403 CHI�CZYCY W KALIFORNII PRZEZ LITWOSA San Francisco � Dzielnica chi�ska � Sklepy � Widok ulic � �wi�tynie � Wn�trze �wi�tyni � Pos�g Buddy � Modlitwy � Buddaizm � Przyczyny rozszerzania si� buddaizmu w ni�szych warstwach narod�w azjatyckich � Nirwana � Stopniowe ska�enie buddaizmu � Og�lny jego charakter � R�nica w Indostanie a w Chinach � Praktyczno�� Chi�czyk�w � Niepowodzenie propagand chrze�cija�skich � Teatr chi�ski w San Francisco � Sztuka z dalszym ci�giem � Domy gry � Domy tymczasowego przytu�ku � Policja i Chi�czycy � Moralno�� � Brak kobiet � Poliandria � Kompanie chi�skie � Monopol � Najem r�wny niewolnictwu � Postrach � Co robi� Chi�czycy? � Ludno�� miejska i wiejska � Ogrody warzywne na kra�cach San Francisco � Najemnicy chi�scy w gospodarstwie ogrodowym � Ludno�� g�rnicza � N�dza jej � Klemy g�rnicze � Ludno�� miejska � Wszelkie rodzaje pos�ug � Spadek cen � Praca Chi�czyk�w � Po�ytki ich � Z�e strony � Konkurencja z ludno�ci� bia�� wyrobnicz� � Agitacja antychi�ska � Rozruchy w San Francisco � Meetingi � Prasa w kwestii chi�skiej � Drobni kupcy, drobni przemys�owcy � Chi�czycy i prawo obywatelstwa � Ograniczony przyp�yw bia�ej emigracji � Pierwiastek antydemokratyczny � �rodki powstrzymuj�ce ��t� emigracj� � Komisarz chi�ski � Zakaz wywo�enia zw�ok � Kwestia chi�ska � w stosunku do og�lnej konstytucji Stan�w � Przysz�e niebezpiecze�stwa � Kongres P�nocn� stron� miasta San Francisco, pocz�wszy od ulicy Clay, zajmuje dzielnica chi�ska. Gdyby nie kamienice budowane w stylu europejskim, zwiedzaj�cemu te cz�� miasta mog�oby si� wydawa�, �e cudem jakim zosta� przeniesiony do Kantonu lub Szanghaju. Dziwne wra�enie robi tu ta ludno�� gwarna i ruchliwa, ubrana w jednakowe kostiumy, o cerze ��tej, sko�nych oczach i d�ugich, si�gaj�cych ziemi warkoczach, uplecionych z w�os�w i czarnego jedwabiu. Dzielnica, szczeg�lniej w godzinach po�udniowego targu, przedstawia bardzo o�ywiony widok. Chodniki mrowi� si� w�wczas dos�ownie od kupuj�cych i sprzedaj�cych, sklepy czysto chi�skie z wyrobami przemys�u chi�skiego i napisami chi�skimi, otwarte na rozcie�, �ci�gaj� go�ci. Na ka�dym kroku spotykasz tu rzeczy nowe i niezwyczajne; tu sklep z�otnika chi�skiego: br�zowe smoki wystawione w oknie zdradzaj� jego zaj�cie: tu zn�w apteka: stary Chi�czyk, aptekarz a zarazem i doktor, przyprawia jak�� mikstur� przypatruj�c si� jej przez z�ote okulary; obok sklep z porcelan� i palmowymi wachlarzami, dalej traktiernia: przez okna wida� kucharzy ubranych bia�o, z warkoczami okr�conymi ko�o g�owy, jak skacz�c ko�o sto�u, na kszta�t marionetek, kraj� w ten spos�b ciasto przeznaczone do gotowania. W przyleg�ej golarni pi�ciu czy sze�ciu Chi�czyk�w kl�czy przed golarzami, z g�owami opartymi o ich kolana, a ci podnosz�c jedn� r�k� warkocze swych pacjent�w, drug� wodz� ostro�nie brzytwami po wypuk�o�ciach ich czaszek. W fajczarniach starzy i m�odzi Chi�czycy pal� w male�kich metalowych fajeczkach tyto�, a mo�e nawet i zakazane opium. Na ulicach wrzawa coraz wi�ksza; pracowici kulisowie nosz� na d�ugich bambusowych dr�gach poprzywi�zywane po obu ko�cach kosze z ogrodowizn�, p�ki trzcin cukrowych, banany lub ryby morskie dziwacznych kszta�t�w. Przed domami stoj� Chinki ubrane w pantalony, z w�osami uczesanymi w motyla, z br�zowymi szpilkami pozatykanymi we w�osach. W cz�ci s�ycha� krzyki i nawo�ywania w dziwacznej mowie, kt�rej jednozg�oskowe d�wi�ki podobne s� czasem do westchnie� lub kl�ska�. Bia�ej ludno�ci niewiele si� tu spotyka, po rogach ulic tylko stoj� powa�ni policjanci, ubrani w szare surduty, ze srebrnymi gwiazdami na piersiach � wreszcie cywilizacj� swojsk� przypominaj� chyba omnibusy, ci�gni�te bez koni i pary przez niewidzialne �a�cuchy po wzg�rzach zalegaj�cych ca�� dzielnic�. Sklepy ameryka�skie rzadko tu si� trafiaj�, na wszystkich innych wida� napisy chi�skie, kt�rych cudaczne litery kre�lone w prostopad�e wiersze odbijaj� na czerwono lakowanym papierze. Ale nie byli�my jeszcze w miejscach najciekawszych. Oznaczaj� je latarnie porobione z laki i r�nokolorowego papieru. To �wi�tynie buddyjskie. Przed ka�d� z nich wisi pi�� lub sze�� takich latarni, aby wyznawcy mogli na pierwszy rzut oka odr�ni� �wi�tyni� od innej zwyk�ej kamienicy. Wejd�my do �rodka, przyst�p tu dozwolony ka�demu. Teraz ju� jeste�my w Chinach naprawd�. Obszerny pok�j obr�cony na �wi�tyni� o�wiecony jest przez kolorowe lampy i r�nokolorowe szyby. Po k�tach jego stoj� jedwabne parasole osadzone na d�ugich r�koje�ciach, chor�gwie ze s�o�cami, ksi�ycami i smokami lub d�u�sze dr�gi, na kt�rych wierzchnim ko�cu osadzone s� br�zowe emblemata nieokre�lonych kszta�t�w, podobne czasem do fantastycznych kwiat�w, zwierz�t lub przedstawiaj�ce chaotyczn� mieszanin� jednych i drugich. R�nobarwne �wiat�o szyb i lamp rzuca pewien tajemniczy blask na ca�� naw�. W �rodku jej wznosi si� pierwszy o�tarz, rodzaj niezbyt wysokiego, ale wielkiego sto�u, na kt�rym stoj� dwa wysokie na dwie stopy srebrne smoki, w �rodku za� piramida br�zowa o nieokre�lonych kszta�tach, pokryta inkrustacjami maj�cymi postacie zwierz�t i ludzi. Piramida ta jest zarazem sanctuarium, w kt�rym chroni� si� �wi�te ksi�gi Buddy; g��wny jednak o�tarz wznosi si� w g��bi �wi�tyni. Tam, w mroku tajemniczym, a roz�wiecanym tylko migotliwym �wiat�em dw�ch �a�cuszkowych lamp, w�r�d smok�w, tygrys�w i br�zowych kwiat�w lotusu, wychyla si� spoza jedwabnych firanek pos�g wielkiego Buddy. Budda przedstawiony jest w postaci siedz�cej, z r�k� i wskazuj�cym palcem podniesionym do g�ry, jak gdyby naucza�. W�osy jego brody przechodz� przez szpary wzniesionej r�ki, twarz koloru ��to-br�zowego wyra�a mieszanin� nudy i g�upoty. W podr�y z Indostanu do Chin straci� widocznie swoj� indyjsk� fizjonomi�, albowiem oczy jego s� sko�ne, policzki wystaj�ce, nos sp�aszczony, twarz w og�le przedstawiaj�ca opas�y typ chi�ski. Ubrany jest tak�e w suknie chi�skiego mandaryna, sk�adaj�ce si� z bogato haftowanej opo�czy, krojem podobnej nieco do ubra� moskiewskich �kuczer�w�, ze spodni obwi�zanych przy kostce i papuci na grubych, bia�ych podeszwach, z nosami pozadzieranymi do g�ry; Przed pos�giem jego, na tej cz�ci o�tarza, kt�ra w katolickim ko�ciele nazywa si� mensa, le�� ma�e pa�eczki wyrobione z czarnego drzewa, a kszta�tem nieco do tkackich cz�enek podobne. Ka�dy przychodz�cy Chi�czyk bierze owe pa�eczki, stuka przez par� minut ku wi�kszej chwale Buddy jedn� o drug� i uwa�aj�c swoj� modlitw� za sko�czon�, wraca czym pr�dzej do businessu. Innych mod��w w tych �wi�tyniach, w kt�rych zreszt� bywa�em dosy� cz�sto, nie widzia�em. Zauwa�y�em tak�e, �e na twarzy modl�cych si� przez stukanie nie wida� �adnego skupienia my�li, �adnego wzniesienia ich b�d� ku Buddzie, b�d� ku rozpami�tywaniu wielkich prawd przez niego g�oszonych. Ca�a czynno��, naprz�d, trwa bardzo kr�tko, a po wt�re, zdaje si� odbywa� w spos�b czysto mechaniczny, przypominaj�cy owe modlitwy bonz�w za pomoc� ko�owrotka, na kt�rego sprychach s� wypisane modlitwy, a kt�rego obr�t powtarza je i posy�a ku niebu, wed�ug poj�� bonz�w, po tysi�c razy. Zreszt� �wi�ty� tych liczy si� w San Francisco kilkana�cie � ca�a bowiem ludno�� wyznaje zasady buddyjskie. Mi�dzy �koolis� pochodz�cymi z Mongolii i Mand�urii ma si� znajdowa� pewna liczba szamanist�w � ci jednak nie maj� osobnych b�nic. Mahometan i wyznawc�w Konfucjusza nie ma wcale. Mahometanizm, lubo w swoim czasie propagowany do�� silnie w zachodniej cz�ci Pa�stwa Niebieskiego, a zw�aszcza w Bucharze, nie znalaz� nigdy wielu wyznawc�w mi�dzy w�a�ciwymi Chi�czykami. Porywa� on z �atwo�ci� gor�c� wyobra�ni� lud�w wschodnich, rozszerza� si� za w�adztwa Mogo��w nawet w Indiach, ale tre�ci� swoj�, fantastyczn�, pe�n� nami�tno�ci i uniesie�, nie przemawia� nigdy do zimnego rozs�dku chi�skiego, kt�ry zdaje si� by� wcieleniem praktycznego pozytywizmu. Co do zasad Konfucjusza, wyznaj� je tylko cesarz, dw�r, klasy wy�sze i mo�e o�wiece�sza ludno�� sto�eczna. Jest to religia urz�dowa, je�eli zasady te religi� nazwa� mo�na, albowiem ca�a nauka Konfucjusza jest raczej wyk�adem o moralno�ci. O ile przypominam sobie tytu�y pi�ciu ksi�g pozosta�ych po Konfucjuszu, pokazuje si� z nich, i� o w�a�ciwej teologii nie ma w ca�ej nauce mowy. S� ksi�gi traktuj�ce o pa�stwie, o szacunku dla rodzic�w, o pie�niach obrz�dowych, o obowi�zkach etc., nie ma �adnej traktuj�cej o istocie najwy�szej. Masy jednak narodu chi�skiego wyznaj� prawie wy��cznie religi�, a raczej filozofi� Buddy. Jako� b�d� si� jeszcze garn�� d�ugo do niej wszyscy uciemi�eni, wszyscy biedacy � ni�sze klasy w Indostanie a �koolisowie� w Chinach. Budda � jak wiadomo � nie uznaje kast, w tym r�wna ludzi nie tylko w sprawach duchownych i w niebie, ale na ziemi. Dalej: �ycie uwa�a tak, jak z natury rzeczy musi na nie patrzy� biedny i zapracowany cz�owiek, za pokut� � za ci�g niedoli. Jest to swego rodzaju filozofia pesymizmu, kt�ra na tysi�ce lat uprzedzi�a Schopenhauera i Hartmanna. Byt indywidualny, zjawiskowy i nietrwa�y, uwa�a ona za nieszcz�cie i przeciwstawia mu Nirwan�. Czym jest Nirwana w poj�ciu buddyst�w? � czym� og�lniejszym od Brahmy, Sziwah i Wisznu. Wzgl�dnie do Nirwany trzy te nazwy s� tylko nazwami trojakiego rodzaju zjawisk, kt�re jako zjawiska musz� min�� i rozp�yn�� si� w Nirwanie. �ycie jest ruchem, zatem trudem, zatem zm�czeniem � zatem m�k�; Nirwana jest nieruchomo�ci�, zatem spokojem, zatem spoczynkiem � zatem szcz�ciem. Jest ona bytem og�lnym, niebytem indywidualnym. Kropla deszczu wpadaj�ca do oceanu ��czy si� z nim, przestaje by� kropl� � przestaje by� czym� osobnym � nie ma jej jako kropli, ale niemniej istnieje w znaczeniu og�lnym: ludzkie �ja� tak samo rozpuszcza si� w Nirwanie, przestaje istnie� jako �ja�, przestaje wiedzie� o sobie, kr�tko m�wi�c, przestaje by...
ABDITA