CZﾊ姑 II Rozdziaｳ IV PODB ITALII PRZEZ RZYMIAN 1. GEOGRAFIA LACJUM Lacjum, kolebka Rzymian, obejmowaｳa poczｹtkowo nizin・nadmorskｹ od uj彡ia Tybru po przylｹdek Circeo oraz sｹsiadujｹce z niｹ wzgza. Na poｳudniu tereny nadajｹce si・na osadnictwo byｳy ograniczone przez Bagna Pomptyjskie i Mons Lepinus, odnog・Apeninu wybiegajｹcｹ w kierunku wybrzeｿa morskiego. Na ich pnocnej i zachodniej granicy gｳ鹵okie doliny dolnego Tybru i jego dopｳywu, rzeki Anio - dzisiejsza Kampania Rzymska - tworzyｳy do懈 szeroki pas otwartego terenu. 罫odek tego regionu zajmo- waｳy wzgza pochodzenia wulkanicznego, z ktych najwyｿsze, Mons Albanus, liczy niewiele ponad 800 metr n.p.m.1 Nizina Lacjum uformowana byｳa z grubej warstwy aluwialnej gliny, po- krytej cienkｹ powｳokｹ lawy z wulkan albakich. Owa zewn黎rzna sko- rupa, bogata w substancje sprzyjajｹce wegetacji ro徑in, o kruchej strukturze, obfitujｹca w 殲ｳa wody, sｳawna byｳa ze swej urodzajno彡i. Jednakｿe war- stwa zbitej gliny nie przepuszczaｳa wody do podglebia, tak ｿe nisko poｳo- ｿone tereny cz黌to zmieniaｳy si・w grz黝awiska.2 W zaraniu historii rzym- skiej rolnicy, chcｹc zbiera・plony na nizinach latykich, musieli systema- tycznie stosowa・odwadnianie tych teren; dopiero zakrojone w naszych czasach na szerokｹ skal・prace rekultywacyjne umoｿliwiｳy wprowadzenie tam intensywnej gospodarki rolnej. Tymczasem w ciｹgu wielu stuleci, dzie- lｹcych staroｿytno懈 od czas dzisiejszych, w pobliｿu wybrzeｿa morskiego formowaｳy si・cuchnｹce, niezdrowe bagniska. Latykie pogze, mimo intensywnego trzebienia las, pozostaｳo do dzi・krajem o pi麑nej szacie le從ej. W najdawniejszej historii rzymskiej tereny te sｳyn・y z zagajnik wysokopiennych buk. Na tych peｳnych powabu wzgzach skupiｳo si・najwi鹹ej osad archaicznego Lacjum. Zacho- wane siedliska zbudowane sｹ najcz龕ciej na niskich, lecz stromych wzg・ rzach, rozsianych na nizinie. Od wschodniej cz龕ci Italii Lacjum odci黎e byｳo niemal nieprzerwanym pasmem g. Jedyna dogodna droga na drugｹ stron・ｳaucha Apeninu prowadziｳa dolinｹ rzeki Anio i nad Lacus Fucinus (Lago di Celano), wzdｳuｿ Najdawniejsze dzieje l.acjum 77 pnocnej granicy terytorium latykiego. Lｹdowｹ ｳｹczno懈 z Zatokｹ Neapolitakｹ utrudniaｳy Mons Lepinus i Bagna Pomptyjskie. Zarazem jednak dwie nisko poｳoｿone przeｳ鹹ze mi鹽zy Mons Albanus a pogzem apenikim tworzyｳy naturalne drogi komunikacyjne do dolin rzek Trerus i Liris, zapewniajｹc ｳatwy dost麪 z Lacjum do Kampanii. Od Etrurii oddzielaｳ Lacjum do懈 trudny do pokonanania Tyber. Chociaｿ nie jest to najdｳuｿsza rzeka w Italii, niesie najwi麑szｹ mas・wody i nawet przy jej nｹjniｿszym poziomie w miesiｹcach letnich, z wyjｹtkiem kilku ｳatwych do obrony miejsc, przeprawa na drugi brzeg Tybru wymaga mostu lub.ｳodzi. Po tej stronie wｳa從ie biegｳa najwaｿniejsza granica Lacjum: o ile Wzgza Albakie tworzyｳy serce tego kraju, o tyle naturalne miejsce na siedzib・jego politycznej stolicy leｿaｳo na linii Tybru. 2. NAJDAWNIEJSZE DZIEJE LACJUM Mieszkay staroｿytnego Lacjum nie zachowali ｿadnych wspomnie・o imigracji swych przodk do tego kraju. Pisarze rzymscy, daremnie prujｹc pogodzi・miejscowe tradycje z nie popartymi ｿadnymi dowodami domysｳami historyk greckich, uczynili z Latyn zlepek Aborigen, Ligar i Sykul. W 忤ietle dzisiejszych bada・okazujｹ si・oni jednym z najmｳodszych lud italskich. Mimo ｿe nieustajｹca aktywno懈 wulkan w epoce chalkolitu i brｹzu zniech鹹aｳa czｳowieka do osiedlania si・na tym obszarze, nie byｳy to tereny w owych czasach zupeｳnie bezludne, jak pierwotnie sｹdzono. Niemniej jednak rzadko spotykane znaleziska obiekt "apenikich" pozwalajｹ si・domy徑a・ ｿe ludno懈 byｳa tam nieliczna, i nie dostarczajｹ dowod na istnienie ogniwa ｳｹczｹcego jｹ z epokｹ ｿelaza, kiedy doszｳo do raptownego wzrostu zaludnienia, kty zdaje si・przemawia・za napｳywem osadnik z innych obszar. Na terenach si麋ajｹcych od Rzymu po Tarracin・na poｳudniu powstaｳa wtedy kultura zwana kulturｹ Lacjum (cultura laziale), kta wykazuje znaczne podobietwa do kultury willanowiakiej w Etrurii.3 Ludzie tej kultury mieszkali w chatach, kte moｿemy sobie odtworzy・na podstawie ich miniaturowych replik glinianych, uｿywanych przez niekte tamtejsze grupy jako urny na prochy zmarｳych zamiast dwustoｿkowych popielnic stosowanych na pnocy. Odnaleziono je w Rzymie i w osiedlach poｳoｿonych na obszarze Wzgz Albakich, przy czym znaleziska archeologiczne nie potwierdzajｹ dawniejszego poglｹdu, ｿe przybysze zacz麝i najpierw osiedla・si・na terenach wyｿynnych. Oprz tubylczej ludno彡i "apenikiej" do owych napｳywowych grup doｳｹczyli si・przedstawiciele spoｳeczno彡i z kr麋u kultury grob fosowych, ktzy przybyli tam zapewne z poｳudniowej Italii.4 Przemieszanie tych kultur zbiega si・z poczｹtkiem epoki ｿelaza w Lacjum, kty datuje si・na 78 Rozdziaｳ IV. Lac.jum i Rzym okoｳo 800 roku p.n.e.; z biegiem czasu owe pierwotne odmiany kulturowe zespoliｳy si・w jednolitｹ, wspnｹ cywilizacj・ Mniej wi鹹ej po I50 latach sytuacja na tym obszarze zacz・a si・zmienia・ poniewaｿ w tym czasie Etruskowie pocz麝i rozciｹga・swｹ wｳadz・na Kampani・ Po jakim・czasie Lacjum staｳo si・krajem samowystarczalnych pasterzy i rolnik, zamieszkaｳych w wioskach (vici), kte ze wzgl鹽 bezpieczetwa sytuowano na wzgzach i - jak moｿna sｹdzi・- otaczano drewnianymi ostrokoｳami. Z zachowanych wykaz sporzｹdzonych przez staroｿytnych pisarzy wynika, ｿe liczba najdawniejszych wiosek wynosiｳa poczｹtkowo okoｳo pi・dziesi鹹iu, jednakｿe prisci Latini ("pra-Latynowie") zamieszkiwali ich trzydzie彡i.5 Ale chociaｿ owe maｳe jednostki terytorialne (populi) byｳy tak liczne, to fakt, ｿe posｳugiwaｳy si・tym samym j黝ykiem, dawaｳ im poczucie pewnej wspnoty, kte byｳoby bez wｹtpienia silniejsze, gdyby cho・cz龕・tych grup zachowaｳa tradycj・pochodzenia ze wspnego pnia plemiennego. Fundamentem ich organizacji byｳ zapewne podziaｳ na rody (gentes), ale juｿ wkrce podstawowymi komkami spoｳecznymi staｳy si・familiae, to jest gospodarstwa domowe,* w ktych niemal absolutnｹ wｳadz・sprawowaｳ pater familias, czyli najstarszy m・czyzna w rodzinie. Oprz vici istniaｳy pagi; w pewnych przypadkach mogｳy to by・jedynie wi麑sze obszary, na ktych mieszkay poszczegnych vici uprawiali pasterstwo i rolnictwo, zdarzaｳo si・jednak, ｿe pagus stanowiｳ wspnｹ wｳasno懈 mieszka kilku vici, kte ｳｹczyｳy si・w jednostk・terytorialnｹ - kanton. vici zrzeszaｳy si・niekiedy w zwiｹzki kultowe, z ktych najbardziej znane powstaｳy dla oddawania wspnej czci Jowiszowi - Jupiter Latiaris - w sanktuarium na Mons Albanus, Dianie nad Lacus Nemorensis (jezioro Nemi), oraz Wenus (pierwotnie bogini ogrod) w Lavinium. Wprawdzie te zrzeszenia religijne stanowiｳy pewne zaczｹtki jedno彡i politycznej, ale z utworzeniem rzeczywistej federacji politycznej Latynowie zwlekali bardzo dｳugo. Dzi麑i swemu poｳoｿeniu w niewielkiej odlegｳo彡i od sanktuarium Jowisza religijny prymat w徨 gmin latykich miaｳa wioska Alba Longa (w pobliｿu Castel Gandolfo, po zachodniej stronie Jeziora Albakiego), jednakｿe nigdy nie odgrywaｳa ona roli politycznej stolicy Lacjum. Okoｳo 650 roku p.n.e. przybycie Etrusk zapoczｹtkowaｳo nowy okres w historii Lacjum: caｳy ten obszar dostaｳ si・pod wpｳywy etruskie, ale kultura etruska nie zapu彡iｳa tam gｳ鹵oko korzeni, poniewaｿ powszechnie uｿywanym w Lacjum j黝ykiem pozostaｳa ｳacina. Etruskowie popierali rozw rolnictwa (wyｿｳobione w skale kanaｳy melioracyjne w dolinie Tybru oraz na * Znaczenie terminu familia w 殲ｳach rzymskich jest rne. Oznacza on zesp os i rzeczy wchodzｹcych w skｳad jednego domu (domu.s), a cz龕ciej zwiｹzek os wolnych znajdujｹcych si・pod wｳadzｹ jednej osoby. W prawie klasycznym termin familia zostaｳ ograniczony do os podlegajｹcych wｳadzy gｳowy rodziny (przyp. tｳum.). Najdawniejsze dzieje Lacjum 79 poｳudniowych zboczach G Albakich zostaｳy wykonane technikｹ stosowanｹ w Etrurii poｳudniowej). Rozwijali oni takｿe rodzimｹ wytwczo懈 rzemie徑niczｹ i handel, sprzyjali synojkizmowi,* wciｹgajｹc kraj w orbit・szerszego 忤iata. Poniewaｿ jednak na Lacjum oddziaｳywaｳy takｿe wpｳywy Grek z poｳudnia, nie zawsze ｳatwo jest okre徑i・ czy pewne idee i innowacje greckie dostaｳy si・do Lacjum wprost od Grek, czy za po徨ednictwem Etrusk: czy na przykｳad alfabet otrzymali Latynowie za sprawｹ Etrusk, czy bezpo徨ednio od Grek z poｳudnia`? Nie mniejszｹ trudno懈 sprawia historia polityczna: gdzie i kiedy wyst麪owanie charakterystycznych cech cywilizacji etruskiej oznaczaｳo faktyczne panowanie Etrusk? Nie ulega wｹtpliwo彡i, ｿe przez caｳe VI stulecie Rzym znajdowaｳ si・w r麑ach wｳadc etruskich i ｿe w ciｹgu tego okresu to zbiorowisko wiosek przeistoczyｳo si・w zwarte miasto, z jednｹ z najbardziej imponujｹcych 忤iｹty・w Italii, kta wiezyｳa Wzgze Kapitolikie. Wprawdzie brak dowod na to, ｿe Etruskowie rzｹdzili takｿe w innych miastach latykich, ale nie moｿna nie docenia・ich wpｳyw ani kwestionowa・dominacji etruskiej nad caｳym tym obszarem. Praeneste (dzisiejsza Palestrina) miaｳo - jak moｿna sｹdzi・- rodow latyki (i Babiki?), wkrce jednak staｳo si・miastem o charakterze na wskro・etruskim. Dwa sｳynne grobowce, Bernardini i Barberini, zawieraｳy ol從iewajｹce bogactwo przedmiot ze zｳota i brｹzu, kte przypominajｹ wyposaｿenie podobnych grobowc w etruskim Caere z okoｳo 650 roku p.n.e. W jednym z nich znajdowaｳa si・zｳota fibula z wczesnoｳacikim napisem ("wykonaｳ mnie Manios dla Numasiosa"), co jednak nic wyklucza faktu, ｿe mogｳy to by・grobowce nobil etruskich i ｿe Praeneste speｳniaｳo kluczowｹ rol・w dｹｿeniu Etrusk do uzyskania supremacji nad Lacjum: miasto to panowaｳo nad drogｹ do doliny rzeki Liris. Co wiocej, do czas rzymskich kwitｳo w Praeneste znakomite rzemiosｳo brｹzownicze. Wydajc sil, ｿe nazwy Tusculum, Velitrae i Tarracina wskazujｹ na zwiｹzki tych miast z Etruskami, ale bezpo徨ednie dowody istnienia tych powiｹza・sｹ bardzo skｹpe. Niemniej najstarszy traktat mi鹽zy Rzymem a Kartaginｹ z 509 roku p.n.e. 忤iadczy, ｿe etruscy wｳa...
jagaw7