R. Konik - Czarna legenda Inkwizycji.pdf - Kontrowersyjnie - Kefasy

Czarna legenda inkwizycji

Sobota, 26 Luty 2011 17:00

Dr Roman Konik

Propagowanie mitu inkwizycji jako zbrodniczej organizacji chrześcijańskiej staje się dla

wielu sztandarowym dowodem na to, że prawdziwa wiara, gorliwość religijna i

przywiązanie do dogmatów mogą stać się źródłem fanatyzmu i okrucieństwa wobec

bliźnich, dlatego wiarę w Boga należy sprowadzić do sfery jak najbardziej prywatnej i

osobistej. Tymczasem - w porządku doczesnym - powołanie powszechnych sądów

kościelnych miało ukrócić samosądy na heretykach oraz uniezależnić dbanie o czystość

doktryny wiary od częstokroć okrutnych sądów państwowych.

Współczesna tendencja dechrystianizacji Europy przybiera różnorakie formy. Jedną ze

skuteczniejszych metod, którymi próbuje się zdyskredytować Kościół, jest odwołanie się do

jego rzekomej historii, której znajomość nie pozwala dziś nazwać Kościoła słowami św.

Augustyna jako ex maculatis immaculata (wewnętrznie święty). Za taką przesłanką stawiana

jest dużo poważniejsza teza: przeszłość Kościoła katolickiego przeszkadza, by wierzyć w jedną

z podstawowych prawd wiary mówiącą, że w Kościele tkwi kontynuacja zbawczej misji

Chrystusa.

Ten mit zbiorowej wyobraźni o inkwizycji budowany jest misternie od czasów oświecenia i jest

obecnie trudny do obalenia. Mit ten jest pewnym fragmentem gry, która ma na celu wzbudzenie

irytacji wśród wierzących, irytacji w stosunku do instytucjonalnego Kościoła, czego efektem ma

być porzucenie tradycyjnych praktyk religijnych i zajęcie stanowiska mówiącego, że wiara w

Boga nie wymaga zaakceptowania instytucji Kościoła, która poprzez swą kryminalną historię

straciła moc autorytetu. Należy zatem odrzucić zdyskredytowany balast jako niepotrzebny, a

nawet przeszkadzający w bezpośrednim kontakcie z Bogiem. Wrogowie Kościoła, powołując

się na jego rzekomą zbrodniczą historię, pytają retorycznie: jakie prawo ma Kościół do nauk

moralnych, skoro sam w przeszłości dopuszczał się tak niegodziwych czynów? Gdy stajemy

wobec tego rodzaju historycznych zarzutów, możemy być pewni, że przywołany będzie casus

Świętej Inkwizycji.

Współczesne odczytanie rzeczywistej roli, jaką odegrała inkwizycja, jest z wielu powodów

zadaniem wyjątkowo trudnym. W historycznym odbiorze inkwizycji przeszkadza medialny szum

tworzony przez pseudointelektualnych publicystów, którzy zaliczają trybunały wiary do

najbardziej zbrodniczych instytucji w historii ludzkości, przypisują inkwizycji nawet setki

milionów ofiar (aby się przekonać, jak jest to absurdalne, wystarczy sprawdzić, ilu

mieszkańców zasiedlało Europę w wiekach średnich). Prym w promowaniu czarnej legendy

inkwizycji wiodą lewicowe media, w których coraz częściej słyszy się liczne porównania

trybunałów inkwizycyjnych do działalności gestapo czy urzędów bezpieczeństwa z czasów

wczesnego PRL. "Historycy-eksperci" wskazują, że trybunały inkwizycyjne skazywały w

procesach przeważnie na śmierć, a inkwizytorzy byli okrutnymi zwiastunami systemów

totalitarnych. Pamiętajmy, że to karykaturalne opisy Diderota, Woltera czy nawet

1 / 6

Czarna legenda inkwizycji

Sobota, 26 Luty 2011 17:00

Dostojewskiego ukształtowały w umyśle przeciętnego człowieka upiorną wizję inkwizycji.

Polscy autorzy nie pozostali też w tyle za "postępowymi" historykami: Jerzy Andrzejewski

fantazjuje w "Ciemności kryją ziemię", jak to inkwizycja ad maiorem Dei gloriam krwią znaczyła

swój wkład w rozwój Kościoła, Edward Potkowski zaś w pracy "Heretycy i inkwizytorzy" wprost

pisze o założycielach inkwizycji (np. o św. Dominiku), że byli to ludzie chorzy psychicznie.

Spotykając się na co dzień z taką wizją inkwizycji, przeciętny człowiek skłonny jest uznać ją za

prawdziwą. Istnieje potoczne wyobrażenie o inkwizytorze jako o geriatrycznym zakapturzonym

mnichu o skłonnościach sadystycznych, który pała żądzą władzy. Najlepszym przykładem

takiego wyobrażenia jest postać Bernarda Gui, inkwizytora Toledo, którego w swej powieści

"Imię róży" opisał znany włoski mediewista Umberto Eco. Jeszcze gorzej przedstawiono go w

filmie na podstawie tej książki. Bernard Gui - rzeczywista postać historyczna - był inkwizytorem

Toledo. Przez szesnaście lat pełnił tę posługę i orzekł winę w stosunku do 913 osób, z czego

tylko 42 osoby, jako groźnych rebeliantów, pedofilów, kryminalistów, przekazał władzy

świeckiej. W wielu przypadkach Gui (co na te czasy było zupełną nowością) orzekał chorobę

psychiczną u podejrzanych, rezygnując z dalszych przesłuchań. Warto wspomnieć, że ta

"ikona czarnego terroru" wydała 274 wyroki złagodzenia odbywanych kar oraz zamiany w 139

przypadkach więzienia na noszenie krzyża pokutnego naszywanego na odzienie. Jednak

stworzony przez Eco mit działa mocniej niż prawda historyczna. Ma on jednak tyle wspólnego z

prawdziwym Bernardem Gui, co postać Hansa Klossa ze Stanisławem Mikulskim. Pamiętajmy,

że inkwizytorzy rekrutowani byli głównie z najlepszych zakonników, wykształconych i o

nieskazitelnej opinii. Minimalną granicą wieku dla inkwizytora było 40 lat (ze względu na

doświadczenie życiowe i niebezpieczeństwo młodzieńczej pochopności w wydawanych

wyrokach). Nie mógł on też nosić broni. Inkwizytorzy byli normalnymi ludźmi, często

podróżnikami, ciekawymi świata intelektualistami. Budzi nasze zdziwienie list Synodu biskupów

z Toledo, który nawołuje, by inkwizytorzy byli powściągliwi w grze w kości...

Strategia oblężenia

Obalenie głęboko zakorzenionego mitu krwawej inkwizycji jest zadaniem wyjątkowo trudnym,

gdyż po drugiej stronie ideologicznej barykady stoją media masowe z arbitralnymi sądami,

deformacjami, legendami wspieranymi przez liczne autorytety medialne, filmy, książki,

pseudonaukowe publikacje czy świat masowej rozrywki, który w wielu przypadkach stał się

jedynym źródłem wiedzy historycznej jej odbiorców. Nie podejmując działań mających na celu

zmianę stanu oceny historii Kościoła, zezwalamy, by bezdyskusyjnie dać się obarczać

pomówieniami i kłamstwami. Już niebawem nie będzie pewnie w historii takiego miejsca,

naznaczonego cierpieniem, błędem i okrucieństwem, za które nie będzie ponosił

odpowiedzialności Kościół katolicki. Coraz częściej występują bowiem przypadki, w których

ogólna historia Kościoła przedstawiana jest jako śmietnik wad, wypaczonych idei i mylnych

przekonań całego cywilizowanego świata. Niejednokrotnie efektem owego swoistego oblężenia

jest deklaracja wielu katolików, którzy nie próbując zmienić tego stanu rzeczy, utwierdzają się

w przekonaniu, że instytucja Kościoła katolickiego stworzona jest na wzór organizacji

charytatywnych czy zrzeszeń organizacji pożytku publicznego, gdzie pracują zwykli ludzie,

mogący błądzić czy defraudować majątek. Ten efekt oblężenia jest misternie budowany jedynie

na pewnych medialnych przekazach, całkowicie pozbawionych podstaw wiedzy historycznej i

2 / 6

Czarna legenda inkwizycji

Sobota, 26 Luty 2011 17:00

elementarnej wiedzy z zakresu teologii.

Do tego zestawu mitów medialnych dołącza się oświeceniową dychotomię przeciwstawienia

sobie dwóch struktur rzekomo nawzajem się wykluczających: wiary i rozumu, wiary i wolności

umysłu, wiary i rozsądku, wiary i nauki. Dlatego tezą końcową jest niejednokrotnie argument

powielany przez media: albo grzęźniemy w zmurszałej wizji wiary chrześcijańskiej opartej na

przemocy i restrykcji, albo wybieramy wolność i naukę, zapewniając cywilizacji progres.

Analizując historię inkwizycji i chcąc zrozumieć motywy jej powstania i działalności, należy

przyjąć bardzo starannie metodologię badawczą. Analizowanie działalności trybunałów wiary z

punktu widzenia współczesnych uwarunkowań, praw człowieka, uświęconej medialnie

demokracji jest wyrwaniem z kontekstu kulturowego i historycznego okoliczności jej powstania,

jest zabiegiem niedopuszczalnym, którego efektem są karykaturalne i nieprawdziwe wnioski.

Wystarczy jednak pobieżne spojrzenie w historię, by zauważyć, że większość z podawanych w

mediach rzekomych faktów historycznych wydaje się co najmniej zagadkowa. Często osąd

działalności inkwizycji jest bardzo surowy, nawet wewnątrz współczesnego Kościoła. Jak

zatem pogodzić istnienie znienawidzonej inkwizycji z wyniesieniem na ołtarze przez Kościół

wielu inkwizytorów jako wzorów postępowania moralnego (Piotra Męczennika, Piotra

d´Arbues, Dominika Guzmana czy Jana Kapistrana), jak pogodzić naukę Ojców Kościoła, od

Tomasza z Akwinu po Grzegorza z Nazjanzu, którzy nie tylko całym sercem popierali

działalność inkwizycyjną, ale wręcz pisali wskazówki i rady dla inkwizytorów, czy też - jak św.

Dominik - wprost uczestniczyli w tworzeniu Świętego Oficjum?

Po wtóre, jeżeli trybunały wiary były tak znienawidzone przez samych wiernych, dlaczego

zatem sami przestępcy wymyślali często powody religijne swych przewinień? Odpowiedź jest

pragmatyczna, gdyż w średniowieczu powszechna była świadomość tego, że postawienie

przestępcy przed sądem inkwizycyjnym gwarantuje sprawiedliwy przebieg śledztwa oraz broni

sprawcę przed powszechnymi praktykami stosowanymi w sądach grodzkich (np. tortury

traktowane jako część procedury sądowej, obcięcie kończyn jako zabieg prewencyjny, banicja,

konfiskata mienia czy wieloletnie więzienie).

Zapobiec samosądom

By zrozumieć i ocenić działalność inkwizycji, należy przede wszystkim postawić pytanie o

motywy jej powstania. Cele, jakie przyświecały zapoczątkowaniu inkwizycji, były złożone.

Przede wszystkim powołanie powszechnych sądów kościelnych miało ukrócić samosądy na

heretykach (vide: oficjalny zakaz stosowania ordaliów - sądu Bożego, przez Kościół od roku

1215) oraz uniezależnić dbałość o czystość doktryny wiary od sądów państwowych. Należy

pamiętać, że pierwsze surowe kary za odstępstwa od doktryny chrześcijańskiej wprowadzili

władcy świeccy, np. dekret Rajmunda hrabiego Tuluzy nakazujący złapanych katarów kierować

bezpośrednio na stos bez sądu i prawa obrony; podobny dekret wydaje Piotr II, król Aragonii,

nakazując bezzwłocznie opuścić królestwo wszystkim heretykom. Ci, którzy się nie zastosują

do tego dekretu, mieli być spaleni na stosie. We Francji król Francji Robert II Pobożny w 1022

r. mimo ostrego sprzeciwu lokalnych władz kościelnych rozpoczął ściganie heretyków na

własną rękę, zaś w kronikach Galla Anonima można przeczytać o świeckim dekrecie

nakazującym wybicie zębów drewnianym polanem za publiczne łamanie postu. Tendencje do

stosowania tego rodzaju aktów restrykcyjnych były związane ze starożytną zasadą rzymską,

wedle której władza cesarska rozumiana była jako po.tif"Ad abolendam diversarum haeresum

pravitatem" Papieża Lucjusza III) wyraźnie traktuje zagrożenie herezją w dwóch kontekstach: w

kontekście wiary i zagrożenia ładu społecznego. Herezja, jak wydawać by się mogło

3 / 6

Czarna legenda inkwizycji

Sobota, 26 Luty 2011 17:00

współcześnie, nie dotyczyła tylko sfery teologicznej, była uderzeniem w równowagę świata

średniowiecznego. Oprócz ewidentnych aspektów infekowania czystości wiary doktryna

heretycka zwalniała i zakazywała (w przypadku ruchu katarów) składania jakiejkolwiek

przysięgi i anulowała wszystkie dotychczas złożone. Każdy, kto choć pobieżnie zna strukturę

społeczną panującą w wiekach średnich, wie, że fundamentem ładu była przysięga lenna,

zobowiązanie stanowe czy złożone śluby wierności. Ruchy manichejskie odrzucały

funkcjonowanie władzy świeckiej i kościelnej, skutecznie nawoływały do zaniechania

stosowania medycyny czy do całkowitej wstrzemięźliwości seksualnej, nawet w małżeństwie,

albo do obrzędu zwanego endura - czyli dobrowolnej śmierci samobójczej poprzez zagłodzenie

organizmu.

Mity wokół tortur

Mówienie o stosach jako wymyśle inkwizytorów jest grubym nieporozumieniem. Przed

nastaniem bowiem trybunałów inkwizycyjnych, wzorem prawa rzymskiego, sądy powszechne

skazywały na stos fałszerzy monet, przestępców, którzy dopuścili się rabunku z włamaniem,

czy fałszerzy oszukujących na wadze. W penitencjarnej historii Europy apogeum stosowania

tortur przypada zaś na przełom XVI i XVII wieku, czyli na kilka stuleci po ogłoszeniu bulli "Ad

extripanda", zezwalającej na stosowanie tortur w procesach o herezje. Mało znanym i rzadko

wspominanym faktem jest także to, że w systemach prawa świeckiego w większości krajów

europejskich możliwość stosowania tortur zniesiono dopiero w XIX wieku. Bulla Papieża

Innocentego IV była pod pewnymi względami postępowa, gdyż dopuszczała tortury jedynie w

nielicznych przypadkach. Poddany torturze mógł być tylko oskarżony o ciężkie przewinienia,

nie zaś podejrzany, zezwolenie na tortury musiało zostać podjęte przez aklamację, tzn. przez

wszystkich sędziów biorących udział w posiedzeniu sądu inkwizycyjnego, najczęściej było to

dwunastu dobranych przez inkwizytora, prawowiernych katolików (boni viri), rekrutujących się

spośród miejscowego kleru i arystokracji. Wystarczył jeden głos przeciwny, by zabroniono

stosowania tortur. Zgodę na nie musiał także wyrazić biskup miejscowej diecezji, w której

obradował sąd inkwizycyjny. Zeznania uzyskane na torturach nie mogły być traktowane jako

materiał dowodowy. Co więcej, oskarżony poddany torturom mógł w ciągu 24 godzin odwołać

swoje zeznania, które złożył podczas ich wykonywania. Tortury można było stosować tylko w

ten sposób, by nie sprowadziły na torturowanego śmierci lub okaleczeń. Warto tu dodać, że

jeśli już decydowano się na tortury, to w większości przypadków męczono głodem. Bulla

Papieża Aleksandra zabraniała także osobom duchownym uczestniczenia w torturach,

pozostawiając je całkowicie ramieniu świeckiemu. Dekret ten cofnięto osobnym

rozporządzeniem z 27 kwietnia 1260 roku, gdyż nieobecność inkwizytora przy torturach

przewlekała sprawę i żołnierze ramienia świeckiego stosowali tortury w sposób, w jaki ich

używano w prawie świeckim, co było zakazane w sądach inkwizycyjnych. Warto tutaj też

wskazać, że inkwizycja kościelna zdecydowanie zakazywała karania dzieci, starców, kobiet w

ciąży, co było dopuszczalne w sądach świeckich. Nigdy też nie stosowano tortur (jak to bywało

w ówczesnym prawie świeckim) w pierwszej rozprawie sądowej. Uciekano się do tego środka

jedynie wtedy, gdy oskarżonemu udowodniono winę (więc wykluczało to de facto stosowanie

tortur na podejrzanych o herezję) i mimo jaskrawych dowodów winy trwał on w uporze i nie

przyznawał się do herezji. Przyglądając się dokumentom inkwizycyjnym, śmiało możemy

postawić tezę, że sądy inkwizycyjne w porównaniu z sądami świeckimi tamtych czasów

uciekały się do tortur sporadycznie i na złagodzonych warunkach. Okrutne metody stosowane

były przez inkwizycję nader rzadko (we Francji, gdzie trwała walka z sektą albigensów, przez

4 / 6

Czarna legenda inkwizycji

Sobota, 26 Luty 2011 17:00

200 lat jedynie trzykrotnie zdecydowano o użyciu tortur).

Po stronie człowieka

Jakkolwiek dziwacznie to brzmi w kontekście czarnej legendy o inkwizycji, warto wspomnieć o

pewnych nowatorskich rozwiązaniach humanizujących w sposób znaczny średniowieczny

system penitencjarny. Sądy inkwizycyjne jako pierwsze zapewniały obrońcę z urzędu i to, co

do dziś jest praktykowane - uznawały areszt domowy i zwolnienie za poręczeniem. Ponadto

oskarżony miał prawo zabrania głosu w przypadku niezrozumienia aktu oskarżenia - gdy do

tego dochodziło, przewodniczący trybunału miał obowiązek jego wyjaśnienia. Jeżeli podejrzany

uważał, że któryś z sędziów jest mu nieprzychylny i wrogo do niego nastawiony, miał prawo

odwołania się na tej podstawie do Stolicy Apostolskiej, na ten czas odraczano postępowanie

dochodzeniowe. Nawet współcześnie taki przywilej nie przysługuje oskarżonym. Każde

odwołanie sądzonego heretyka spotykało się z odpowiedzią ze strony Stolicy Apostolskiej.

BenedyktIX (1033-1046) sygnował średnio 1 list rocznie, Leon IX (1049-1054) już ok. 35,

Innocenty II (1130-1143) - 72 lisy, Aleksander III (1159-1181) - 179, Innocenty III (1198-1215) -

280, Innocenty IV (1243-1254) - 730, Jan XXII (1316-1324) aż 3 tys. 646 listów dotyczących

odwołań! Świadczy to o tym, że w okresie największej walki z herezją Stolica Apostolska

odpowiadała na liczne apelacje, pytania i sprawy sądowe wymagające arbitrażu najwyższych

hierarchów Kościoła. Średniowieczny przywilej selekcji trybunału przez oskarżonego nie jest

fikcją, a jest niestety często pomijany w wielu pracach dotyczących inkwizycji. Pewną nowością

było także to, że trybunał inkwizycyjny nie opierał się wyłącznie na zeznaniach świadków, miał

obowiązek wysłuchania i ustosunkowania się do stawianych zarzutów przez oskarżonego.

Dlatego stwierdzenie, jakoby oskarżony nie miał prawa głosu w sądach inkwizycyjnych, jest

wierutną bzdurą. Nową procedurą było także wprowadzenie obowiązkowego obrońcy z urzędu

(niespotykane jako prawo powszechne, gdyż było rozwiązaniem kosztownym). Częstą karą

wymierzaną przez sądy były kary kanoniczne lub więzienie - tzw. murus largus, czyli

odosobnienie w klasztorze lub murus scrictus, polegające na zamknięciu w celi klasztornej.

Zarówno w przypadku murus largus, jak i murus scrictus dopuszczalne były odwiedziny

współmałżonka. Była to bardziej praktyka pokutna niż kara kryminalna. Z reguły skazani

podlegali wielokrotnym amnestiom skracającym wyroki lub zamieniano je na inną pokutę, np.

codzienne odmawianie psalmów pokutnych czy pielgrzymkę do miejsc kultu (vide: przypadek

Galileusza, który wyrokiem sądu inkwizycyjnego został skazany na karę... odmawiania 4

psalmów pokutnych dziennie. Jako słabo widzący karę mógł scedować na wybraną osobę).

Należy pamiętać, że tego rodzaju nowatorskie rozwiązania pojawiały się w momencie

powszechnego stosowania kar mutylacyjnych w prawodawstwie świeckim - czyli kar

odzwierciedlających charakter przestępstwa: obcinanie uszu, kończyn (kradzież), języka

(składanie fałszywych zeznań). Sądy inkwizycyjne także jako pierwsze uwzględniały w

prawodawstwie okoliczności łagodzące, wprowadzając tzw. stan wyższej konieczności (np.

kradzież z nędzy). Trybunały wiary zlikwidowały także instytucję więzień koedukacyjnych.

Prawda o ofiarach

W debacie nad inkwizycją jednym z najczęściej poruszanych problemów badawczych jest

pytanie o liczbę ofiar, za które pośrednio lub bezpośrednio odpowiedzialne były trybunały

wiary. Trzeba jasno stwierdzić: dokładna liczba ofiar nie jest możliwa dziś do ustalenia ze

względu na zbyt mały (lub fragmentaryczny) materiał archiwalno-dowodowy. W przybliżeniu

podać można (zarówno w przypadku inkwizycji pontyfikalnej, jak i państwowej inkwizycji

5 / 6

R. Konik - Czarna legenda Inkwizycji.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: