Świat prywatnych spraw.pdf

Długo prywatność nie była hołubiona przez badaczy. Powszechnie akceptowane uznanie człowieka

za „istotę społeczną” skłaniało psychologów raczej ku analizie potrzeby afiliacji, aprobaty

społecznej, tożsamości społecznej, tego, jak obecność innych wpływa na motywację jednostki (np.

inhibicja, facylitacja, próżniactwo społeczne) albo, jakie skutki dla jednostki może przynosić brak

innych osób lub bodźców w ogóle (deprywacja sensoryczna).

Przyglądano się takim zjawiskom, jak wstyd czy zakłopotanie – ale ujmując je jako emocje

społeczne. Oczywiście badacze zauważali rozdźwięk między tym, co publiczne i prywatne,

analizowali „człowieka w teatrze życia codziennego” (żeby użyć metafory Goffmana), niemniej

punkt ciężkości zawsze był przesunięty w stronę jednostki jako elementu struktury, organizacji.

Równolegle powstawał dorobek psychologii osobowości. Pośród poruszanych w jego obrębie

zagadnień, wyłoniło się kilka konceptów, które - choć literalnie tego nie deklarowano – stanowić

mogą zaplecze rozwoju psychologii prywatności (m.in. wymiary ekstra- i introwersji, tożsamość,

samoświadomość, samowiedza).

Mający amerykańskie korzenie nurt badań nad prywatnością zapoczątkował tendencję do zwracania

uwagi na niedoceniany dotąd aspekt życia człowieka. Pojawienie się problematyki prywatności nie

wywołało ani nie rościło sobie prawa do dokonania rewolucji w psychologii. Stało się

komplementarnym uzupełnieniem i - wydaje się - że ma potencjał, aby wnieść jeszcze wiele wiedzy

teoretycznej dotyczącej funkcjonowania człowieka, a i praktycznych rozwiązań służących poprawie

jakości życia, przydatnych w terapii, wychowaniu i na co dzień, w relacjach interpersonalnych.

„Świat prywatnych spraw”, o ile jawi się jako sfera oczywista, o tyle pozostaje niewdzięcznym

„materiałem badawczym” z racji na swą istotę: jak badać rzeczy, które z założenia nie są

przeznaczone dla nikogo poza ich posiadaczem? Te trudności rekompensują interesujące odkrycia

albo - wystarczająca dla niektórych badaczy – nagroda w postaci nadziei (skądinąd chyba zawsze

towarzyszącej zaglądaniu w prywatność), że na pewno podejrzymy coś niebywałego.

Najczęściej przypominamy sobie o potrzebie prywatności, gdy

jest ona zagrożona lub czujemy, że mamy jej zbyt mało

Zagrożenie to może być krótkotrwałe i „drobne” (np. ktoś wszedł do kabiny WC, którą

zajmowaliśmy) lub silniejsze - lecz wciąż na „domowa skalę” (np. ktoś przeczytał nasz pamiętnik

czy korespondencję). Niemniej prawdziwy alarm podnosimy, gdy sprawy stają się globalne.

Najnowszym przykładem jest pragnienie amerykańskich służb ochrony państwa, aby posiadać

odciski palców także Polaków wjeżdżających do USA; raz po raz powtarzają się prośby rodziców o

umieszczanie kamer w szkole celem monitorowania ich pociech; dalej: sprawy kamer w

przymierzalniach w sklepach (czy w ogóle w lokalach użytku publicznego). Takie przypadki budzą

nasz niepokój, czujemy, iż nasza wolność jest zagrożona. Niemniej na podstawie wstępnych

wyników swoich badań mogę zasugerować, iż gdyby dokonać „ważenia” to, okazałoby się –

paradoksalnie - że stosunkowo mało (choć zakres naruszenia prywatności jest tu stokroć większy)

martwimy się niebezpieczeństwami, jakie niosą nowe technologie (np. w zakresie ustalania naszego

położenia, podsłuchiwania, „zbierania” naszych sms-ów, śledzenia poczty elektronicznej czy tego

jakie witryny odwiedzamy w sieci). Od czasu do czasu zastanawiamy się, jakim celom mogą służyć

nasze dane osobowe i czy są pod dobrą opieką, jak zostanie rozwiązana sprawa kodu genetycznego

albo czy firmy ubezpieczeniowe nie „konsultują się” na temat naszego stanu zdrowia z naszym

lekarzem.

Ludziom bardziej doskwiera to, co bezpośrednio dotyka ich prywatności. Jako przykłady

naruszenia prywatności przypominają sobie w pierwszym rzędzie właśnie te drobne incydenty. Co

do tych globalnych, to są ich świadomi i oczekują regulacji prawnych i odgórnych zabezpieczeń.

Dopiero, kiedy dana osoba to, co ogólnoświatowe włączy w poczet swoich „zasobów prywatnych

podlegających ochronie”, wówczas dotkliwej odczuwa naruszenie tak „zaadoptowanej”

prywatności.

Inne moje badania wskazały, że mężczyźni i kobiety tak samo cenią prywatność, a nasilenie tej

potrzeby nie łączy się z jakimś specyficznym układem cech osobowości jednostki czy konstelacją

pozostałych potrzeb, ani z czynnikami sytuacyjnymi (np. warunki mieszkaniowe - czy osoba dzieli

z kimś pokój, czy mieszka w mieście czy na wsi). Potrzeba prywatności nabiera zatem znamion

uniwersalności, powszechności. Co więcej, badani dokonując oceny jej ważności umieszczają ją

bardzo wysoko w hierarchii, niekiedy nawet jako jedną z najważniejszych swoich potrzeb.

Naruszenie prywatności jest odczuwane najczęściej jako uczucie upokorzenia, złości, zakłopotania.

Czasem skłania jednostkę ku zachowaniom agresywnym albo wywołuje dyskomfortowe poczucie

bezradności.

Jesteśmy (chcemy być?) obserwowani

Możliwości są dwie: albo sami „oddajemy się” pod taką obserwację (chcemy tego) albo jesteśmy

obserwowani: bez naszej wiedzy, bez naszego przyzwolenia lub nawet wbrew niemu. W pierwszym

przypadku natychmiast przychodzi na myśl skojarzenie z obrazem tłumu kandydatów pragnących

wziąć udział w programach typu Big Brother, reality show, talk show i tym podobnych. (Notabene,

nikt spośród ponad 400 moich respondentów nie zadeklarował chęci udziału w żadnej z

wymienionych inicjatyw medialnych, a niemal wszyscy wypowiadając się o uczestnikach,

podkreślali, iż kierują nimi „płytkie” motywy – chęć zdobycia pieniędzy i sławy).

Druga z wymienionych możliwości dotyczy nas jako niedobrowolnego lub nieświadomego

przedmiotu inwigilacji. Tylko w 2001 roku odnotowano 10-krotny wzrost sprzedaży urządzeń

inwigilacyjnych, choć dane sprzedażowe obejmowały jedynie aukcje internetowe, a tendencja ta

bezustannie rośnie. I większość dochodów tych firm pochodziło z zamówień... prywatnych. Coraz

powszechniej jesteśmy obserwowani – zwłaszcza w pracy, na ulicach, w sklepach, ale coraz

częściej i we własnym domu.

Popyt na pluskwy, mikrokamery, mikromikrofony, podsłuchy, urządzenia naprowadzające i inne

oznacza nie tylko tyle, iż prywatność jednostki jest coraz bardziej szargana i zagrożona, lecz także,

że coraz więcej osób nasza prywatność tak bardzo (i coraz bardziej) interesuje. I zwykle nie są to

szpiedzy i agenci, ale ludzie tacy jak my. Powstrzymajmy się tymczasem od rachunku sumienia pod

kątem motywów ludzkiego wścibstwa, ciekawości i tym podobnych, poprzestając na założeniu, iż:

Podglądamy, plotkujemy, chcemy wiedzieć o innych

Polskie prawo nie zabrania handlu urządzeniami do podglądania czy do podsłuchiwania. Jednak

używać ich można tylko pod warunkiem uzyskania zgody osoby inwigilowanej. Ta jednak często

pozostaje nieświadomą ofiarą. Najtańszą pluskwę można kupić za niespełna 20 złotych, duży popyt

jest również na kupowane jako prezenty breloczki, zegarki, długopisy. Przy czym mają one

dodatkową zaletę: wmontowany podsłuch. Zabawa w szpiega to na szczęście wciąż rozrywka

stosunkowo nielicznych.

Na co dzień towarzyszą nam nieco inne formy zaglądania w życie innych. Podczas spotkania ludzie

zwykle rozmawiają o kimś trzecim. Nie spada oglądalność programów realisty i sprzedaż

czasopism plotkarskich – to również musi oznaczać, że są one poszukiwanym towarem.

Można zatem przypuszczać, iż równolegle współwystępuje potrzeba ochrony prywatności, jak i

naruszania prywatności... tej cudzej. Niewątpliwie istnieją duże różnice interpersonalne w nasileniu

i wzajemnych proporcjach tych dwu motywów. Czy jest to związek nierozerwalny? Jaka jest jego

dynamika i czemu może służyć? Być może stawką jest tu wywieranie wpływu, kontrola. Te kwestie

pozostają, jak dotąd, ani nie rozstrzygnięte ani nie opisane w satysfakcjonujący sposób.

Mamy do czynienia z bezustannym przepływem wiedzy „ja-

inni”. Fragmentem tej złożonej transakcji jest regulacja

prywatności jednostki.

Przepływ informacji na linii „jednostka-otoczenie” stanowił zrąb wielu klasycznych teorii

psychologicznych. I wydaje się być kapitalny także do opisu potrzeby prywatności człowieka. Moi

respondenci proponując swoją definicję prywatności niemal zawsze odwoływali się do jakiejś

formy takiej transakcji informacyjnej. Można powiedzieć, że ów rezultat współgra z zaproponowną

przez profesor Petronio Theory of Privacy Information Management, która mówi, iż prywatność

jest tym, co jednostka posiada i spodziewa się kontrolować.

Jako innego modelu można by użyć okna Johari. Graficznie jest to kwadrat podzielony na ćwiartki

opisane jako: „znane mi i znane innym”, „nieznane mi i znane innym”, „nieznane mi i nieznane

innym” oraz „znane mi i nieznane innym”. Okno Johari jest wykorzystywane głównie do opisu

dynamiki grupy i otwartości jednostki w tej grupie – ponieważ proporcje ćwiartek wewnątrz

kwadratu się zmieniają w czasie. Równie dobrze można skorzystać z okna Johari do zobrazowania

prywatności, która byłaby tutaj zoperacjonalizowana jako „znane mi i nieznane innym”. Choć na

pierwszy rzut oka analogia zdaje się być trafna, jest to w istocie zbyt radykalna redukcja. Otóż,

badani percypują swą prywatność nie tyle jako te treści, których nie wyjawiają, ale jako swoisty

mechanizm, zasadzający się na kontroli i swobodzie decyzyjnej w zakresie tego, co, komu, kiedy

chcą wyjawić (niemniej istnieją konkretne treści, tematy, które jednostka traktuje jako prywatne).

Poczucie prywatności sprowadza się do zarządzania informacjami o sobie, bezustanego

definiowania i segregowania tego, co niedostępne dla otoczenia (tj. prywatne).

Takie ujęcie prywatności, nawet po uwzględnieniu sugerowanych poprawek, nie wytrzymuje

weryfikacji, obnażając swe zbytnie uproszczenie i pominięcie ważnych wątków.

Dla badaczy prywatność jest fenomenem cokolwiek bardziej

złożonym aniżeli „zwykły” przepływ informacji od „ja” do

„inni”

Najkrócej ujmując, autorzy (np. Westin, Pedersen, Marshall) wskazują na wielowymiarowość

prywatności, wymieniając takie jej „odmiany” jak: anonimowość, odosobnienie, izolacja, rezerwa,

intymność (z rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami). Jednak co do ilości i rodzajów tych wymiarów, nie

ma między nimi zgody. Są też propozycje analizowania prywatności w odniesieniu do jej aspektów

- rozwojowego, środowiskowego i interpersonalnego (koncepcja Laufera i Wolfe) albo sugestie

spojrzenia z poziomu bardziej ogólnego – Kelvin opisuje prywatność posługując się terminami

władzy ( power ), kontroli i wyboru. Z kolei starsze koncepcje czerpały z modeli homeostatycznych i

wyników badań nad afiliacją (Altman, O’Connor, Rosenblood), definiując prywatność jako stan

niskiego zapotrzebowania na „kalorie społeczne”. Najnowsze badania kierują się ku nurtowi

informatycznemu (zarządzanie informacjami o sobie).

Co nam daje prywatność? Jakie spełnia funkcje?

Westin, po 40 latach szczegółowych analiz, jako zadania potrzeby prywatności zaproponował:

umacnianie autonomii osobistej, ulga emocjonalna („odpoczynek” od napięć życia społecznego),

wpływ na kształtowanie samooceny, sposób ograniczania i ochrony komunikacji. Moi respondenci

zapytani wprost o to: „co ci daje prywatność?”, w odpowiedziach wskazywali na poczucie

bezpieczeństwa, spokój; pisali, że zaspokojona prywatność: „umożliwia bycie sobą”, stanowi

„poczucie, że coś jest tylko moje”, „służy mojemu rozwojowi”, „daje mi pewność mojej

niepowtarzalności”, itp. Kiedy z kolei zadanie osób ankietowanych polegało na wytypowaniu

najważniejszej funkcji prywatności spośród zestawu funkcji zaproponowanych przez Westina, to

wyniki rozkładały się następująco: 45% badanych wskazywało na to, że prywatność pozwala im

zachować autonomię osobistą, 39%, że prywatność daje im ulgę emocjonalną („odpoczynek” od

napięć życia społecznego), 12%, iż prywatność sprawia, że komunikacja jest ograniczona i

chroniona, co ustala granice interpersonalne, a tylko 4%, że w pierwszym rzędzie prywatność służy

formowaniu samooceny (N=262; sondaż internetowy).

„Dobra” i „zła” prywatność – czy istnieją podstawy takiej

dystynkcji?

Na po krótce przybliżone sugestie, postulaty i wyniki badań nad potrzebą prywatności nakłada się

dodatkowa, a aktualnie nawet kluczowa moim zdaniem kwestia realiów otaczającego nas świata.

To, co zostało odkryte czy opisane na temat prywatności, dotyczy bowiem „normalnej” sytuacji –

czyli tych „dobrych” aspektów, jakie niesie dla człowieka prywatność. Tym głównym profitem, jaki

w ocenie badanych daje prywatność, jest poczucie autonomii.

A jeżeli przyzwolenie, aby ktoś zachował swoją prywatność stanowi zagrożenie dla innych? Czy

terroryści, skazani, przestępcy, mają mieć takie samo prawo do prywatności? Jak zbalansować głód

prywatnych informacji o konsumentach, jaki trawi specjalistów od badań rynku, z prawem ochrony

danych osobowych? Jak rozstrzygnąć dylemat prawa do prywatności tzw. osób publicznych (co

„mamy prawo” wiedzieć o osobach sprawujących urzędy państwowe i dzierżących władzę, czy o

idolach i gwiazdach)? Wymienione aspekty to tylko nieliczne drzwi do nadużyć prywatności.

Również my sami, na swój prywatny użytek, możemy w „zły” sposób korzystać z prawa do

prywatności, np. gdy w imię ochrony swej prywatności nie wyjawiamy lekarzowi czy terapeucie

ważnych informacji o naszym stanie psychofizycznym. Kiedy w prywatności chowamy szkodliwe

sekrety, patologie, wstyd, winy, które, gdyby wyszły na światło dzienne, miałyby większą szansę na

rozwikłanie. Nie wspomnę o potencjalnym zagrożeniu dla rzetelności wszelkich badań

empirycznych, ponieważ jednostka może świadomie dokonywać wyboru zakresu tego, co o sobie

wyjawia i na ile się odsłania.

Współczesna psychologia prywatności – możliwe kierunki

rozwoju oraz praktyczne znaczenie odkryć tej dziedziny

wiedzy

Dotychczasowy status prywatności zdezaktualizował się. Nowoczesne technologie pozwalają

zwykłym obywatelom inwigilować się nawzajem na niespotykaną dotąd skalę. W wielu krajach

państwo coraz dokładniej kontroluje swoich obywateli. Szczególnie po wydarzeniach 11 września.

Pojawia się dylemat: pozwolić na zachowanie prywatności, czy zapewnić lepsze bezpieczeństwo

np. żądając większej ilości informacji ze sfery tego, co dotąd zakrywała kurtyna prywatności.

Nagląca jest konieczność nowych regulacji prawnych. Ale dla „szarego” człowieka przemiany

dokonują się nie tyle poprzez ustawy i rozporządzenia, co w obrębie norm i zwyczajów. Taka

ewolucja (rewolucja?) dotyczy również norm prywatności. Dla większości moich respondentów

prywatność była formą kontroli informacji o nich samych, jakie decydują się w danym momencie

zaprezentować danemu otoczeniu. Naruszenie prywatności było – z grubsza ujmując –

zachwianiem poczucia bezpieczeństwa i uderzeniem w poczucie autonomii (i godności). Odważę

się zwrócić uwagę, iż wspomniana informacja (cokolwiek by ten termin nie oznaczał) jest aktualnie

najcenniejszym „surowcem” handlowym. „Kupcem” są specjaliści od badań rynkowych (a za nimi

wszelkie korporacje biznesowe), twórcy reklam, media, firmy ubezpieczeniowe, służby

bezpieczeństwa, politycy i rzesze innych. Niestety są nimi też przestępcy, terroryści.

Jak pogodzić kwestię naruszania prywatności, które jest ciosem w poczucie bezpieczeństwa

jednostki z argumentowaniem, iż ów zabieg ma na celu właśnie zapewnienie bezpieczeństwa? Jak

oddzielić tych, co mają prawo do ochrony prywatności, od tych, w czyją prywatność można (i

trzeba) zajrzeć, ponieważ istnieje obawa, iż jest ona źródłem zagrożenia dla bezpieczeństwa innych

(np. w przypadku przestępców seksualnych)? Czy drogą, aby osiągnąć ten cel, jest stopniowe

przeformułowywanie pojęcia prywatności? A co z nasileniem potrzeby prywatności człowieka?

Ono przecież nie ulegnie zmniejszeniu – co więcej może się nawet nasilić (w myśl zasady, iż

cenimy wyżej te prawa i przywileje, które są nam odbierane). Jak nie godzić w wolność i autonomię

jednostki, a jednocześnie gwarantować większe poczucie ogólnospołecznego bezpieczeństwa?

Pojawia się zatem kolosalne wyzwanie dla badaczy dziedzin zajmujących się poznaniem człowieka,

ażeby włączyli się do tego procesu przeobrażeń i do tej dyskusji nad statusem prywatności. Tylko

wówczas mamy szanse na lepszy kompromis.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: