Samorząd terytorialny powstał w wyniku historycznie uwarunkowanej długotrwałej ewolucji. Można zauważyć, że pewne cechy samorządu terytorialnego kształtowały się jeszcze w starożytności. Jednak, ze względu na swoje cechy nie może być utożsamiany ze współczesnym samorządem terytorialnym, lecz bardziej z autonomią terytorialną. W późniejszym czasie w średniowieczu miał miejsce samorząd wspólnotowy stanowy.
Samorząd według Jerzego Panejki jako pojęcie prawne powstało wtedy, kiedy spełniono trzy przesłanki:
- Jednostka fizyczna poza prawami prywatnymi zaczęła nabywać prawa publiczne,
- Gdy stosunek panującego do poddanych w państwie absolutnym, ze stosunku władzy zaczął zmieniać się w stosunek prawny,
- Gdy powstające państwo konstytucyjne i praworządne, na mocy swojej ustawodawczej władzy zorganizowało związki gminne dla swoich celów i włączyło je jako jednostki publicznoprawne w swój organizm.
Przełomowe znaczenie dla powstania samorządu społecznego miał upadek państwa feudalnego a wraz z nim zniesienie państwa stanowego. Upadek społeczeństwa stanowego oznaczał jednocześnie początek demokracji obywatelskiej, w której wszyscy ludzie są wolni i równi wobec prawa, są podmiotem władzy.
Powstanie społeczeństwa obywatelskiego wiąże się z rewolucją francuską, z 1789 r. (Wolność, Równość, Braterstwo), w której główną rolę odegrało mieszczaństwo. W wyniku rewolucji został obalony ustrój feudalny, ale wiodącą rolę nadal odgrywała szlachta.
Wpływ na powstanie i rozwój demokracji obywatelskiej miała również rewolucja amerykańska i Deklaracja Niepodległości z 1776 r. Tomasza Jeffersona (wszyscy ludzie zostali stworzeni równi).
Idee rewolucji odbiły się w Polsce, ale Konstytucja majowa z 1791 r. nie przyniosła wolności i równości wszystkim mieszkańcom Rzeczypospolitej. Chłopi nadal pozostali w poddaństwie, nadal zostało utrzymane państwo stanowe, nie w pełni demokratyczne.
Dopiero Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807 r. nadana Polakom przez Napoleona zniosła poddaństwo chłopów.
W połowie XIX w. wykształciło się w Europie Zachodniej nowoczesne społeczeństwo obywatelskie. Zapanowały rządy prawa oparte na konstytucjach, przyjęte przez parlamenty, wyłonione z woli społeczeństwa w wyborach powszechnych. Jedynie w Rosji do 1905 r. utrzymywał się absolutyzm.
W XIX w. motorem postępu był kapitalizm który:
- Wyzwolił z poddaństwa i pańszczyzny,
- Przyśpieszył rozwój gospodarczy i społeczny,
- Przeniósł centrum życia politycznego i gospodarczego ze wsi do miast.
Najwcześniej samorząd pojawił się we Francji. Potem samorząd pojawił się w XIX w. w Niemczech. Za przyczyną Rudolfa von Gneista, Selfgovernment (formę zarządu) zamieniono na Selbstverwaltung. Rudolf von Gneist opierał się na Smiths’e.
Natomiast we Francji była władza lokalna tzw. czwarta władza (pourvoir municipal) a zarząd, samorząd lokalny miał nazwę Local Covernment.
Geneza samorządu we Francji to początek rewolucji francuskiej.
Początkowo uznawano prawa naturalne gmin, w efekcie stwierdzono, że gmina posiada własną, prywatną sferę działania i że w tym względzie stoi ona w podobnym stosunku do państwa jak pojedynczy człowiek odnośnie do swoich prywatnych spraw.
Wprowadzona 14.12.1789 r. ustawa komunalna nie ograniczała jednak zakresu działania gmin do załatwiania jej własnych spraw lecz zobowiązywała ją do realizowania zadań należących właściwie do administracji państwowej, a do których wykonywania gmina otrzymała stosowną delegację. Francuzi nadali wszystkim gminom tę samą organizację.
Jedną z ważniejszych zasad mających wpływ na nowoczesne ustawodawstwo gminne było przyjęcie ogólnej zasady wyboru urzędników gminy i rozdział organów obradujących od wykonawczych.
W okresie rządów Napoleona przeprowadzono liczne reformy wewnętrzne. Reformę administracji francuskiej wprowadziła ustawa z 17.02.1800 r. Ustawa ta zrywała z kolegialnością i obieralnością organów administracji. Została oparta na:
- Zasadzie centralizmu,
- Zasadzie biurokratyzmu,
- Podziału resortowego,
- Hierarchiczności struktur
- Zasadzie jednoosobowości – wyposażała w uprawnienia władcze poszczególne osoby. Korzyść to szybkie podejmowanie decyzji, wadą była nadmierna arbitralność podejmowania decyzji.
Po 1800 zmieniła obowiązywał system prefekturalny. Prefektowi podlegała cała administracja z wyjątkiem administracji wojskowej, szkolnej i pocztowej. Prefekt był powoływany przez Radę Generalną (departamentalną).
Okręgi.
Napoleon postawił gminy francuskie w stosunku zupełnej zawisłości od władzy centralnej zaprowadzając zasadę nominacji całego organizmu gminnego. Gminy stały się właściwie zwykłymi okręgami administracji zachowując swoją osobowość prawną tylko w dziedzinie prawa prywatnego.
Na czele gminy stał mianowany mer oraz mianowana Rada Gminy. Mer zajmował się bieżącymi sprawami administracyjnymi, był kierownikiem stanu cywilnego. Natomiast Rada Gminy, 10-36 osobowa, powoływana osobno, zwoływana była raz w roku na 14 dni. Majątek gminy traktowano jako część majątku państwowego a cały zarząd nad majątkami był w rękach prefekta. Prawo wyborcze swych organów uzyskały ustawą z dnia 5.04.1884 roku.
Wynikiem reform wewnętrznych odrodzonego państwa pruskiego była Ordynacja Miejska z 19.11.1808 r. Ordynacja była dziełem ministra Karla von Steina. Na koncepcję Steina złożyły się:
- Wspomnienia historyczne o rozwoju niemieckich korporacyjnych miast średniowiecznych,
- Francuska ustawa komunalna,
- Rozwój stosunków angielskich,
- Teoria wolności gminy będąca wyrazem reakcji przeciw absolutnej władzy państwowej.
Ordynacja miejska uznała gminę wiejską jako istotę polityczną, jako byt polityczny i nadała jej nowoczesny ustrój reprezentacyjny. Myślą przewodnią Steina było zorganizowanie gminy w duchu samodzielności społecznej, miało to na celu przyciągnięcie obywateli kraju do udziału w administracji państwowej publicznej. System pruski, w przeciwieństwie do napoleońskiego dążył do pozyskania obywateli do administracji i stawiał określone cele.
Rada Miejska pochodząca z wyborów i Magistrat oparte były na nowoczesnej reprezentacji. Magistrat był ideałem administracji. Składał się z opłacanych, posiadających fachową wiedzę urzędników zawodowych oraz honorowych członków jako przedstawicieli obywateli. Kadencja urzędników zawodowych trwała 12 lat a tych z wyboru 6 lat. Ordynacja miejska nakładała na obywateli obowiązek brania udziału w wyborach i przyjmowania honorowych urzędów w Magistracie.
Stosunek prawny Rady Miejskiej i Magistratu oparto na wzajemnej niezawisłości. Burmistrz był przewodniczącym Magistratu a Rada wybierała swojego przewodniczącego.
Prawo nadzoru rządowego nad działalnością gminy ordynacja z 1808 r. zredukowała do minimum. Ten nadzór ograniczał się do wglądu w drukowane wyciągi bankowe, zażalenia, zatwierdzanie statutów i zatwierdzanie wyborów władz.
Przeprowadzone reformy oraz ustawy z 1882, 1891 roku, doprowadziły do tego że gminy wiejskie uzyskały takie same prawa jak gminy miejskie.
Podstawę stanowiła sprzeczność historyczna dwóch elementów: centralnej władzy królów normandzkich i istniejących na zajętych przez nich obszarach związków anglosaskich: sieciny, parafie, inkorporowane miasta, hrabstwa. Antagonizmy doprowadziły do powstania King in Parliament – koncentracji władzy ustawodawczej w parlamencie i przelanie wykonywania ustaw na lokalne organizacje terytorialne. Wewnątrz lokalnych związków stał urząd Sędziego Pokoju, od XVII wieku – podmiot zarządu lokalnego.
Pod koniec wieku XVII Sędziowie Pokoju przejęli pełne kompetencje.
Urząd Sędziego Pokoju pochodził z nominacji królewskich, był bezpłatnym urzędem honorowym a główną kwalifikacją dla jego wykonywania była niezależność materialna. Wywodzili się z klasy – wielka własność ziemska. Do funkcji Sędziów Pokojów należała opieka nad ubogimi, budowa dróg i mostów, więzień, licencjonowanie. Sędziowie Pokoju posiedli całkowitą władzę sądową i administracyjną na szczeblu lokalnym. Podlegali kontroli prawnej wyższych sędziów a nie parlamentu. Dominowali przez kilka wieków.
W XIX wieku nastąpiło osłabienie Sędziów Pokoju. Ustawa z 1835 r., – reforma ustroju miast municypalnych – wprowadzała wybieralne sądy komunalne.
Natomiast ustawa z 1888 r. o zarządzie lokalnym, wprowadzała Rady Hrabstw. Nie ma jednoosobowej władzy, rady, magistratu.
\
4. Scharakteryzuj reprezentowane w nauce prawa administracyjnego teorie samorządu
Teoria naturalistyczna
Teoria naturalistyczna powstała pod koniec XVIII w. i należy do historii. Wywarła jednak bardzo duży wpływ na rozwój myśli teoretycznej o samorządzie jako zdecentralizowanej władzy państwowej. U jej podstaw legła ideologia rewolucji francuskiej oraz doktryna prawa naturalistycznego. Podstawą teorii naturalistycznej jest nauka o „pouvoir municipal”, która jest w rzeczywistości nauką o czwartej władzy przysługującej gminom. Na jej mocy gmina posiada:
- Samoistne prawo bytu a zatem prawo zupełnej swobody w oznaczonym zakresie działania,
- Prawo zarządzania swoimi sprawami bez ingerencji państwa.
Według teorii naturalistycznej samorząd przeciwstawiał się państwu jako czynnik od niego niezależny. Zgodnie z teorią o wolności gminy, wyprowadzonej z naturalnego prawa komuny, gmina jest starsza od państwa, to państwo od gminy może wywodzić swe prawa. Gmina jako związek nieutworzony przez państwo jest nietykalna dla państwa. Konstrukcja ta opiera się na założeniu o istnieniu odrębnej osobowości gminnej, stojącej poza państwowym porządkiem prawnym oraz na pojęciu, iż istota samorządu polega na załatwieniu spraw wynikających z natury jednostki. Przedstawiciele teorii naturalistycznej Otto von Gierke, Fritz Fleiner.
Na bazie krytyki teorii naturalistycznej powstała w XIX w. teoria państwowa która wychodzi z założenia suwerenności państw. Teoria państwowa zakłada, że państwo wykonuje władzę bezpośrednio przez własne organy ale może część swojej władzy przekazać miejscowemu społeczeństwu jako odrębnemu podmiotowi prawnemu wchodzącemu w stosunki prawne z państwem.
Według tej teorii istota samorządu polega na wykonywaniu praw zwierzchnich, odstąpionych przez państwo korporacjom samorządowym jako ich własne prawo. Przedstawiciele: Maurice Hausion, Nikołaj Kozkunow, Rudolf Herman Herrnsitt.
Jerzy Panejko dopatrywał się między samorządem a administracją państwową (centralną) różnicy jedynie formalnej, której należy szukać w systemie organizacyjnym władz.
Samorząd według niego jest „opartą na przepisach ustawy, zdecentralizowaną administracją państwową, wykonywaną przez lokalne organy, niepodległe hierarchicznie innym organom i samodzielną w granicach ustawy i ogólnego porządku prawnego.
Podobny pogląd reprezentował Maurycy Jaroszyński który twierdził, że poza państwem nie ma miejsca na samorząd.
Teoria polityczna
Teoria ta dopatruje się w urządzeniach samorządowych nie tyle rozwiązań prawnych ile pewnej myśli politycznej. Istotę samorządu widzi się tutaj albo w osobowym składzie organów samorządowych (honorowi urzędnicy) albo w udziale społeczeństwa w administracji publicznej. Głównym przedstawicielem tej teorii był Rudolf von Gneist. Identyfikował on samorząd z administracją państwową przy pomocy honorowych urzędników, podkreślając niezależność urzędników samorządowych jako istotny sprawdzian samorządu. Dla Gneista istota pojęcia leżała w bezpośredniości, czyli honorowości urzędników samorządowych.
Analizę podjęli Jerzy Panejko i Tadeusz Bigot.
Byli zgodni, co do formy strukturalnej i środków działania. Uważali oni, że samorząd stanowi administrację zdecentralizowaną i polega on na jej wykonywaniu. Odmienne podejście prezentowali oni w stosunku do kryterium podmiotu i co się z tym wiąże osobowości podmiotu. Rozbieżności te sprowadziły się do odpowiedzi na następujące pytanie:
· Czy samorząd należy traktować jako osobę prawną czy też jako organ państwa?
- T. Bigot – uważał, że podmiotem państwowym jest osoba prawna,
- J. Panejko – uważał, że państwo jest suwerenne a samorząd należy traktować jako organ państwa.
Związki publicznoprawne (cechy):
- Samorządy mogą być tworzone na drodze ustawowej,
- Przymusowy charakter członkostwa,
- Organy powinny pochodzić z wyborów,
- Relacje między państwem a związkami publicznoprawnymi (państwo ma nadzór),
- określone środki działania – możliwość zastosowania przymusu (najważniejsze),
Podmiot publiczny różni się od podmiotu prawa tym, że nie działa bezpośrednio we własnym interesie i na własną korzyść, natomiast opiera swoją działalność na czynnikach władzy, wykonuje swoje obowiązki w imieniu państwa.
5. Wymień i omów klasyfikacje samorządów
1. Pod względem terytorialnym:
- Samorząd terytorialny – to takie związki publicznoprawne, w których działalność jest wykonywana wyłącznie w obrębie terytorium,
- Samorząd nie terytorialny – są to związki, których działalność publicznoprawna oparta jest na innym kryterium niż obszar
2. –
- Samorząd powszechny – inne ujęcie samorządu terytorialnego, takie ujęcie oznacza zasadniczy brak kryterium materialnego, czyli powszechność spraw samorządu
- Samorząd specjalny – to nie terytorialny – dotyczy tylko pewnej kategorii spraw lub osób.
o Związki osobowe, czyli personalne tworzące samorząd zawodowy,
o Związki ekonomiczne – tworzące samorząd gospodarczy,
3. –
- Samorząd zakładowy – grupa osób tworzących samorząd zakładowy nie jest związana odrębnym stosunkiem członkowskim, (np. samorząd akademicki),
- Samorząd korporacyjny – jest oparty na przymusowych związkach osób. Związki korporacyjne obdarzone są pewnym zakresem administracyjnym i wykonują pewne swoje obowiązki w imieniu państwa.
4. –
- Samorząd ogólnospołeczny (społeczny) – wyraża się on w systemie przedstawicielskich organów władzy państwowej,
- Samorząd grup społecznych – wyraża się w funkcjonowaniu różnych samorządowych organizacji społecznych. Samorząd ten nie ma charakteru społecznego i w związku z tym, nie jest konieczne dla jego istnienia pełnienie przezeń funkcji administracji państwowej.
Samorząd jest działalnością administracyjno-państwową o charakterze terytorialnym lub specjalnym, wykonywaną samodzielnie przez związki publiczno-prawne obdarzone władzą na podstawie i w granicach ustaw państwowych.
Samorząd specjalny (gospodarczy) jest nową formą administracji państwowej, bowiem odbiega od podstawowej i przez wiele lat jedynej, terytorialnej zasady administracji.
Samorząd gospodarczy – prof. Julian Hubert
Pod pojęciem samorządu gospodarczego rozumiemy związek zorganizowany na zasadach przedstawicielstwa wspólnych, kolektywnych i osobistych interesów osób należących do określonego stanu gospodarczego. Samorząd gospodarczy różni się od samorządu terytorialnego tym, że gdy ten ostatni łączy, organizuje ogół mieszkańców pewnego obszaru bez względu na ich osobiste interesy to samorząd gospodarczy zrzesza określone kategorie osób, biorąc pod uwagę przede wszystkim ich kwalifikacje i odpowiadające im interesy życiowe. Innymi słowy, samorząd gospodarczy ma charakter nie terytorialny, publicznoprawnych związków przymusowych występujących jako związki ekonomiczne.
7. Scharakteryzuj genezę samorządu gospodarczego.
Zwiastunem w dziedzinie gospodarczej były cechy rzemieślnicze. Ich początki sięgają na zachodzie Europy X wieku. Podstawową rolę odegrały wspólne interesy zawodowe, klasowe osób parających się rzemiosłem. W X-XI wieku w Pawii (Lombardia) rozpoczęły swoje funkcjonowanie organizacje rzemieślnicze noszące początkowo nazwę „ministeriów”. Nieco później powstały związki rzemieślnicze w Mediolanie i w Wenecji. Od XII w. zaczynają rozwijać się we Francji i Anglii.
Początek w Polsce przypada na XIII wiek, powstają organizacje cechowe, rzemieślnicze głównie w Wielkopolsce. Rozwój nastąpił w XIV wieku, jednak nie zachowały się akta miejskie i cechowe. Najstarsze statuty i winkierze znane są z XV wieku, są to statuty kuśnierzy, garbarzy, szewców, krawców (1417-1425). Były organizacjami przymusowymi, które reprezentowały interesy własnych członków. Ingerowano w działalność członków m. in. w ilość uczniów i produkcję a nawet w ich osobiste życie. Występował podział na mistrzów, czeladników, terminatorów. Tworzono związki cechów. Najlepiej działającym cechem był Cech Łączny w Kórniku z 1747 r. którego patronką była Teofila Działyńska. Działały również cechy wyznaniowe np. żydowskie. Każdy cech miał statut, który był potwierdzany przez właściciela miasta. Istniały sądy cechowe, którym podlegali mistrzowie w sporach między sobą. Cechy ograniczały dostęp do siebie. Tworzono również związki czeladnicze, które były organizmami samopomocowymi – dla siebie (np. kasy chorych).
Początek łączy się z powstaniem reprezentacji interesu handlu. Było to w Hiszpanii, Barcelonie w IX wieku. Powstał Związek Kupiecki zajmujący się handlem morskim (Consulado del Mar).
Od XIII wieku w większych miastach-portach Hiszpanii powstają „kolegia kupieckie” o charakterze półurzędowym. Kolegia kupieckie zajmowały się:
- Rozstrzyganiem sporów handlowych,
- Policja portowa i rzeczna,
- Zakładanie szkół handlowych i przemysłowych,
- Przedkładanie władzom opinii i wniosków w sprawie rozwoju handlu, żeglugi i przemysłu.
Pod wpływem hiszpańskich korporacji kupieckich utworzono pierwszą izbą handlową w Antwerpii (1485). W 1599 r. w Marsylii powołano „Radę dla strzeżenia spraw handlowych” jako zaczątek dla powstałej tamże w 1650 roku pierwszej francuskiej izby handlowej. Z inicjatywy Ludwika XIV w 1710 roku powstało 20 izb handlowych, które rozwijały się dobrze. W roku 1789 nastąpiło zahamowanie rozwoju izb.
W XIX wieku izby gospodarcze we Francji ponownie się rozwijają. Za czasów Napoleona nastąpił powrót do izb. W 1802 r. zostaje wydany dekret konsularny przez Napoleona I w sprawie powołania izb handlowych w Paryżu. W 1803 roku rozpoczynają swoją działalność. Głównym czynnikiem rozwoju izb handlowych była ekspansja polityczna i wojskowa Francji.
W 1830 r. opierając się na prawie francuskim, utworzono pierwszą niemiecką izbę handlową w prowincji reńskiej dla miast Elberfeld i Barmen. Zarządzenie królewskie w sprawie tzw. izb handlowych z 11.02.1848 roku przyniosło szereg zmian. Izby stały się związkami publicznoprawnymi a zadaniem izb było doradztwo organom państwowym i gospodarczym. 13.05.1861 r. w Berlinie utworzono Zrzeszenie Niemieckiego Przemysłu i Handlu które reprezentowało interesy całego środowiska gospodarczego.
Drugi nurt Izb Gospodarczych rozwijał się w Wielkiej Brytanii i Skandynawii. Powstawały Izby Handlowe, które były stowarzyszeniami (prywatne, quasi-samorządy). Opierały się na sile gospodarczej swoich członków.
Wniosek.
W połowie XIX wieku wykształciły się w Europie pod wpływem różnego doświadczenia historycznego poszczególnych państw dwie odmienne formy instytucjonalizacji więzi ekonomicznej wśród społeczności przedsiębiorców: obligatoryjna i dobrowolna.
Pojawiły się dwa modele funkcjonowania izb gospodarczych:
- Model samorządowy o obligatoryjnym charakterze członkostwa zwany też francuskim lub kontynentalnym,
- Stowarzyszeniowy o dobrowolnym charakterze członkostwa zwany anglosaskim.
Samorząd gospodarczy to także Izby Rolnicze i Izby Rzemieślnicze
Izby rolnicze były pomysłem francuskim – ustawa o Izbach Rolniczych z 20.03.1851 roku. Dekret z 25.03.1852 roku o Izbach Rolniczych. Izby miały działać w departamentach. Po I wojnie światowej – utworzenie we Francji Izb Rolniczych – ustawa z 03.01.1924 roku.
Niemcy pomysł francuski zrealizowali. Utworzyli jako pierwsi Izbą Rolniczą – ustawa z 30.06.1894 roku o Izbach Rolniczych.
Izby Rzemieślnicze powstały najpóźniej. W kwietniu 1900 roku w Niemczech powstało 71 Izb Rzemieślniczych w oparciu o starą pruską ustawę z 1869 roku, która została znowelizowana w 1897 roku.
Początki samorządu gospodarczego w Polsce sięgają połowy XIX wieku. Wtedy to w zachodnich regionach kraju rozpoczęto tworzenie instytucji samorządowych reprezentujących interesy sfer gospodarczych związanych z handlem i przemysłem. Proces ten przebiegał nierównomiernie, co determinowane było stosunkami władz zaborczych.
W 1850 roku utworzono pierwsze trzy izby dla przemysłu i handlu we Lwowie, Brodach, Krakowie. Ustawa o izbach handlowo-przemysłowych z 18.03.1850 roku. Rok później zaczęła swoje funkcjonowanie największa w województwach zachodnich Izba Handlowa w Poznaniu. Rozporządzenie Ministra Handlu z 20.01.1851 r. Do końca XIX wieku powstały jeszcze trzy izby w Toruniu, Bydgoszczy i Grudziądzu.
Rozwój izby rolniczych związany był wyłącznie z obszarem zaboru pruskiego. Pierwszą była Izba Poznańska na podstawie ustawy pruskiej z 30.06.1894 roku. 03.08.1895 r. uchwalono statutu izby i wydano rozporządzenie królewskie o utworzeniu Izby Rolniczej w Wielkopolsce.
Pierwsze posiedzenie Plenum Izby Rolniczej w Poznaniu odbyło się w dniach 25-26.02.1896 r. Zarząd zdomin...
bogna_d