Historia powszechna 1871-1918- Pajewski.pdf

Janusz Pajewski

Historia Powszechna

1871-1918

Wydawnictwo Naukowe

PWN Sp. z o.o.

Warszawa 1996

Wstęp

Książka niniejsza powstała na podstawie wykładów historii powszechnej

nowożytnej prowadzonych przez autora na Uniwersytecie imienia Adama

Mickiewicza w Poznaniu i stanowi próbę syntezy dziejów powszechnych lat

1871-1918.

Wyjaśnienia wymaga periodyzacja okresu. Rok 1871 jako punkt wyjścia

jest

datą umowną. Jest to punkt zwrotny w dziejach politycznych (klęska

Francji

i objęcie hegemonii w Europie przez Niemcy), ma poważne znaczenie w

dziejach społecznych (Komuna Paryska), ale nie stanowi przełomu ani dla

historii gospodarczej, ani dla historii kultury. Wielu uczonych przyjmuje

wszakże rok 1871 jako cenzurę w dziejach wieku Xix i nic nie przemawia

przeciwko zastosowaniu tego podziału. Rok 1918 jako zamknięcie pracy nie

może budzić wątpliwości; pierwsza wojna światowa jest momentem

przełomowym,

rozgraniczającym dwie epoki dziejowe.

Zamiarem autora było ogarnięcie całości procesu dziejowego tych lat, a

więc zarówno zjawisk o charakterze ogólnym - imperializmu, kolonializmu,

socjalizmu i in., jak i historii poszczególnych krajów - przede wszystkim

Europy, ale także i innych części świata. Sprawa polska została omówiona

jedynie jako zagadnienie międzynarodowe, tzn. w jaki sposób sytuacja

ogólna

w Europie wpływała na bieg spraw w Polsce i odwrotnie, jakie znaczenie

miała Polska dla innych pastw i narodów.

Słuszny w zasadzie postulat historii integralnej, obejmującej

problematykę polityczną, społeczną i kulturalną, a więc ogarniającej

również wszelkie przejawy życia społecznego w nauce, literaturze, sztuce

technice, jest w praktyce nie do zrealizowania przez jednego autora.

Wiedza

ludzka, przejawy aktywności człowieka są tak bogate, że zagadnienia nie

wchodzące w zakres bezpośrednich zainteresowa historyka mogłyby być

tylko

sygnalizowane.

Autor poczytuje sobie za miły obowiązek złożyć serdeczne podziękowania

Profesorom: Konstantemu Grzybowskiemu, Henrykowi Katzowi i Mieczysławowi

Żywczyskiemu za łaskawe zapoznanie się z maszynopisem i udzielenie mu

cennych uwag, które pozwoliły na usunięcie wielu braków niniejszej

książki.

Wielką pomocą przy pracy nad następnymi wydaniami były uwagi krytyczne

poczynione zarówno w druku, jak i w dyskusjach ustnych przez znawców

przedmiotu. Wyrazy wdzięczności zechcą przyjąć Profesorowie: Andrzej

Ajnenkiel, Henryk Batowski, Jerzy Borejsza, Antoni Czubiski, Marek

Marian

Drozdowski, Adam Galos, Zdzisław Grot, Jerzy Holzer, Jan Kancewicz, Jerzy

Krasuski, Jerzy Topolski, Henryk Wereszycki, Tomasz Wituch, Mieczysław

Żywczyski.

Za świadczoną mi pomoc szczerze wdzięczny jestem uczniom moim, w

szczególności Doktorom Krzysztofowi Jankowiakowi, Danucie Płygawko i

Waldemarowi Łazudze. Serdeczne podziękowania składam też zawsze uczynnym

życzliwym pracownikom Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu i Biblioteki

Poznaskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Pozna, w kwietniu 1977 r.

Rozdział pierwszy:

Stosunki ludnościowe

Uderzającym dla wieku Xix zjawiskiem jest szybki wzrost zaludnienia

kuli

ziemskiej. W drugiej połowie stulecia ludność świata zwiększyła się z

ponad

1100 mln do ponad 1500 mln (w okrągłych liczbach); w 1914 r. wynosiła już

1650 mln.

W krajach stojących na wyższym szczeblu kultury i rozwoju gospodarczego

na zmniejszenie się śmiertelności, zwłaszcza u dzieci, wpłynęły postępy

medycyny i higieny oraz wzrost oświaty. Epidemie były rzadsze i pociągały

za sobą mniej ofiar. Podniosła się przeciętna długość życia ludzkiego.

Znaczną rolę we wzroście demograficznym odegrał również rozwój przemysłu,

w związku z tym zwiększone zapotrzebowanie rąk do pracy.

Toteż w latach 1871-1914 uderza zwiększenie się liczby mieszkaców

Europy.

Wzrost ludności był bardzo szybki również w Ameryce, zwłaszcza

Północnej,

i w Azji.

`ty

Wzrost ludności

w niektórych krajach

Europy (w mln osób)

`ty

`ts

Kraj: Lata 1871 - 1914

Francja: 36 - 39

Niemcy: 40 - 67

Rosja: 75 - 180

Wielka Brytania (z Irlandią): 32 - 45

Włochy: 27 - 38

`tn

`ty

Ludność świata

(w mln)

`ty

A - według oblicze A. M. Carr-Saundersa,

B - według W. F. Willcoxa,

C - według ONZ

`ts

Kontynenty: 1850 - 1900 - 1920

Europa: 274A 274B - 423A 423B - 487C

Azja: 741A 656B - 915A 857B - 966C

Ameryka Pn.: 26A 26B - 81A 81B - 117C

Ameryka Pd.: 33A 33B - 63A 63B - 91C

Afryka: 95A 100B - 120A 141B - 140C

Oceania: 2A 2B - 6A 6B - 9C.

`tn

Europa łącznie z azjatyckimi posiadłościami cesarstwa rosyjskiego

Azja bez azjatyckich posiadłości cesarstwa rosyjskiego

Ze wzrostem ludności wiązały się ruchy migracyjne dwojakiego rodzaju. Z

jednej strony było to masowe w krajach uprzemysławiających się

przechodzenie ludności ze wsi do miast i ośrodków przemysłowych, z

drugiej

zaś była to migracja z krajów przeludnionych, głównie emigracja do innych

części świata.

Migrację wewnętrzną powodował przede wszystkim rozwijający się przemysł

oraz kryzys w rolnictwie. Ponadto życie miejskie miało dla młodych ludzi

wsi coraz większą siłę przyciągającą. Służba wojskowa, obowiązkowa we

wszystkich krajach Europy z wyjątkiem Anglii, i rozwój komunikacji

ułatwiały zetknięcie się z miastem. W Anglii ludność wiejska, która w

1871

r. wynosiła 35% ogółu ludności, w 1910 r. stanowiła już tylko 22%. W

Niemczech w rolnictwie pracowało w 1871 r. 64%, w 1910 r. 39%. W Belgii

odsetek ludności wiejskiej w drugiej połowie Xix w. spadł z 50% na 25%.

Francji zjawisko to występuje również, ale w mniejszym stopniu wskutek

powolniejszego tempa uprzemysłowienia. Francuska ludność rolnicza

wynosiła

71% ogółu W 1871 r., w 1914 r. zaś 53%.

Skutkiem tego był w latach 1890-1910 wzrost liczby miast z ludnością

powyżej 100 tys. w Europie z 118 na 183, w Stanach Zjednoczonych z 32 na

48. Obok dawnych milionowych metropolii, jak Paryż, Londyn, Berlin, Nowy

Jork, pojawiły się inne miasta-olbrzymy mające już około miliona

mieszkaców, a wykazujące tendencję dalszego wzrostu; były to Rio de

Janeiro i Buenos Aires w Ameryce, Bombaj, Kalkuta, Szanghaj, Pekin, Tokio

Osaka w Azji.

Proces urbanizacji ogarnął Europę Zachodnią i część Środkowej, nie

wystąpił natomiast w krajach Europy Wschodniej i Południowej.

Emigracja zamorska przybrała w drugiej połowie Xix w. nieznane dotąd

rozmiary. W latach 1871-1914 wywędrowało z Europy 34 mln ludzi, z czego

mln osiedliło się na stałe w krajach zamorskich. Początkowo głównej masy

wychodźców europejskich dostarczały Anglia i Niemcy. Szczególne nasilenie

wychodźstwa z tych krajów występuje w przedostatnim dziesięcioleciu

ubiegłego wieku.

W latach 1880-1890 opuszczało Wyspy Brytyjskie i Irlandię od 200 do 300

tys. emigrantów rocznie. Wychodźcy angielscy byli szczególnie

uprzywilejowani, gdyż albo udawali się do posiadłości brytyjskich za

morzami, jak Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Afryka Południowa, albo

też

do kraju kultury anglosaskiej i języka angielskiego, jakim są Stany

Zjednoczone.

W tym okresie wyemigrowało z Niemiec ponad 1,3 mln ludzi. Nie mogli oni

ze względów klimatycznych osiedlić się we własnych koloniach (oprócz

szczupłej garstki plantatorów, oficerów i urzędników), kierowali się więc

głównie do Stanów Zjednoczonych i w mniejszej liczbie do Brazylii.

Pod koniec Xix w. ruch emigracyjny z Anglii i z Niemiec uległ

zahamowaniu. Przemysł rodzimy potrzebował coraz więcej rąk do pracy. W

Niemczech i we Francji wystąpi wkrótce zjawisko odwrotne - przypływ

obcych

robotników, zwłaszcza do pracy na roli.

Od koca Xix w. główny kontyngent wychodźców płynął z krajów rolniczych

Europy Środkowej, Południowej i Wschodniej. Emigrowali masowo Polacy do

Stanów Zjednoczonych i do Brazylii. Do Stanów Zjednoczonych głównie

kierowali się również Ukraicy z Galicji Wschodniej, Węgrzy, Słowacy.

Chłopi rosyjscy kolonizowali Syberię.

Liczne wychodźstwo włoskie (ponad 250 tys. w ostatnim dziesięcioleciu

Xix

w., około 0,5 mln rocznie w początkach Xx w.) kierowało się do krajów

Ameryki Łaciskiej, w pierwszym rzędzie do Argentyny i Brazylii,

częściowo

także do Stanów Zjednoczonych. Do Ameryki Południowej podążali emigranci

portugalscy i hiszpascy.

Emigracja przybrała w niektórych pastwach takie rozmiary, że pewne

narody były liczniej reprezentowane w krajach zamorskich niż we własnej

ojczyźnie - np. Portugalczycy w Brazylii, Irlandczycy w Stanach

Zjednoczonych.

Nie było, rzecz prosta, wychodźstwa z Francji, której, przeciwnie,

potrzebne były obce ręce do pracy.

Nie było również wychodźstwa rodzimej czarnej ludności z Afryki.

Licznie

natomiast emigrowali Chiczycy - na północ do Mandżurii, na południe do

Indonezji i wreszcie na zachód na Hawaje i do Stanów Zjednoczonych. W

tych

samych kierunkach podążali emigranci japoscy. Hindusi wędrowali do

Afryki

Południowej, do Gujany, na niektóre wyspy Oceanu Spokojnego.

Ze wszystkich krajów największe liczby wychodźców ściągały Stany

Zjednoczone. W latach 1871-1900 przybyło tam 14 mln cudzoziemców, w

latach

1900-1914 - prawie 9 mln. Znaczne powiększenie ludności Stanów

Zjednoczonych, która z 38,5 mln w 1871 r. wzrosła do 92 mln w 1910 r.,

wynikało w 55% z przypływu ludności europejskiej. To samo zjawisko, ale

już

w mniejszych rozmiarach, widzimy w Kanadzie oraz w Ameryce Łaciskiej,

zwłaszcza w Brazylii i Argentynie.

Rozdział drugi:

Życie gospodarcze.

Imperializm

Długie lata pokoju przyniosły z sobą gwałtowny rozwój gospodarczy.

Rewolucja przemysłowa, która dużo wcześniej dokonała się w Anglii,

przekroczyła teraz kanał La Manche i Atlantyk. Stany Zjednoczone, Niemcy

niektóre inne kraje Europy Zachodniej weszły w okres szybkiego rozkwitu.

Powstał nowoczesny przemysł maszynowy, wyłonił się wielkoprzemysłowy

proletariat. Przemysł odgrywał coraz większą rolę i coraz silniej

występowała jego przewaga nad rolnictwem. Społeczestwo rolnicze

przekształcało się w społeczestwo przemysłowe.

Wynalazki dokonane w kocu Xix w. miały zasadnicze znaczenie dla życia

gospodarczego i dla rozwoju kultury. W 1876 r. Amerykanin Alexander

Graham

Bell wynalazł telefon. W tym samym czasie skonstruowali żarówkę

elektryczną

Rosjanin Aleksander N. Łodygin w 1872 r. i Amerykanin Thomas Edison w

1879

r. Angielski inżynier Charles Parsons zbudował turbinę parową w 1884 r.

Niemcy Karl Friedrich Benz i Gottlieb Daimler skonstruowali silnik

spalinowy i zastosowali go w 1885 r. do samochodu. W 1895 r. Francuzi,

bracia Auguste i Louis Lumiere opatentowali aparat do wykonywania i

wyświetlania zdjęć ruchomych - prototyp dzisiejszego kinematografu. W

1893

r. - Niemiec Rudolf Diesel skonstruował wysokoprężny silnik spalinowy.

Włoch Guglielmo Marconi wysłał w 1899 r. pierwszy telegram radiowy z

Wielkiej Brytanii do Francji, a w 1902 r. przez Atlantyk z Europy do

Ameryki.

Ożywienie życia gospodarczego sprzyjało rozwojowi komunikacji. Długość

dróg żelaznych na kuli ziemskiej wzrosła w latach 1870-1913 przeszło

pięciokrotnie.

Krajami mającymi wówczas najgęstszą sieć kolejową były Stany

Zjednoczone,

Wielka Brytania, Belgia i zachodnie prowincje Niemiec. Udoskonalone

szyny,

parowozy i wagony pozwalały na przewóz towarów w znacznie większych niż

dotąd rozmiarach i to na przewóz szybszy.

Ponadto technika budowy kolei coraz bardziej brała górę nad

trudnościami

terenowymi; mosty i wiadukty, wznoszone w niełatwych warunkach, tunele

wykuwane w górach, pozwalały na prowadzenie linii kolejowych w

niedostępnych dotąd okolicach i skracały odległości.

`ty

Rozwój sieci

kolejowej w świecie

`ty

`ts

Rok - Kilometry

1870 - 209789

1890 - 617285

1913 - 1104217

`tn

Budowę dróg żelaznych rozpoczynał kapitał prywatny; później wszakże w

wielu krajach nastąpiło upastwowienie kolei. Tak było w Niemczech,

Austro-Węgrzech, Rosji, we Włoszech, w Belgii, Szwajcarii, Danii,

Rumunii,

Serbii, Bułgarii, poza Europą zaś w Japonii i w krajach kolonialnych. W

Stanach Zjednoczonych natomiast koleje pozostawały nadal własnością

prywatnych spółek; w znacznej mierze był w nich zaangażowany kapitał

angielski, a także i niemiecki. W początku Xx w. 85% dochodów z kolei

Stanów Zjednoczonych pobierało siedem wielkich spółek.

Zwiększył się ogromnie światowy tonaż okrętów.

`ty

Zwiększenie światowego

tonażu okrętów

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: