — да

108 крайцараў, налета — 180 крайцараў, а ўвосень

1622 года перасягнуў 1000! Тым часам у адваротны

бок мяняўся курс флёрына, да чаго прычынiлася пра-

цяглае падаражэнне золата. У сувязi з гэтым сам

тэрмiн хутка падзялiўся на два — таляр лiчэбны

( Rechnungstaler ) i манетны ( Speziestaler ).

Крызiс псуцця дробных намiналаў, што ахапiў

Эўропу ў пачатку XVII стагоддзя, спрычынiўся да та-

го, што стала выгодна выкупляць добрыя таляры i пе-

рабiваць на дробную манету з штораз большай меднай

лiгатурай.

Паводле звесткаў беларускiх археолагаў, у нашай

краiне часта знаходзяць таляры нямецкiх гаспадарст-

ваў (Прусы, Брандэнбург, Саксонiя, Браўншвэйг, Га-

новэр, Лiпэ, Мiндэн, Квэдлiнбург, Гамбург, Кёльн i

iнш.), Вугоршчыны, Трансiльванii, Чэхii, Аўстрыi,

Зальцбурга, Швейцарыi, Эльзасу, Гiшпанii, Данii,

розных дзяржаўных утварэнняў Нiдэрландаў. Без-

умоўна, гэты спiс можна папоўнiць польскiмi таляра-

мi, перадусiм Жыгiмонта ІІІ Вазы. А цi былi ў абара-

чэннi нашы ўласныя старажытнабеларускiя таляры?

Так, але ў вельмi абмежаванай колькасцi.

Першыя буйныя срэбныя манеты Вялiкага княст-

ва Лiтоўскага таляравае вагi (20—30 грамаў)

з’явiлiся ў 1564 годзе. Сваiм дызайнам яны не нагад-

ваюць класiчныя заходнеэўрапейскiя таляры, а ма-

юць досыць арыгiнальны вонкавы выгляд. На адным

з бакоў выяўлены складовы шасцiпольны герб-тарча,

у палёх якога змешчаныя гербы Польшчы, ВКЛ,

Кiеўшчыны, Жамойцi i Валынi, а ў цэнтры —

Паўкопка Жыгiмонта Аўгуста, 1564

Таляр нагiбанскi Сцяпана Батуры, 1585

фамiльны герб роду Сфорцаў ( i гэта пры тым, што

мацi караля i вялiкага князя Жыгiмонта ІІ Аўгуста

— Бона Сфорца сканала ў 1558 годзе). У свой час зна-

камiты польскi даследнiк Мар’ян Гумоўскi зацемiў,

што на гэтай манеце “герб Вялiкага княства

Лiтоўскага... сканструяваны як анiдзе ў iншым мес-

цы” . Адлi гэта не адпавядае рэчаiснасцi, бо, па-пер-

шае, герб гэты няможна ўважаць за дзяржаўны герб

ВКЛ, а хутчэй — за герб вотчыны Жыгiмонта Аўгус-

та, дзе выразна акрэслены межы ўласна Лiтвы

(Вiленшчыны i ўсiх сучасных земляў Беларусi) i так

называных у той час Рускiх (Кiеўшчыны, Валынi), а

таксама Жамойцкiх уладанняў апошняга караля з

роду Ягелонаў. Усе яны прадстаўлены на першым та-

ляры Вялiкага княства Лiтоўскага як раўнапраўныя,

хоць i меншае значнасцi ўладаннi караля. Герб гэты

змешчаны пад вялiкакняскай мiтрай. Па-другое, да-

кладна такi самы герб выступае на залатых флёры-

нах ВКЛ пачынаючы з 1545 года. На iх, у адрозненне

ад таляраў, наўкол тарчы змешчаны лацiнамоўны

надпiс, што ў перакладзе чытаецца як “Манета за-

латая Вялiкага княства Лiтоўскага” . Толькi

даўняй традыцыйнасцю гэткае выявы герба на мане-

тах, наканаваных нават не для абарачэння ў краiне, а

для каралеўскага двара, можна патлумачыць змяш-

чэнне ў цэнтры тарчы герба памерлае каралевы-мацi.

На другiм баку пад каронай — манаграма самаго

Жыгiмонта. Узбоч яе стаiць дата (1564), а ў самым

нiзе — лацiнская лiчба XXX. Не абмяркоўваючы

свайго сцверджання, Мар’ян Гумоўскi выдаў яе за

абазначэнне намiналу ў лiтоўскiх грошах, абгрунта-

ваўшы замалое ўтрыманне срэбра ў манеце жаданнем

эмiтэнта даставаць як мага болей прыбытку. Але, як

вядома, для спекуляцыяў з прыбыткам лепей за ўсё

надаюцца дробныя намiналы. А ў жадным разе новы

для краiны гатунак манеты — пагатоў буйны. Гэткую

манету проста б не прымалi, калi б толькi кароль не

Банкаўскi веснiк, САКАВIК 2007

çìåIáåÄíõäÄ

Крыжовiк — таляр крыжацкi, 1613

ў Італiю, забрала з сабой вялiкiя сродкi, якiя потым

пазычыла гiшпанскаму каралю Пiлiпу ІІ. Не дача-

каўшыся вяртання запазыкi, былая каралева памер-

ла. Неўзабаве пасля гэтага Жыгiмонт Аўгуст звяр-

нуўся да Гiшпанii з прапановай вярнуць дзяржаўныя

грошы, але пасля доўгiх дыпляматычных перамоваў

атрымаў толькi частку з iх у выглядзе не-

апалiтанскiх, гiшпанскiх i гiшпанска-нiдэрландскiх

(бельгiйскiх) дукатонаў i паўдукатонаў Пiлiпа ІІ i Ка-

раля V. Гэтыя манеты вырашылi не пераплаўляць у

срэбра для выбiцця мясцовае манеты, а адно толькi

контрамаркаваць i пусцiць у абарачэнне ў якасцi крэ-

дытных грошай. Калi цяпер мы штодня маем справы

з гэткiм вiдам грошай — банкоўкамi, дык на той час

гэта была даволi выняткавая з’ява. Вартасць манеты

ўпершыню ў нашай гiсторыi забяспечвалася не ўтры-

маннем у ёй каштоўнага кову, а аўтарытэтам вялiкага

князя. Сваiм аўтарытэтам i пад страхам суровае кары

Жыгiмонт надаваў контрамаркаваным дукатонам

курс у 60 грошаў польскiх i абавязваўся па заканчэн-

ню вайны з Маскоўшчынай выкупiць iх назад па тым

жа курсе. Гэтак валадар хацеў перанесцi цяжар сваiх

фiнансавых даўгоў войску, што станавiўся невынос-

ным, на будучы пасляваенны час.

Контрамаркаваныя гiшпанскiя дукатоны i паўду-

катоны, у адрозненне ад паўкопак, трапiлi ў абарачэн-

не i знаходзяцца ў скарбах. Адлi, падкрэслiм iзноў

жа, гэта былi не класiчныя таляры, а толькi першыя

крэдытныя грошы на Беларусi. Да прыйма i адапта-

цыi класiчных заходнеэўрапейскiх таляраў у грашо-

вай сыстэме Вялiкага княства Лiтоўскага справа

нiколi так i не дайшла. Ужо 21 снежня 1565 года бы-

ло абвешчана аб выкупе гэтых таляраў да скарбу

( “Филипки далей ити межи людьми не мают” ).

Фiлiпкамi гэтыя манеты называлi нават на ўрадавым

узроўнi праз iх паходжанне ад гiшпанскага караля

Пiлiпа. Гэта была першая буйная партыя заход-

неэўрапейскiх таляраў на Беларусi, таму гэты назоў

на пэўны час затрымаўся i ў якасцi агульнага абазна-

чэння таляраў. З 1529 года, калi таляр упершыню

ўпамiнаецца ў беларускiх пiсьмовых жаролах, i да ка-

ралеўскага унiверсала 1567 года, што рэгуляваў курс

паўнаважных i “неважных” таляраў, згадкi пра но-

вую для беларускага рынка манету трапляюцца адно

спарадычна.

У 1580 годзе на паседжаннi сейма ў Варшаве была

выдадзеная эпахальная мынцавая ардынацыя Сцяпа-

на Батуры, якая ўзаконiла выбiццё наступных гатун-

каў манетаў: таляраў, паўталяраў, шастакоў, трая-

коў, грошаў, паўгрошаў, шэлягаў, трацякоў i пенязяў

па польскай стапе. Былая адметная грашовая сыстэма

ВКЛ, заснаваная на трох срэбных намiналах, дэ-юрэ

перастала iснаваць.

Новыя лiтоўскiя таляры па выкананнi i метра-

лагiчных характарыстыках мелiся адпавядаць

класiчным цэнтральнаэўрапейскiм (нямецкiм) таля-

рам. Ім надаваўся курс у 35 грашоў польскiх. Адлi

паўталяры нiколi не былi выбiваныя, толькi унiкаль-

ны таляр асаблiвага кшталту (намiналам у паўтары

гульдэны) вядомы з 1580 года. Урэшце ў 1585 годзе

вельмi абмежаваным накладам былi выбiтыя ўласна

таляры нямецкага узору, хоць i трохi лягчэйшыя. Гэ-

тыя першыя ў поўным сэнсе таляры ВКЛ сталiся...

апошнiмi. Нiколi больш эмiсii таляраў у Вiльнi не

ўзнавiлiся. У той жа час распачалiся эмiсii таляраў

Патагон бургундскi Альберта

i Лiзаветы (пач. XVII ст.)

гарантаваў яе пазнейшы выкуп па прымусовым, гэта

значыць, крэдытным курсе.

Зрэшты, магчымасць крэдытнага характару 30-

грашовых таляраў (паўкопак) не выключаецца, бо вя-

домая i iншая спроба Жыгiмонта Аўгуста ўвядзення ў

абарачэнне крэдытных дукатонаў i паўдукатонаў,

контрамаркаваных манаграмай валадара ў тым жа

годзе. Пра гэтую акцыю вядома болей з каралеўскага

унiверсалу ад 16 траўня 1564 года, дзе дукатонам на-

даецца прымусовы курс у 60 грошаў польскiх. Гэта

было прыкладна ў 1,8 раза больш, чым насамрэч у iх

утрымлiвалася срэбра. Звяртае на сабе ўвагу той

факт, што курс гiшпанскiм дукатонам надаваўся ў

грошах польскiх. Сапраўды, былi толькi тры трады-

цыйныя гатункi самабытнае вялiкалiтоўскае грашо-

вае сыстэмы, якая на той час дажывала апошнiя га-

ды, — пенязь, паўгрош i грош. Засталыя намiналы

ўводзiлiся альбо як часовыя, дзеля ўраблення глебы

для пераходу да польскае сыстэмы, альбо наўпрост

належалi да апошняе. Дзiўным было б увядзенне но-

вага грашовага гатунку ў сыстэме, якую меркавалi

неўзабаве скасаваць назусiм. Такiм чынам, разгляда-

ныя намi манеты былi паўкопкамi па польскай стапе,

што пацвярджаецца iх метралагiчнымi дадзенымi.

Брак iх знаходак у скарбах сведчыць пра рэпрэзэнта-

тыўны характар выпуску. Паўкопкi польскiя

Жыгiмонта Аўгуста, хоць i выбiваныя ў Вялiкiм кня-

стве Лiтоўскiм, не былi сродкам грашовага абарачэн-

ня на землях ВКЛ, анi нават у Польшчы, а ўяўлялi

сабой памятныя манеты. Вядомыя i унiкальныя

паўкопкi 1565 года з партрэтам вялiкага князя, а так-

сама чвэрцькопкi 1564 года.

Другая “таляравая акцыя” Жыгiмонта Аўгуста,

ужо памiнаная вышэй, увайшла ў гiсторыю пад назо-

вам “вяртанне спадчыны каралевы Боны”. Мацi вала-

дара, Бона Сфорца, ад’ехаўшы ў 1556 годзе на радзiму

Банкаўскi веснiк, САКАВIК 2007

çìåIáåÄíõäÄ

Сцяпана Батуры ў Польшчы i Нагiбанii, што набылi

больш шырокае распаўсюджанне, у тым лiку i на Бе-

ларусi. Тым не менш i яны цяпер адносяцца да до-

сыць рэдкiх манетаў.

Больш-менш паспалiтай манетай на рынках

Вялiкага княства Лiтоўскага таляр стаў толькi ў XVII

стагоддзi. У 1608 годзе пасля перапынку была зноў

адчыненая быдгаская мынца, якая хутка сталася га-

лоўнай вытворчай пляцоўкай польскага мынцарства.

Тут упершыню былi выбiтыя польскiя чвэрцьталяры

— орты, якiя, пачынаючы з самага пачатку 1620-х га-

доў, сталiся даволi пашыраным грашовым гатункам

на рынках Рэчы Паспалiтае i беларускiх земляў у

прыватнасцi. Праўда, трошкi раней орты пачалi

выбiваць у вялiкiх колькасцях у вольным месце

Гданьску, якi традыцыйна меў трывалыя гандлёвыя

стасункi з Заходняй Эўропай, перадусiм, з Нямеччы-

най i Нiдэрландамi. У той жа час таляры з вышэйзга-

даных краёў пачалi шырокiм фронтам паступаць у

краiну галоўным чынам праз Гданьск.

У 1627 годзе сейм Рэчы Паспалiтае цалкам заба-

ранiў выбiццё дробнае манеты, якая падлягала мын-

цаваму псуццю. З манетай таляравай справа склалася

iнакш. Гэта была мiжнародная валюта для буйных

разлiкаў, i таму яна не магла псавацца ў значнай ме-

ры, iнакш гэта сталася б ганьбай для эмiтэнта — яго

манеты папросту нiкiм бы не прымалiся. У тым жа

годзе ў Быдгашчы распачалося даволi масавае

выбiццё таляраў i паўталяраў для абарачэння, якое

працягнулася да канца жыцця Жыгiмонта Вазы i

праз цэлае панаванне ягонага сына Уладзiслава.

Неўзабаве да выпуску таляравае манеты далучылiся

прускiя месцы Торунь, Эльблёнг i вольнае месца

Гданьск. Зацемiм асобна, што з перыяду валадарання

Жыгiмонта IV вядомыя таксама i эмiсii камемара-

тыўных таляраў.

Сярэдзiна XVII стагоддзя сталася векам росквiту

абарачэння таляраў на беларускiх землях, адлi гэта

былi не мясцовыя, а заходнеэўрапейскiя манеты са-

мых розных краёў. Найбольш распаўсюджанымi сталi

бiтыя ў аграмадных колькасцях таляры розных

правiнцыяў Нiдэрландаў — гэтак званыя крыжовiкi

(таляры крыжовыя, альбо патагоны ) i iх фракцыi —

паў- i чвэрцьпатагоны, ляўкi (таляры з iльвом, альбо

лёвэндаляры ) i паўляўкi, палашнiкi (каралеўскiя та-

ляры, альбо рыксдаляры ) i паўпалашнiкi. У дакумен-

тах часта апускаецца дзяржаўная прыналежнасць та-

ляра, што выразна сведчыць пра яго мiжнароднае

прызнанне як манеты агульнавядомае i стабiльнае.

Таляр каронны Жыгiмонта Вазы, 1632

Таляр ляўковы, 1646

З цягам часу ў Заходняй Эўропе набывалi папу-

лярнасць розныя фракцыi таляраў, напрыклад, 2/3

(гульдэн) i 1/3 (паўгульдэн). У XVIII стагоддзi, што

распачалося панаваннем у Рэчы Паспалiтай саксон-

скае дынастыi i жорсткiмi войнамi з Маскоўскай

дзяржавай, вялiкi распаўсюд у краiне атрымалi сак-

сонскiя i прускiя таляры i iх фракцыi. Апошнi кароль

Рэчы Паспалiтае Станiслаў Аўгуст Панятоўскi, якi

правёў грашовую рэформу ў дзяржаве, бiў 8-зала-

тоўкавыя, а напрыканцы валадарання — 6-залатоўка-

выя таляры. Гэта былi манеты рознага курсу, прывя-

заныя ўжо да залатоўкавае грашовае сыстэмы. Яны

аб’яднаныя найменнем “таляр” толькi фармальна,

дзякуючы кшталту вялiкае срэбнае манеты, пiк сла-

вы якой у Эўропе адышоў з мiнуўшым стагоддзем.

Заўвага: частка здымкаў узята з оn-line архiва

аўкцыёнаў Варшаўскага нумiзматычнага цэнтра

(http://wcn.pl/old/search/search.html).

Спiс жаролаў:

Andrzej Bia ⁄ kowski, Tomasz Szweycer “Monety ostatnich

Jahiellon´w”, Warszawa, 1975.

Marian Gumowski “Mennica Wilen ´ ska w XVI i XVII wieku“,

Warszawa, 1921.

Marian Gumowski “Podr˛cznik numizmatyki polskiej”, Krak ´ w 1914.

Eugenijus Ivanauskas, Robert J. Douchis “Coins of Lithuania 1386—

1707“, Vilnius, 1999.

Eugenijus Ivanauskas, Robert J. Douchis ”Lietuvos monetu˛ kalybos

istorija 1495—1769”. Vilnius, 2002.

Eugenijus Ivanauskas “Lietuvos pinigu˛ lobiai”, Vilnius, 1995.

Andrzej Miko ⁄ ajczyk “Litewskie monety Zygmunta Starego i

Zygmunta Augusta w obiegu pieni˛ ˙ nym i produkcji menniczej Wilna”,

materia ⁄ y z sesji ”Pienia˛dz i jego obieg na terenie Podlasia i Wielkiego

Ksi˛stwa Litewskiego od XIV do XVIII wieku”, Bia ⁄ ystok, 1984.

Zbigniew ˙ abin´ski “Rozw´j system´w pieni˛˙ nych w Europie Zachdniej

i P´ ⁄ nocnej”, Wroc ⁄ aw, 1989.

“Археалогiя Беларусi (4 том. Помнiкi XIV—XVIII ст.)”, Мiнск,

2001.

Даля Грималаускайте, Иван Синчук ”Сатирический” трехгроше-

вик Сигизмунда Августа — монета чрезвычайных обстоя-

тельств?”, “Pienia˛dz pamia˛tkowy i okoliczno´ciowy — Wsp´lnota

dziej´w”, materia ⁄ y z IV Mi˛dzynarodowej Konferencji

Numizmatycznej, Warszawa, 2000.

Валентин Рябцевич “Нумизматика Беларуси”, Мн.: “Полымя”,

1995.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: