MORFOLOGIA PĘDU
Pęd - zwykle nadziemna część rośliny; złożona z osi - łodygi, na której rozmieszczone są liście, pąki, kwiaty, owoce. Pęd roczny (odnawiający) - rozwija się u roślin drzewiastych z pąków zimowych, wytworzonych poprzedniego roku. Główne typy pędów:
• długopędy (pędy wydłużone) - charakteryzują się dużymi odstępami między pąkami (=międzywęźlami), długo zachowują zdolność do dalszego wzrostu.
• krótkopędy (pędy skrócone) - szybko kończą wzrost na długość, mają silnie skrócone, najczęściej słabo widoczne międzywęźla. Zwykle tylko z jednym pąkiem wierzchołkowym lub są przekształcone w cierń (tarnina). Często tworzą się na nich pąki kwiatowe (grusza, jabłoń, śliwa); także liście niektórych drzew wyrastają prawie wyłącznie na krótkopędach (modrzew, sosna). Liście na krótkopędach są niekiedy odmiennego kształtu niż na długopędach (głogi, topole biała i osika). Krótkopędy mogą być rozgałęzione. U miłorzębu, złotokapu, jabłoni, gruszy mogą pozostawać na drzewie przez wiele lat.
Sposoby rozgałęziania się pędów (systemy wzrostu):
• rozgałęzienie widlaste (dychotomiczne) - z pąka szczytowego powitają 2 równorzędne osie boczne. Występuje u widłaków i niektórych gatunków mszaków.
• rozgałęzienie monopodialne (jednoosiowe) - oś pierwotna rośnie szybciej niż jej boczne odgałęzienia: na szczycie pędu obecny pąk wierzchołkowy, z którego wyrasta nowy pęd wzdłuż tej samej osi. Pąk wierzchołkowy zwykle większy od otaczających go pączków bocznych. Występuje zawsze u drzew nagozalążkowych, niekiedy również u okrytozalążkowych (klon, jesion, dąb, orzech).
• rozgałęzienie sympodialne (wieloosiowe) - powstaje w wyniku silniejszego wzrostu odgałęzień bocznych: na szczycie pędu brak pąka wierzchołkowego, a nowy przyrost pędu na długość odbywa się z najwyżej położonego pąka bocznego. Przy sympodialnym systemie wzrostu na końcu pędu można znaleźć odcinek pędu zamarłego (bożodrzew) lub ślad po odpadłym wierzchołku pędu obok ostatniego pąka (olsza, brzoza). Rozgałęzienie charakterystyczne dla większości drzew i krzewów okrytozalążkowych (grab, buk, wierzba, wiąz, lipa), brak u iglastych.
• rozgałęzienie pseudodychotomiczne (pozornie widlaste) - gdy odgałęzienia boczne tworzą się z 2 naprzeciwległych pąków bocznych, a równocześnie pąk wierzchołkowy przestaje rosnąć (np. tworzy się z niego kwiatostan). Takie widełkowate rozgałęzienia spotykane u szakłaka, lilaka, klonu, jemioły.
Węzły - miejsca osadzenia pąków (i liści); z węzłów mogą wyrastać nowe pędy.
Międzywęźla — odcinki węzłów między pąkami (liśćmi), niekiedy mogą na nich powstawać pąki przybyszowe i kolce. Przetchlinki - okrągławe lub wydłużone plamki lub wypukłości perydermy, które za pośrednictwem licznych przestworów międzykomórkowych utrzymują kontakt między otoczeniem zewnętrznym a systemem takich przestworów wewnątrz pędu i w ten sposób umożliwiają wymianę gazową. Przetchlinki widoczne są gołym okiem u wielu gatunków drzew i krzewów (bez czarny, jesion, grab, czeremcha pospolita, kruszyna).
Kształt pędu - forma przekroju poprzecznego pędu. Często przekrój poprzeczny nie jest jednakowy na całej długości pędu, np. w górnej części pędu może być kanciasty, w dolnej części jednorocznego pędu kolisty. Przykładowe kształty pędów: kolisty (obły) najbardziej rozpowszechniony; obły spłaszczony w węzłach (jesion); trójkątny (olsza); czworokątny (krzewuszka); pięciokątny (topola kanadyjska): z podłużnymi żeberkami lub listewkami (trzmielina pospolita).
Zabarwienie pędu - zależne od gatunku; przewaga odcieni brązowych, czerwonobrązowych, zielonkawych, szarych. U tego samego drzewa (krzewu) barwa pędów może się wahać w szerokich granicach, głównie w zależności od oświetlenia - część oświetlona pędu ma odcień czerwonawy lub brunatny, strona ocieniona pozostaje raczej zielonkawa (trzmielina, dereń świdwa).
Ciernie - sztywne, szydlaste, silnie zdrewniałe utwory połączone z pędem wiązkami przewodzącymi (dlatego trudno je odlamać!), będące przekształconymi pędami (szakłak, tarnina, głóg, grusza), liśćmi (berberys) lub przylistkami (robinia, karagana). Ciernie mogą po roku zamierać (większość gatunków) lub rozrastać się przez kilka lat (iglicznia trójcierniowa); mogą być pojedyncze lub rozgałęzione (berberys, iglicznia).
Kolce - wytwory skórki i nieznacznie głębiej leżących części roślin, nie są połączone wiązkami przewodzącymi z wnętrzem rośliny i dają się bez trudu odlamywać (róża, jeżyna). Mogą być proste (róża pomarszczona) lub zagięte, niekiedy u nasady mocno rozszerzone (róża pospolita). Zwykle są pojedyncze, wyjątkowo dwu- lub trójdzielne (porzeczka agrest).Inne cechy powierzchni pędu - pędy mogą być nagie, matowe (dereń świdwa), błyszczące (dereń biały), pokryte nalotem woskowym (wierzba kaspijska, klon jesionolistny), różnego typu owłosieniem (kalina hordowina, wierzba szara, leszczyna pospolita, rokitnik), z naroślami korkowymi (klon polny, wiąz polny, leszczyna turecka), z gruczołkami (brzoza brodawkowata, trzmielina brodawkowata), ze złuszczającą się skórką (jaśminowiec, porzeczki).
Rdzeń - środkowa część pędu powstała z tkanki miękiszowej, otoczona cylindrem tkanek przewodzących. Może mieć różny kształt: trójkątny (olsza, brzoza), pięciokątny (orzesznik, topola, dąb), okrągły (większość roślin). Rdzeń może być biały lub zabarwiony na różne kolory (np. ceglasty u bzu koralowego). W węzłach rdzeń bywa ciągły (wierzba, grab, brzoza) lub przerwany zdrewniałą ścianką (= r. przerywany w węzłach - jaśminowiec, krzewuszka). W międzywęźlach rdzeń może być pełny (bez), pusty (żylistek) lub komorowy, tj. blaszkowaty lub podzielony na komory (orzech, orzesznik, forsycja).
Prostnica - linia prosta, równoległa do osi pędu, powstająca przez połączenie pąków (liści) zajmujących na pędzie takie same, powtarzające się cyklicznie, położenie. Pąki (liście) występują w 2 prostnicach u grabu, buka, wiązu, lipy; w 3 prostnicach - u olszy, tulipanowca, magnolii; w 4 - u klonu; 5 - u wierzby.
Rodzaje ułożenia pąków (liści) na pędzie:
• układ skrętoległy (spiralny) - w każdym węźle pędu występuje tylko jeden pąk (wierzba, olsza).
• układ naprzemianległy - najprostszy przypadek układu skrętoległego, pąki osadzone są w 2 prostnicach, leżących naprzeciw siebie (grab, lipa, wiąz).
• układ okółkowy - w każdym węźle pędu występuje co najmniej 2 lub więcej pąków (wrzosiec, jałowiec).
• układ naprzeciwległy - najprostszy wariant układu okółkowego, w każdym węźle łodygi występują 2 pąki położone naprzeciw siebie (kalina koralowa).
• układ nakrzyżłegły - pary pąków wyrastające po sobie na pędzie krzyżują się, występując łącznie w 4 prostnicach. Płaszczyzny wyznaczone przez kolejne pary pąków tworzą kąt prosty (klon, jesion, kasztanowiec).
Pąk - zawiązek pędu zawierający merystem wierzchołkowy oraz zawiązki liści i pędów bocznych, niekiedy kwiatów (kwiatostanów). Zależnie od zawartości wyróżnia się pąki liściowe, kwiatowe (kwiatostanowe; magnolia, forsycja, tarnina, wierzba), mieszane (kasztanowiec, jarząb). U wielu roślin pąki liściowe i kwiatowe (kwiatostanowe) są odmiennie wykształcone. Pąki kwiatowe są zwykle znacznie większe i bardziej zaokrąglone (wiąz górski, wierzba iwa, magnolia).
Większość gatunków ma pąki jawne, widoczne w kątach liści nawet w okresie wegetacji. Pąki ukryte w bliznach liściowych lub w bliznach po opadłych pędach zielnych mają jaśminowiec, robinia, cypryśnik - wyrastają z blizny liściowej dopiero pod koniec zimy lub na wiosnę. Pąki ukryte w nasadach rozdętych ogonków liściowych występują u platana, sumaka - widoczne po opadnięciu liści
Pąki są okryte łuskami lub nagie, gdzie rolę ochronną przejmują zawiązki gęsto owłosionych liści zewnętrznych (kalina hordowina, kruszyna, skrzydłorzech).
Kształt pąków może być m.in. kulisty (jodła) stożkowaty (platan), jajowaty (lilak), wrzecionowaty (buk). Pąki przylegające do pędów (wierzba biała, purpurowa), pąki odstające (suchodrzew). Pąki dzielą się na wierzchołkowe i boczne. Typowe pąki wierzchołkowe występują u gatunków o wzroście monopodialnym i są znacznie większe od bocznych. Pąki boczne mogą być umieszczone bezpośrednio nad blizną liściową lub też nadlegle - w pewnej odległości od blizny liściowej (orzech).
Pąki występują pojedynczo lub też grupami:
•pąki ustawione kolateralnie - ułożone szeregiem nad blizną liściową, prostopadle do długości pędu (tarnina).
•pąki ustawione serialnie - ułożone nad blizną liściową w szeregu równoległym do długości pędu (orzech, suchodrzew).
Niekiedy pąki występują w większej liczbie i w nieregularnych pęczkach.
Łuski pąkowe - przekształcone liście lub przylistki, chroniące wnętrze pąka w okresie spoczynkowym. Pąki z l łuską - platan, wierzba, z 2-4 łuskami - olsza, orzech, lipa, z wieloma łuskami - buk, dąb, grab. Ułożenie łusek na pąku odpowiada najczęściej ułożeniu pąków na pędzie. Łuski mają zróżnicowany kształt (okrągławe, zaostrzone itp.); mogą być skórzaste (platan), w różny sposób owłosione (wierzba szara) lub orzęsione (buk), pokryte żywicą (gatunki jodeł, sosen, topól, kasztanowiec). Barwa łusek nieraz b. charakterystyczna (czarna - jesion wyniosły, brązowa - jesion pensylwański). Wyraźnie dwubarwne łuski mają jarząb brekinia, klon jawor, wiąz szypułkowy.
Blizna liściowa - miejsce na pędzie po opadłym liściu. Blizny liściowe mogą powstawać bezpośrednio na pędzie albo na małych zdrewniałych podstawkach (trzoneczkach - świerk, olsza). Na bliznach obecne ślady wiązek sitowo-naczyniowych w różnej liczbie, zebrane w pęczki, ułożone w kształcie pierścienia, jednej lub 3 podków, otaczające bliznę dookoła lub nieregularnie rozproszone po całej jej powierzchni.
Morfologia kwiatu
Podział owoców
sm1967