Zachowania agresywne i suicydalne w przebiegu zaburzeń depresyjnych i lękowych.pdf

P R A C A P R Z E G L Ą D O W A

Antoni Florkowski, Krzysztof Zboralski, Piotr Gałecki

Klinika Psychiatrii Dorosłych Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Zachowania agresywne i suicydalne

w przebiegu zaburzeń depresyjnych

i lękowych

Aggressive and suicidal behaviours in the course

of depressive and anxiety disorders

Adres do korespondencji:

prof. dr hab. med. Antoni Florkowski

Klinka Psychiatrii Dorosłych (XIB)

ul. Aleksandrowska 159, 91–229 Łódź

tel.: (042) 652 12 89; faks: (042) 640 50 58

e-mail: klpsych@o2.pl

lub galeckipiotr@wp.pl

Streszczenie

Autorzy niniejszej pracy opisują koncepcję przedstawioną przez Van Praaga, który pod koniec ubiegłego wieku

wysunął hipotezę nowego podtypu depresji, określoną terminem „5-HT-related, anxiety- and/or aggression-dri-

ven depression — SeCA depression” . Pacjenci z depresją tego typu pod względem biologicznym charakteryzują

się według Van Praaga: niedoborem serotoniny oraz obniżoną wrażliwością receptora 5-HT 1A , a także wyraźnie

nadmierną produkcją kortyzolu w odpowiedzi na sytuację stresową. W obrazie psychopatologicznym charakte-

rystyczne są następujące objawy: lęk, agresja, autoagresja, impulsywność, minimalnie zaznaczone obniżenie

nastroju, a w strukturze osobowości — jej neurotyczny charakter z towarzyszącą niską tolerancją na stres.

W odniesieniu do tej teorii autorzy przedstawiają 4 przypadki kazuistyczne osób, które spełniały kryteria

opisanego typu depresji.

Autorzy proponują, by wśród osób prezentujących objawy ze spektrum zaburzeń lękowo-depresyjnych,

posiadających „neurotyczną” konstytucję osobowości i dodatni wywiad w kierunku zachowań agresyw-

nych, dokonywać szczególnie sumiennej oceny czynników ryzyka zespołu presuicydalnego, a leki z gru-

py inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny stosować w tej grupie znacząco dłużej niż u pacjentów

z innymi typami depresji.

słowa kluczowe:

słowa kluczowe: agresja, samobójstwo, lęk, depresja, depresja typu SeCA

Suicydologia Tom 2, nr 1, 64–68

Towarzystwo Suicydologiczne

ISSN 1895–3786

www.suicydologia.viamedica.pl

Abstract

The authors present a theory of a new subtype of depression proposed by Van Praag in the late 1990s, named:

“5-HT-related anxiety-and/or aggression-driven depression — SeCA depression”. From the biological point of

view, patients suffering from SeCA depression are characterised by a serotonin deficiency, reduced 5-HT1A

receptor sensitivity and a marked overproduction of cortisol in response to stressful situations. Their psychopa-

thological picture includes the following symptoms: anxiety, aggression, autoaggression, impulsiveness, slightly

depressed mood, and a “neurotic personality structure” with associated lower tolerance to stress.

Referring to this theory the authors present 4 cases of patients who meet the diagnostic criteria of the

SeCA depression.

In conclusion the authors suggest that pre-suicidal syndrome risk factors should be assessed most

carefully in patients with anxiety-depressive symptoms, a “neurotic” personality structure and a history of

aggressive behaviours. These patients should receive SSRI medication significantly longer than those

with other types of depression.

key words:

www.suicydologia.viamedica.pl

słowa kluczowe:

key words:

key words: aggression, suicide, anxiety, depression, SeCA-depression

Antoni Florkowski i wsp., Zachowania agresywne i suicydalne w przebiegu zaburzeń depresyjnych i lękowych

Wstęp

charakteryzują się niedoborem serotoniny oraz obni-

żoną wrażliwością receptora 5-HT 1A , a także wyraźnie

nadmierną produkcją kortyzolu w odpowiedzi na sytu-

ację stresową. W obrazie psychopatologicznym charak-

terystyczne są następujące objawy: lęk, agresja, auto-

agresja, impulsywność, minimalnie zaznaczone obniże-

nie nastroju, a w strukturze osobowości — jej neuro-

tyczny charakter z towarzyszącą niską tolerancją na stres.

Van Praag postuluje dalej, że w opisywanym typie de-

presji, nawet po uzyskaniu istotnej klinicznej remisji cech

lęku i/lub obniżonego nastroju, utrzymuje się niedobór

serotoniny, a tolerancja na frustrację jest niska, podob-

nie jak próg zachowań agresywnych i autoagresywnych.

Dlatego pacjenci z depresją typu SeCA powinni stoso-

wać znacznie dłużej leki przeciwdepresyjne, głównie

z grupy agonistów 5-HT 1A receptorów, oraz uczestniczyć

w długotrwałej terapii psychologicznej ukierunkowanej

na wzrost odporności na sytuacje stresowe [17–19].

Poniżej przedstawiono opisy kazuistyczne 4 przypadków

klinicznych. Zdaniem autorów u osób, które dokonały

zamachów suicydalnych lub aktów agresji, występowały

cechy typu depresji opisanego przez van Praaga.

Zaburzenia nastroju (F30–F39) oraz zaburzenia nerwi-

cowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną

(F40––F48), są najczęstszą przyczyną interwencji psy-

chiatrycznych [1]. Obecnie obowiązujące klasyfikacje za-

burzeń psychicznych dokładnie rozgraniczają te dwie

grupy zaburzeń [2, 3]. Następstwem takiego podejścia

do problemu lęku i depresji było stosowanie odmiennej

farmakoterapii we wspomnianych zaburzeniach. Oso-

by z depresją otrzymywały leki przeciwdepresyjne,

a u chorych z lękiem zalecano stosowanie anksjolity-

ków z grupy benzodiazepin [4, 5]. W praktyce klinicznej

często jednak zauważa się współistnienie i fluktuacyjne

nakładanie się obniżonego nastroju i napięcia lękowe-

go, a dopiero rozłożona w czasie obserwacja pacjenta

pozwala na określenie ostatecznego rozpoznania. Poza

tym w badaniach przeprowadzonych w ostatnich latach,

w których oceniano skuteczność terapeutyczną leków

przeciwdepresyjnych, wykazano ich dużą efektywność

w terapii zaburzeń lękowych [6–8]. Te właśnie obserwa-

cje przyczyniły się do twierdzenia, że dalsze utrzymywa-

nie ścisłego podziału wszystkich typów zaburzeń afek-

tywnych i lękowych staje się trudne do zachowania.

Szczególnym przypadkiem wydaje się stan, w którym za-

burzeniom o obrazie lękowo-depresyjnym towarzyszy

agresja. Każdy klinicysta potwierdzi, że poczucie lęku,

obniżony nastrój i nasilona agresja lub autoagresja

w ścisły sposób korelują ze sobą, niezależnie od rozpo-

znania postawionego w danym przypadku [9–12]. Agre-

sja może być skierowana do wewnątrz — objawia się

wówczas jako prezentowanie zaniżonej samooceny lub

jako skłonności samobójcze — lub też może być skiero-

wana na zewnątrz i przejawiać się jako: drażliwość, nie-

tolerancja, nastrój dysforyczny czy niekontrolowane sta-

ny emocjonalne. Przez agresję rozumie się nacechowa-

ne przemocą i wymierzone przeciwko otoczeniu celowe

lub nieumyślne działanie polegające na wyrządzeniu in-

nej osobie krzywdy, takiej jak: pobicie, gwałt, rabunek,

zabójstwo. Do działań agresywnych zalicza się również

fizyczne maltretowanie i wykorzystywanie seksualne do-

rosłych lub dzieci. Zjawisko agresji i autoagresji jest

znaczącym elementem zachowania presuicydalnego.

Mimo że agresja samobójcy jest skierowana przeciwko

niemu samemu, to — według wielu autorów — jej ce-

lem są inni ludzie. Związek agresji z samobójstwem prze-

biega na wielu płaszczyznach i dotyczy między innymi

uwarunkowań społecznych, kulturowych, ale także oso-

bowościowych [13, 14].

Van Praag wysunął pod koniec ubiegłego wieku hipote-

zę nowego podtypu depresji, którą określił terminem:

serotoninergiczno-kortyzolowo-lękowa ( 5-HT-related,

anxiety- and/or aggression-driven depression — SeCA de-

pression ) [15, 16]. Według Van Praaga pacjenci ze wspo-

mnianym typem depresji pod względem biologicznym

Przypadek 1

Mężczyzna, lat 28, żołnierz zawodowy, był absolwentem

WAT w Warszawie. Dwa miesiące przed podjęciem pró-

by samobójczej został mianowany w drodze awansu na

nowe stanowisko. Skierowano go na oddział psychia-

tryczny po próbie samobójczej (powieszenia). Okres

adaptacji do nowego miejsca pracy przebiegał z zakłó-

ceniami — zbyt wysoki poziom motywacji i chęć zapre-

zentowania się w jak najlepszym świetle były przyczyną

nadmiernego obciążania się pracą. Pacjent pozostawał

w pracy poza godzinami służbowymi, wykonywał obo-

wiązki należące do jego podwładnego, chcąc w ten spo-

sób zapoznać się z zakresem i strukturą zadań związa-

nych z tym stanowiskiem. Taki styl organizacji pracy pro-

wadził do przeciążenia i stanów wyczerpania psychofi-

zycznego (bezsenność, nadmierna pobudliwość, frustra-

cja). Mimo wysiłku i zaangażowania nie wywiązywał się

ze swoich obowiązków w wyznaczonych terminach, co

powodowało niezadowolenie i dezaprobatę zwierzch-

nika. Pogłębiał się stan frustracji i narastanie poczucia

własnej niewydolności na zajmowanym stanowisku.

Czynniki te doprowadziły do wystąpienia myśli rezygna-

cyjnych, a w konsekwencji — do impulsywnej reakcji

samobójczej. W czasie przyjęcia na oddział pacjent był

w depresyjnym nastroju, wykazywał objawy lęku, napię-

cia, cechy spowolnienia psychoruchowego, skarżył się

na bezsenność. Podczas pobytu na oddziale powoli ada-

ptował się do życia szpitalnego, unikał kontaktów z in-

nymi pacjentami. Zachowywał się spokojnie, wypowia-

dał się logicznie. Stwierdzono u niego obniżenie kryty-

www.suicydologia.viamedica.pl

SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1

cyzmu w stosunku do zaistniałych przeżyć chorobowych.

Nie zdradzał urojeń i omamów, nie przejawiał myśli

i tendencji samobójczych. W badaniach dodatkowych

nie odnotowano odchyleń od stanu prawidłowego.

W badaniu psychologicznym stwierdzono, że akt suicy-

dalny nie był oceniany przez pacjenta jako symptom cho-

robowy, lecz jako chwilowe załamanie nerwowe; męż-

czyzna uważał, że do kryzysu emocjonalnego doprowa-

dziły go narastające trudności w pracy.

Diagnoza: przebyty reaktywny zespół depresyjno-lęko-

wy z próbą samobójczą.

Przypadek 4

Mężczyzna w wieku 55 lat, z wykształceniem wyższym

ekonomicznym. Przez wiele lat pracował na stanowi-

sku kierowniczym w dziale zaopatrzenia dużej pań-

stwowej firmy. Od 35 rż. leczy się psychiatrycznie

z powodu nawracających zaburzeń nastroju, przebie-

gających z silnym lękiem, drażliwością, niepokojem,

napadami agresji werbalnej w stosunku do członków

rodziny. Pacjent nigdy nie osiągnął pełnej remisji ob-

jawów chorobowych. Hospitalizowany psychiatrycz-

nie 4 razy. Jest żonaty, ma 18-letniego syna. Choruje

na nadciśnienie tętnicze. Pacjenta przyjęto na oddział

z powodu obniżonego nastroju, znacznego niepoko-

ju, nasilonego lęku, silnych zaburzeń snu i drażliwo-

ści bez objawów wytwórczych oraz bez myśli i skłon-

ności samobójczych. W czasie pobytu na oddziale

w wyniku działań terapeutycznych i korekty farmako-

terapii (sertralina 200 mg/d.; zolpidem 10 mg/d.) uzyska-

no znaczną poprawę w zakresie nastroju i nasilenia

objawów lękowych pacjenta. Po 5 tygodniach hospi-

talizacji mężczyzna otrzymał przepustkę kontrolną do

domu. Z przepustki powrócił dzień wcześniej, niż

powinien, miał ogoloną głowę i brwi. Jak podała ro-

dzina, w czasie kłótni w kolejce w sklepie pobił inną

osobę, łamiąc jej nos. Podczas dalszego pobytu pa-

cjent relacjonował zaistniałą sytuację jako zdarzenie

„nad którym nie miał kontroli”, zachowanie impul-

sywne, twierdząc, że już w chwilę po napadzie agresji

żałował zaistniałej sytuacji.

Przypadek 2

Mężczyzna w wieku 21 lat odbywał zasadniczą służbę

wojskową od 5 miesięcy. Miał dobrą opinię służbową,

bez wyróżnień i kar dyscyplinarnych. Od początku służ-

by wojskowej wykazywał trudności przystosowawcze do

warunków koszarowych. Koledzy określali go jako skry-

tego, nieśmiałego, bardzo nerwowego, zamkniętego

w sobie, unikającego bliższych kontaktów. Pochodził ze

środowiska wiejskiego, z rodziny wielodzietnej. Miał

wykształcenie zawodowe (murarz). Był kawalerem, nie

leczył się psychiatrycznie. Rozwijał się prawidłowo i nie

sprawiał problemów natury wychowawczej. W szkole

uczył się dobrze, nie powtarzał klas. W dzieciństwie prze-

był 2-krotnie uraz głowy ze wstrząsem mózgu — był le-

czony szpitalnie.

Według relacji kolegów z plutonu na kilka dni przed

zamachem był smutny, przygnębiony, drażliwy. Mówił

o możliwości popełnienia samobójstwa, jednak koledzy

nie traktowali tych wypowiedzi poważnie. W krytycz-

nym dniu na terenie koszar podciął sobie gardło żyletką.

Omówienie

Przypadek 3

Samobójstwo według danych szacunkowych Światowej

Organizacji Zdrowia (WHO, World Health Organization )

popełnia codziennie blisko 1400 osób, czyli rocznie 500

tysięcy osób. Liczba prób samobójczych jest prawdopo-

dobnie 15-krotnie wyższa [20]. W Polsce w 2001 roku

samobójstwo popełniło 5712 osób. Zamach samobój-

czy jest sprzeczny z instynktem samozachowawczym,

jednym z motorów ludzkiej psychiki, dlatego skłonność

niektórych chorych do agresji, do zadawania sobie bólu

i samoudręczenia zawsze napawa lękiem i skłania do

głębokiej analizy tego typu zachowań. Teoria van Pra-

aga wpisuje się w nurt poszukiwań biologicznych czyn-

ników określających grupę ryzyka osób zagrożonych

agresją, autoagresją i zachowaniami suicydalnymi. Typ

SeCA depresji pozostaje zgodny z monoaminergiczną

teorią depresji, która kładzie nacisk na wzajemne rela-

cje dróg dopaminergicznych, noradrenergicznych i se-

rotoninergicznych [21]. Te z kolei tworzą wspólnie sys-

tem koordynujący reakcje ośrodkowego układu nerwo-

wego o natężeniu odpowiednim do wymogów sytuacji.

Mayberg [22] sugeruje, że wspomniane drogi tworzą sieć,

Mężczyzna w wieku 20 lat, miał 7-miesięczny staż w

służbie wojskowej. Cieszył się dobrą opinią służbową,

4 razy był wyróżniany, 2-krotnie karano go dyscypli-

narnie. Nie zdradzał trudności adaptacyjnych do

służby wojskowej. Pełnił służbę na stanowisku po-

mocnika magazyniera uzbrojenia. Koledzy charak-

teryzowali go jako osobę nadmiernie nerwową, im-

pulsywną. Pochodził ze środowiska wiejskiego, z ro-

dziny wielodzietnej, bez cech patologii. Z zawodu

elektryk, był kawalerem, nie leczył się psychiatrycz-

nie. Rozwój wczesnodziecięcy przebiegał prawidło-

wo, nie miał problemów z nauką w szkole.

Z zeznań kolegów wynikało, że na kilka dni przed

popełnieniem samobójstwa wykazywał objawy depre-

sji i wypowiadał myśli samobójcze, których nie trak-

towano poważnie. W krytycznym dniu popełnił sa-

mobójstwo, rozrywając się granatem bojowym.

www.suicydologia.viamedica.pl

Antoni Florkowski i wsp., Zachowania agresywne i suicydalne w przebiegu zaburzeń depresyjnych i lękowych

której zaburzenia powodują powstawanie objawów de-

presyjnych. Hipometabolizm obejmuje: 1) neurony

monoaminergiczne śródmózgowia i ich korowe wypustki

— odpowiedzialne za emocjonalny aspekt depresji;

2) szlaki do limbicznych obszarów podstawno-ciemie-

niowych związane z objawami neurowegetatywnymi;

3) obwody jąder podstawno-korowych, które wpływają

na napęd i nastrój; 4) projekcje neuronów serotoniner-

gicznych z kory oczodołowej — odpowiadające za sferę

poznawczą w przebiegu depresji [22]. Z perspektywy fi-

zjologii ośrodkowego układu nerwowego kluczową rolę

odgrywa układ serotoninergiczny będący „tłem” dla pra-

cy innych układów przekaźnikowych. To on nadaje tem-

po pracy mózgu, tłumiąc aktywność komórek korowych

i limbicznych, narzucając im schemat interpretacyjny

oraz zapobiegając przesadnym reakcjom na doznania

sensoryczne [23]. Poza tym według de Almeidy i Micz-

ka [24] serotonina jak żaden inny neuroprzekaźnik wią-

że się z mechanizmami zachowań agresywnych i prze-

mocy. Doświadczenia naukowe, które prowadziły do ob-

niżenia stężenia serotoniny poprzez wyeliminowanie

tryptofanu z diety czy zablokowanie syntetyzujących ją

enzymów albo zniszczenie neuronów serotoninergicz-

nych, prowadziły bezsprzecznie do zachowań agresyw-

nych. Zabiegi, które zwiększały ilość serotoniny w szcze-

linach synaptycznych przez pobudzenie procesu jej wy-

twarzania i uwalniania albo przez blokowanie rozkła-

dających ją enzymów, eliminowały reakcje agresywne.

Szczegółowa analiza wyników eksperymentów wykazu-

je, że niedobór serotoniny ma istotny związek ze szcze-

gólnym rodzajem agresji [25]. Agresja spowodowana

niedoborem serotoniny nie wydaje się zimnym okrucień-

stwem antyspołecznego psychopaty, lecz odruchową,

przesadną reakcją „narwańca”. Jest to przemoc charak-

teryzująca się nie niedostatkiem, lecz nadmiarem emo-

cji i bolesną świadomością tego, co się dzieje w oto-

czeniu [26]. U pacjentów po próbach suicydalnych wie-

lokrotnie oceniano stężenie serotoniny i jej metaboli-

tów. Z prac tych wynika, że u osób, które miały za sobą

próby samobójcze, stężenie kwasu 5-hydroksyindolooc-

towego (5-HIAA, 5-hydroxyinoloacetic acid — produk-

tu rozpadu serotoniny) było niższe niż u pacjentów, któ-

rzy chorowali na depresję, lecz nigdy nie podejmowali

próby samobójczej. Poza niedoborem serotoniny obser-

wowano obniżenie gęstości receptorów serotoninowych

5-HT 1A i jednocześnie znaczne zwiększenie się liczby re-

ceptorów postsynaptycznych 5-HT 2A . Wpływ niedobo-

ru serotoniny nie ogranicza się do pojawienia się auto-

agresji. W dalszych badaniach dowiedziono, że niskie

stężenie serotoniny i 5-HIAA w płynie mózgowo-rdze-

niowym ma związek nie tylko z wcześniejszymi próbami

samobójczymi, ale także z wybuchami agresji skierowa-

nymi przeciwko innym osobom [27, 28]. Niehoff [29] opi-

suje serię badań ze studium przypadków 36 mężczyzn

odbywających karę więzienia za morderstwo albo usiło-

wanie morderstwa. Na podstawie raportów policyjnych

lub kartotek więziennych określono 2 grupy tych prze-

stępców. Pierwszą opisano jako „impulsywnych”, to zna-

czy takich, którzy nie zaplanowali wcześniej morderstwa

ani nie popełnili go podczas rabunku czy włamania;

drugą grupę określono jako „nieimpulsywnych”. Bada-

nia płynu mózgowo-rdzeniowego u tych, których za-

klasyfikowano jako „impulsywnych”, zawierały niższe stę-

żenie metabolitu serotoniny 5-HIAA niż próbki pobrane

od zabójców „nieimpulsywnych”. Najniższe stężenie tego

kwasu stwierdzono jednak u przestępców, którzy nie tyl-

ko zabili kogoś, ale w jakimś okresie próbowali zabić rów-

nież siebie [29]. Wyniki te świadczą o słuszności hipote-

zy, zgodnie z którą agresja związana ze zmianami stęże-

nia serotoniny jest impulsywną, przesadną reakcją na pro-

wokację, atakiem wściekłości, wybuchem złości czy fru-

stracją, a nie aktem zemsty przygotowanym z zimną krwią.

Kolejne obserwacje zachowań agresywnych u chorych

z zaburzeniami afektywnymi wykazały, że 43% osób cier-

piących na depresję miewa wybuchy złości oraz agresji

werbalnej i fizycznej wobec otoczenia. Po zastosowaniu

fluoksetyny stwierdzono, że farmakoterapia nie tylko

usuwa lub łagodzi objawy depresji, ale równie znacząco

zmniejsza częstość zachowań agresywnych [30].

Podsumowanie

Hipoteza istnienia szczególnego typu depresji przedsta-

wiona przez van Praaga wydaje się słuszna i potwier-

dzona licznymi doniesieniami naukowymi. Wpisuje się

także w istotny sposób w problematykę suicydalną

u pacjentów z zaburzeniami afektywnymi.

Należy uznać za uzasadnione, by u osób prezentujących

objawy ze spektrum zaburzeń lękowo-depresyjnych, po-

siadających „neurotyczną” konstytucję osobowości i do-

datni wywiad w kierunku zachowań agresywnych, doko-

nywać szczególnie sumiennej oceny czynników ryzyka ze-

społu presuicydalnego, a leki z grupy inhibitorów wychwy-

tu zwrotnego serotoniny stosować w tej grupie pacjentów

znacząco dłużej niż u osób z innymi typami depresji.

Piśmiennictwo

1. Pużyński S. Depressive disorders in general medical practice,

particularly in basic health care. Psychiatr. Pol. 2000; 34: 47–58.

2. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4 th ed).

American Psychiatric Association, Waszyngton DC 1994.

3. Międzynarodowa klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń

zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostycz-

ne. Vesaliusz, Kraków–Warszawa 2000.

4. Stahl S.M., Grady M.M. Differences in mechanism of action be-

tween current and future antidepressants. J. Clin. Psychiatry 2003;

64 (supl. 13): 13–17.

5. Stahl S.M. Mixed anxiety and depression: clinical implications.

J. Clin. Psychiatry 1993; 54 (supl.): 33–38.

6. Sheehan D.V., Mao C.G. Paroxetine treatment of generalized anxie-

ty disorder. Psychopharmacol. Bull. 2003; 37 (supl. 1): 64–75.

www.suicydologia.viamedica.pl

SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1

7. Vaswani M., Linda F.K., Ramesh S. Role of selective serotonin

reuptake inhibitors in psychiatric disorders: a comprehensive re-

view. Prog. Neuropsychopharmacol. Biol. Psychiatry 2003; 27:

85–102.

8. Waugh J., Goa K.L. Escitalopram: a review of its use in the ma-

nagement of major depressive and anxiety disorders. CNS Drugs

2003; 17: 343–362.

9. Apter A., van Praag H.M., Plutchik R., Sevy S., Korn M., Brown

S.L. Interrelationships among anxiety, aggression, impulsivity, and

mood: a serotonergically linked cluster? Psychiatry Res. 1990;

32: 191–199.

10. Apter A., Plutchik R., van Praag H.M. Anxiety, impulsivity and

depressed mood in relation to suicidal and violent behavior. Acta

Psychiatr. Scand. 1993; 87: 1–5.

11. Boulenger J.P., Fournier M., Rosales D., Lavallee Y.J. Mixed anxie-

ty and depression: from theory to practice. J. Clin. Psychiatry

1997; 58 (supl. 8): 27–34.

12. Coccaro E.F. Impulsive aggression and central serotonergic sys-

tem function in humans: an example of a dimensional brain-

behavior relationship. Int. Clin. Psychopharmacol. 1992; 7:

3–12.

13. Liu J. Concept analysis: aggression. Issues Ment. Health Nurs.

2004; 25: 693–714.

14. Coombs D.W., Miller H.L., Alarcon R., Herlihy C., Lee J.M., Mor-

rison D.P. Presuicide attempt communications between parasu-

icides and consulted caregivers. Suicide Life Threat. Behav. 1992;

22: 289–302.

15. Van Praag H.M. 5-HT-related, anxiety-and/or aggression-driven

depression. Int. Clin. Psychopharmacol. 1994; 9 (supl 1): 5–6.

16. Van Praag H.M. Faulty cortisol/serotonin interplay. Psychopatho-

logical and biological characterisation of a new, hypothetical

depression subtype (SeCA depression). Psychiatry Res. 1996;

20; 65: 143–157.

17. Wetzler S., Kahn R.S., Asnis G.M., Korn M., van Praag H.M. Se-

rotonin receptor sensitivity and aggression. Psychiatry Res. 1991;

37: 271–279.

18. Van Praag H.M. Serotonergic dysfunction and aggression con-

trol. Psychol. Med. 1991; 21: 15–19.

19. Haller J., Mikics E., Halasz J., Toth M. Mechanisms differentia-

ting normal from abnormal aggression: glucocorticoids and se-

rotonin. Eur. J. Pharmacol. 2005; 5: 89–100.

20. Goldney R.D. Suicide prevention: a pragmatic review of recent

studies. Crisis 2005; 26: 128–140.

21. Elhwuegi A.S. Central monoamines and their role in major de-

pression. Prog. Neuropsychopharmacol. Biol. Psychiatry 2004;

28: 435–451.

22. Mayberg H.S. Limbic-cortical dysregulation: a proposed model of

depression. J. Neuropsychiatry Clin. Neurosci. 1997; 9: 471–481.

23. Miczek K.A., Fish E.W., De Bold J.F., De Almeida R.M. Social and

neural determinants of aggressive behavior: pharmacotherapeu-

tic targets at serotonin, dopamine and gamma-aminobutyric acid

systems. Psychopharmacology (Berl.). 2002; 163: 434–458.

24. de Almeida R.M., Miczek K.A. Aggression escalated by social

instigation or by discontinuation of reinforcement (“frustration”)

in mice: inhibition by anpirtoline: a 5-HT 1B receptor agonist. Neu-

ropsychopharmacology 2002; 27: 171–181.

25. van Erp A.M., Miczek K.A. Aggressive behavior, increased ac-

cumbal dopamine, and decreased cortical serotonin in rats.

J. Neurosci. 2000; 15: 9320–9325.

26. Miczek K.A., Weerts E., Haney M., Tidey J. Neurobiological me-

chanisms controlling aggression: preclinical developments for

pharmacotherapeutic interventions. Neurosci. Biobehav. Rev.

1994; 18: 97–110.

27. Tyano S., Zalsman G., Ofek H. i wsp. Plasma serotonin levels

and suicidal behavior in adolescents. Eur. Neuropsychopharma-

col. 2006; 16: 49–57.

28. Souery D., Oswald P., Linkowski P., Mendlewicz J. Molecular

genetics in the analysis of suicide. Ann. Med. 2003; 35: 191–196.

29. Niehoff D.L. Ideas about the development of violent behavior.

Science 2000; 10: 1093–1095.

30. Fava M. Depression with anger attacks. J. Clin. Psychiatry 1998;

59 (supl. 18): 18–22.

www.suicydologia.viamedica.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: