Literatura średniowieczna
Chrześcijaństwo na obszarach:
- wcześniej podlegających Rzymowi
- zajętych przez wierzenia pogańskie
Rola Celtów:
- na początku tysiąclecia objęli szerokie obszary - od przedmurza Rzymu (bliscy zdobycia Rzymu ) do granic Turcji
- posiadali szereg opowieści, które stały się naszym dziedzictwem
- zostali zepchnięci do wysp brytyjskich
- Szkocja, Irlandia, Kornwalia, Walia – centrum funkcjonowania Celtów
· W wiekach X, XI i później, na rozległych ziemiach celtyckich (Szkocja, Irlandia, Walia, Kornwalia) krążyły opowieści o młodzieńczych czynach bohaterów, które zwały się mabinogion. Stanowiły one jedynie część folklorystycznej, w większości ustnej literatury. To właśnie w mabinogion po raz pierwszy pojawia się piktyjski Drustan – Tristan czy czarodziej Myrdrin – Merlin i inni bohaterowie arturiańskich przygód. Król Artur, który wedle niektórych badaczy rzeczywiście władał okolicami Glastonbury i Exeter w latach 516–542, uosabiał w ludowej tradycji celtyckiej zwycięską walkę przeciw Saksonom (pokonał Normandczyków i Bretończyków z Armoryki) i był przedmiotem szaleńczych nadziei. Ludność tubylcza wierzyła, że zasnął jedynie, by zbudzić się w oznaczonym dniu i uwolnić Wielką Brytanię od anglosaksońskich najeźdźców.
· Kolejni władcy wyspy, Normandczycy i Bretończycy z Armoryki, którzy przepłynęli kanał wraz z Wilhelmem zdobywcą, pielęgnowali te celtyckie marzenia. Tym samym zjednywali sobie ludność celtycką i zyskiwali jej poparcie dla własnych przedsięwzięć.
· Ród Plantagenetów, wywodzący się z Francji, przejmując władzę w Anglii, dziedziczy kulturę arturiańską (uważa się za sukcesora Artura).
· Celtyckie opowieści, przewożone na kontynent przez normandzkich i bretońskich bajarzy, szybko zyskały olbrzymia popularność.
· Już w 1130 roku postacie Okrągłego Stołu uwiecznione zostały na portalu katedry w Modenie, zaś w roku 1135 Walijczyk żongler Breri opowiadał szlachcie z Poitiers o miłości Tristana i Izoldy (romans, napisany ośmiozgłoskowcem).
· Pojawiają się też pierwsze zapisy materii bretońskiej. Na dworze Henryka I Plantageneta, około 1130 r. działa kleryk Geoffrey of Monmouth. Jego łacińska kronika „Historia Królestwa Brytyjskiego” uzupełniona dwoma również łacińskimi tekstami: „Przepowiednie Merlina” i „Życie Merlina” stanowi pierwszą summę arturiańskiej historii.
· W roku 1155, kleryk Wace ofiarował Eleonorze Akwitańskiej, żonie Henryka VII Plantageneta, swego „Bruta”, czyli francuskie, wierszowane tłumaczenia „Historii” Geoffreya of Monmouth (przekształcił „pseudohistoryczną” kronikę w romansowy opis dziejów).
· Tematyka lansowana przez Plantagenetów szybko stała się inspiracją dla pisarzy francuskich związanych z dworem angielskim.
· Trubadurka Marie de France ofiaruje zbiór swoich „Lais” Henrykowi II.
· Chrétien de Troyes pisze:
- „Lancelota” dla Marii Szampańskiej, córki Eleonory Akwitańskiej
- „Percewala, czyli opowieść o Graalu” dla Filipa z Flandrii, pretendenta do ręki owdowiałej Marii z Transylwanii
Dwa rodzaje opowieści:
· cykl karoliński
- opowieści powstałe na terenie Francji, rodzima tradycja francuska
- nazwa cyklu wywodzi się od imienia Karola Wielkiego
- opowieści przekazywane ustnie
· cykl arturiański
- zaistnienie obcej tradycji – tradycji celtyckiej
- utwory zapisane wierszem
- traktowane ze śmiertelną powagą – wszystko, co jest zapisane jest prawdziwe
- pisane przez osoby wykształcone, przede wszystkim przez kleryków
- rozwój romansów wierszowanych
- opowieści ukazują codzienność (polowania, uczty) – przez to opis staje się bardziej realistyczny (prawdziwość zdarzeń, wiarygodność formalna)
- w opisach romansów dużą rolę pełniło chrześcijaństwo – chrystianizacja starych motywów celtyckich
- w XIII w. romanse wierszowane przechodzą w romanse pisane prozą (przeznaczone do cichego czytania); zawęża się krąg odbiorców, podkreślona zostaje wiarygodność
- w XIII i XIV w. proza służyła do zapisów historiozoficznych
- na cykl składa się sześć powieści:
1) Opowieść o Lancelocie
2) Poszukiwanie Świętego Graal
3) Śmierć Artura
uzupełniają je:
4) Historia Świętego Graala
5) Historia Merlina
6) Księga Artura
XII w. - „Opowieść o Graalu” Roberta de Boron jest przyczyną herezji – podbudowanie wymiarem chrześcijańskim (Graal – naczynie); tutaj: naczynie z krwią Chrystusa przebitego na krzyżu staje się święte, staje się symbolem poszukiwań duchowych.
W drugiej połowie XIII w. synteza rycerstwa i chrześcijaństwa ulega osłabieniu. Władze świeckie i kościelne dążą do osłabienia ideału króla Artura.
Przyczyny upadku rycerstwa:
- w 1559 r. ginie w pojedynku król Henryk, głowa państwa.
- zostaje wynaleziony proch – zmienia się sposób walki
- tradycja rycerska staje się niebezpieczna – w pojedynkach giną bez potrzeby rycerze
Średniowiecze jest epoką:
- długotrwałą
- niejednolitą – to, co było przed chrześcijaństwem ma jeszcze znaczenie
„Opowieści Okrągłego Stołu”
· należą do cyklu arturiańskiego
· widać w nich splot różnych tradycji kulturowych
· Opowieści związane z Merlinem:
- Merlin – niezwykła siła
- Stohnenage - krąg kamienny, traktowany jako rodzaj świątyni poświęconej słońcu; sprowadzenie kamieni z Irlandii i ustawienie ich w krąg przypisuje się Merlinowi
- Wątek pogańsko-celtycki, obszar-świątynia w opowieści był jak cmentarz, na którym pochowani zostali rycerze – tradycja celtycka
- Średniowieczny rycerz chce się upodobnić do wędrowca Eneasza – tradycja grecko-rzymska
- Tradycja chrześcijańska – bohaterowie opowieści biblijnych zostali podporządkowani realiom średniowiecznym (fakty są przekształcone):
Þ Chrystus jako pan feudalny
Þ Uczniowie Chrystusa jako wasale
Þ Judasz jako rycerz Jezusa
- Merlin
Þ dziecko cnotliwej panny uwiedzionej przez diabła (rodzi się na pograniczu dobra i zła)
Þ matka Merlina oskarżona zostaje o urodzenie nieślubnego dziecka
Þ podczas procesu niemowlę przemawia do sędziego, pyta: „A czy ty wiesz kto ciebie porodził?
Þ posiada niezwykłą mądrość
Þ jest wszechmocny – ujawnia się to w zdolności do przemian siebie i rzeczywistości, np. odwrócenie biegu rzeki, przemiana Merlina w kobietę, starca, dziecko, jelenia – wiara w to, że świat przyrody jest wynikiem ciągłej przemiany (wizja opozycyjna w stosunku do wiary chrześcijańskiej: Bóg jest wcieleniem stałości, dobra, prawdy, jest ostoją niezmienności)
Þ przekracza dwie granice: wiedzy i działania
Þ istotą jego życia jest Wiwiana (tłum. ani mi się śni) – przekorna; wie, czego chce; utrzymuje Merlina na dystans, chce od niego całej jego władzy, na co Merlin się zgadza – zostaje uwięziony w więzieniu o przezroczystych ścianach z powietrza (z miłości); to więzienie uzmysławia Merlinowi cel: miłość, kobieta, zmysłowość
· Tristan i Izolda
- miłość jest silniejsza od wszystkiego
- myślą, że spotkają się kiedyś na Wyspach Szczęśliwych, znajdujących się na tym świecie (chrześcijańskie niebo, gdzie udają się dusze po śmierci) i wrócą w innej postaci, dzięki czemu nie umrą
- na grobie kochanków posadzono dwa krzewy róż, które nieustannie się ze sobą splatają
· Merlin i Wiwiana, Tristan i Izoldy stoją po tej samej stronie
· Lancelot
- reprezentuje drogę pośrednią
- królowa Ginewra pasuje go na rycerza
- Lancelot i Ginewra zakochują się w sobie
- zostaje uwięziony przez siostrę króla Artura, Morganę, która jest w nim zakochana
Þ Morgana wdmuchuje mu przez ucho do głowy proszek, po którym Lancelot zapada w śpiączkę
Þ Lancelot znajduje się w komnacie bez okien, w więzieniu widzi człowieka, który na ścianach robi malowidła – myśli, że gdyby ściany były pokryte scenami z jego życia, walk, przyniosłoby mu to ulgę
Þ terapeutyczna moc sztuki – Lancelot maluje na ścianach własną historie
Þ przezwycięża chorobę
- miał wzorzec antyczny – Eneasza tzn. dążył do celu przepowiedzianego (wszystkie przygody z kobietami, to jak mało dla niego znaczy tego rodzaju pokusa
- nigdy nie dotrze do Świętego Graala
- miłość okazuje się dla niego celem wystarczającym
- wyeksponowane dwie drogi – Lancelot spotyka świątobliwego męża, który objaśnia mu dwie drogi:
1) droga na prawo – rycerska droga ziemska
2) droga na lewo – rycerska droga duchowa
Drogi ukazane w „Opowieściach Okrągłego Stołu”:
1. droga zmysłowa, ziemska, którą kroczył Merlin
2. droga do Świętego Graala (tzn. od miski, garnka do naczynia z krwią Jezusa Chrystusa); rycerze Okrągłego Stołu i król Artur zasiadają przy stole jak Jezus i jego uczniowie – nawiązanie do Chrystusa (funkcja nadrzędna w społeczeństwie średniowiecznym – Chrystus i rycerze)
3. droga do osiągnięcia ascetyzmu, czystej duchowości – należy strzec się kobiet Salomon)
„Opowieści Okrągłego Stołu” zostały zapisane wierszem jako romans (do dziś: romans + powieść).
· tendencja do chrystianizacji – pewne motywy ulegały reinterpretacji, np. motyw Graala – naczynie, zabrano w nim krew Chrystusa, wywieziono na Wyspy Brytyjskie, motywy celtyckie zostały przerobione na motywy kościelne
· XIII - wieczna prawda dziejowa – romans rycerski przejął tę formę a zarazem jej wiarygodność
· pod wpływem doktryny św. Bernarda Święty Graal traktowany jest symbolicznie – symbol eucharystii, Łaski Bożej
· cykl Wulgaty – podstawowe opowiadanie o Graalu zaczyna podupadać około XVI w., dlatego, że nie wszyscy rycerze chcą przyznawać się do ascetyzmu, wzorca, błędni rycerze przekształcają się w rozbójników, sam kościół dostrzega niebezpieczeństwo w tych opowiadaniach – podstawa herezji, upada rycerstwo
· opowieści arturiańskie adresowane są do ludzi uczonych, piszących i czytających
Ideały:
· pod względem kulturalnym (etosu, systemu wartości etycznych) nie są jednolite
· Merlin
· Biblia
Elementy starotestamentowe – Salomon – domniemany autor „Pieśni nad pieśniami”, daje pouczenie dla rycerzy – niechęć do ciała kobiety (reprezentuje cielesność); ci, którzy chcą dążyć do Świętego Graala muszą zapomnieć o kobiecie (ascetyzm), kobieta to zagrożenie.
„Opowieści Okrągłego Stołu” pokazują niejednorodność ideologii, z której wyrasta średniowiecze (pogańskie – celtyckie oraz biblijne); są reinterpretowane; szczególnie eksponowane jest niejednorodne widzenie świata.
Motyw rycerza jest trwały, ale ulega reinterpretacji.
jola_tbg