Marek Miko�ajczyk Pozna� EUROPA W KONCEPCJACH GENERA�A DE GAULLE'A Osobie oraz polityce genera�a de Gaulle'a po�wi�cona zosta�a olbrzymia literatura ' i nic nie wskazuje na to, aby temat ten zosta� wyczerpany tym bardziej, i� nowy prezydent Francji J. Chirac i jego partia RPR pragn� uchodzi� za spadkobierc�w gaullistowskich koncepcji, w tym r�wnie� w kwestii dalszego kierunku rozwoju Wsp�lnoty Europejskiej. Referendum w sprawie traktatu z Maastricht przeprowadzone we Francji 20 wrze�nia 1992 roku uwypukli�o jednak g��bokie podzia�y w �onie gaullist�w co do przysz�ego kszta�tu Wsp�lnoty Europejskiej. Na podkre�lenie zas�uguje te� fakt, i� zaledwie 51,04% Francuz�w opowiedzia�o sie za jego ratyfikacj�. G��wnym przedmiotem docieka� historyk�w pozostaje nadal polityka zagraniczna de Gaulle'a. Wyb�r ten jest w pe�ni zrozumia�y, gdy� to w�a�nie ' W celu przygotowania niniejszej wypowiedzi korzystali�my przede wszystkim z wyst�pie� genera�a de Gaulle'a zawartych w Discours et messages, t. I-V, Paris 1970. W mniejszym natomiast stopniu odwo�ywali�my sie do pami�tnik�w de Gaulle'a (Memoires de guerre t. I-11I, Paris 1954-1959 i Memoires d'espoir, t. I-II, Paris 1970) b�d�cych dzie�em przygotowanym z pewnej perspektywy czasu, co umo�liwi�o autorowi wnoszenie pewnych poprawek czy te� pomini�cie pewnych w�tk�w. Podstawow� publikacj� na temat de Gaulle'a i Europy pozostaje nadal monumentalna praca E. Jouve, Le general de Gaulle et la constructj.on de I'Europe (1940-1966), Paris 1967, t. 1-II. Chcieliby�my r�wnie� zwr�ci� uwag� na kilka innych prac szerzej ujmuj�cych to zagadnienie. S� to P. Gerber, La construction de 1'Europe, Paris 1983, J. Touchard, Le gaullis- me 1940-1969, Paris 1978, A. Peyrefitte, C'etait de Gaulle, Paris 1994, G. de Carmoy, Les politiques etrangeres de la France 1944-1966, Paris 19G7, J. Lacouture, De Gaulle, t. I-III, Paris 1986, R. Massip, De Gaulle et I'Europe, Paris 1963, G. Gozard, De Gaulle tace a'1'Europe, Paris 1976, M. Couve de Murville, Une politique etrangere. 1958-1969, Paris 1971, A. Grosser, Affaires exterieures. La politique de la France 1944-1989, Paris 1989. 312 Marek Mikolajczyk polityka zagraniczna tzn. walka o miejsce Francji w �wiecie, stanowi�a przed- miot szczeg�lnego zainteresowania genera�a de Gaulle'a. Staj�c na czele Rz�- du Tymczasowego w 1944 r. nie tai� on, i� polityka zagraniczna stanowi� b�- dzie jego osobist� domen�. Podobnie te� by�o w roku 1958. Kwestia Europy w koncepcjach de Gaulle'a odgrywa�a niezmiernie istotn� rol�. By�o to wynikiem nie tylko zmian zachodz�cych w samej Europie po zako�czeniu drugiej wojny �wiatowej, ale r�wniet �wiadomym wyborem samego de Gaulle'a. Nie spos�b przedstawi� gaullistowsk� wizj� Europy oraz podj�te przez niego kroki w celu jej zrealizowania maj�c do dyspozycji tak niewiele miejsca. Zmuszeni wi�c jeste�my do zasygnalizowania kilku zasadniczych kwestii w pe�ni zdaj�c sobie spraw� z niedoskona�o�ci takiej formy prezen- tacji. Niemo�liwym by�oby zrozumienie koncepcji de Gaulle'a dotycz�cych Europy bez przynajmniej pobie�nej analizy g��wnych zasad jego polityki zagranicznej. Ot� podstawow� zasad� tej polityki, niezmienn� od 1940 r., by�a niezale�no�� narodowa Francji. Tylko niezale�na tzn. francuska poli- tyka, mog�a zapewni� Francji miejsce w gronie wielkich mocarstw. "Francja nie mo�e by� Francj� nie b�d�c wielk�" - pisa� de Gaulle na pierwszej stronie swoich pami�tnik�w wojennych.2 �r�de� egzaltacji pa�stwem czy narodem, tak znamiennej dla koncepcji de Gaulle'a, nale�a�oby bez w�tpienia szuka� w XIX wiecznej filozofii niemieckiej, jak r�wnie� w pracach takich francus- kich nacjonalist�w jak na przyk�ad Maurras. Doktryna de Gaulle'a, prosta i zrozumia�a dla mas, odrzuca�a wszelkie wsp�czesne mu ideologie stawia- j�c na pierwszym miejscu. pa�stwo b�d�ce jedynym wyrazetn akcji politycz- nej. De Gaulle by� te� przekonany, �e pa�stwa zgrupowane w zmieniaj�cych si� konstelacjach by�y g��wnym elementem stosunk�w mi�dzynarodowych. Nie przeszkadza�o mu to jednak w zawieraniu sojusz�w. De Gaulle wycho- dzi� r�wnie� z za�o�enia, �e Historia zdeterminowana jest przez Geografi�, w czym podziela� pogl�dy szko�y Annales Braudela czy te� jeszcze wcze�niej- sze, bo z ko�ca XIX wieku, koncepcje Sorela. Przekonanie o wyj�tkowo�ci swojej osoby oraz ch�� odegrania znacz�cej roli w powojennym �wiecie uzupe�niaj� obraz doktryny polityki zagranicz- nej genera�a de Gaulle'a. W 1943 r. w gronie najbli�szych wsp�pracownik�w de Gaulle'a zrodzi�o si� kilka koncepcji na temat rekonstrukcji Europy po zako�czeniu wojny. We Francuskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego szczeg�lnie aktywnie nad t� kwesti� pracowali J. Monnet, R. Mayer, H. Alphand i R. Massigli. Sym- pati� de Gaulle'a cieszy� si� projekt zg�oszony przez R. Mayera, kt�ry zak�a- da� utworzenie federacji europejskiej, w sk�ad kt�rej mia�yby wej�� Francja, z Memoires de guerre, t. I, s. 1. Europa w koncepcjach generale de Gaulle'a 313 Belgia, Holandia i Luksemburg. Projekt ten nie wyklucza� rozci�gni�cia federacji na Wielk� Brytani� oraz Nadreni� i Westfali�, kt�re mia�yby zosta� oddzielone od reszty Niemiec.3 Projekt federacji europejskiej de Gaulle szerzej rozwin�� w czasie konfe- rencji prasowej zorganizowanej w Algierze w dniu 18 marca 1944 r.4 Obszar zachodniego ugrupowania z udzia�em Francji umie�ci� mi�dzy kana�em La Manche, Morzem Sr�dziemnym oraz Renem. W czasie tej samej konferencji sporo uwagi po�wi�ci� de Gaulle roli Francji w odbudowie Europy. Szef FKWN podkre�li�, i� jej dzia�alno��, wp�ywy oraz warto�ci stanowi� b�d�, zgodnie z Histori� oraz Geografi�, a tak�e zdrowym rozs�dkiem, zasadniczy element Europy. Zapowied� powo�ania do �ycia ugrupowania pa�stw zachodnich nie oznacza�a bynajmniej, �e de Gaulle by� zwolennikiem utworzenia bloku za- chodniego czy jakichkolwiek innych blok�w. Taka koncepcja sprzeczna by�a z jego pogl�dami czemu nie raz mia� da� wyraz w p�niejszej swojej dzia- �alno�ci. 23 pa�dziernika 1944 r. trzy wielkie mocarstwa ostatecznie uzna�y utworzony przez de Gaulle'a kilka tygodni wcze�niej w Pary�u Rz�d Tym- czasowy. Dwa dni p�niej podczas konferencji prasowej de Gaulle m�wi�c o idei bloku zachodniego uzna� j� absurdaln�, gdy� Europa jest jedna.s Wypowied� ta nie przekona�a jednak radzieckich przyw�dc�w obawiaj�cych si� powstania w Europie zachodniej bloku zdolnego przeciwstawi� si� radziec- kiej pot�dze. Dlatego te� kwestia podzia�u Europy na bloki by�a jednym z temat�w rozm�w, jakie de Gaulle odby� ze Stalinem w grudniu 1944 r. w Moskwie.� De Gaulle zapewni� w�wczas swojego rozm�wc�, i� jedynym blokiem, jaki nale�a�oby utworzy� w Europie, powinien by� blok antyniemie- cki. Podkre�li� on jednocze�nie blisko�� Francji z jej s�siadami. De Gaulle wykluczy� jednak utworzenie bloku pa�stw, kt�ry chcia�by odseparowa� si� od innych i dzia�a� na ich niekorzy��. Zapewnienia te nie przekona�y jednak Stalina. De Gaulle powo�a� si� wi�c na deklaracj� swojego ministra spraw zagranicznych, w kt�rej odrzuci� on strategi� blok�w. Chc�c ostatecznie zako�czy� ten temat, szef francuskiego rz�du podkre�li�, i� jedynym mo�li- wym blokiem b�dzie blok francusko- radziecko-brytyjski. G��wnym celem wizyty de Gaulle'a w Moskwie by�o podpisanie traktatu sojuszniczego z ZSRR. Traktat ten, wymierzony przeciwko Niemcom, mia� pom�c Francji w powrocie do grona wielkich mocarstw. Jak jednak wiado- mo, tak si� nie sta�o. Francja nie zosta�a zaproszona ani na konferencj� ja�ta�sk�, ani te� na konferencj� poczdamsk�, podczas kt�rych decydowano ' P. Gerber, La construction de 1'Europe, s. 51. 4 Discours et messages, t. I, s. 380. 5 Ibid., s. 456. 6 Temat ten poruszono w dniu 6 grudnia, Memoires de guerre, t. III, s. 367. 314 Marek Mikolajczyk o losach Europy. Tymczasem de Gaulle ju� we wrze�niu 1944 r. zapowiedzia�, i� decydowanie o sprawach europejskich bez udzia�u Francji by�oby powa�- nym b��dem, gdy� Francja jest do tego stopnia zintegrowana z Europ�, �e cokolwiek si� dzieje na kontynencie europejskim dotyczy to r�wnie� i Fran- cji. Temat ten de Gaulle szerzej rozwin�� w swoim wyst�pieniu radiowym z 5 lutego 1945 r. podkre�laj�c, i� kwestie dotycz�ce Europy, a zw�aszcza Niemiec nie mog� by� podejmowane bez udzia�u Francji. Ostrzeg� jedno- cze�nie, �e Francja nie podporz�dkuje si� decyzjom, kt�re zapadn� bez jej udzia�u.s Pod nieobecno�� francuskiej delegacji rzecznikiemjej interes�w stali si� Brytyjczycy. Nie by� to jednak wynik szczeg�lnego sentymentu Churchilla do osoby de Gaulle'a, lecz zimna kalkulacja. Oto bowiem po wycofaniu si� wojsk ameryka�skich z obszar�w Europy Wielka Brytania pozosta�aby osamotniona wobec radzieckiej dominacji. St�d te� silna Francja potrzebna jej by�a do zachowania r�wnowagi na kontynencie europejskim. W styczniu 1946 r. genera� de Gaulle poda� si� do dymisji i na pewien o- kres wycofa� si� z aktywnego �ycia politycznego. Powr�ci� on na polityczn� scen� w charakterystycznym dla siebie stylu w roku 1947, kiedy to Europa by- �a w zasadzie podzielona na dwa bloki pa�stw staj�c si� g��wnym ogniskiem zimnej wojny. Wraz z rozwojem zimnej wojny jednym z g��wnych temat�w wyst�pie� de Gaulle'a sta�o si� zagro�enie ze strony komunizmu, kt�ry opanowa�, wed�ug jego s��w, 2/ 3 kontynentu europejskiego.9 Zjednoczenie Europy w oparciu o warto�ci cywilizacji europejskiej tj. wolno�� narod�w oraz demokracja, a tak�e jej gospodarcza odbudowa, mia�y si� sta� od- powiedzi� Europy na zagro�enie ze strony ZSRR. De Gaulle nie zamyka� jednak dost�pu do Europy �adnemu pa�stwu. Po spe�nieniu okre�lonych wymog�w Europa by�aby r�wnie� gotowa przyj�� Niemcy. Warunkiem odbudowy Europy by�a te�, zdaniem de Gaulle'a, pomoc Stan�w Zjedno- czonych. Dlatego te� popar� on plan Marshalla. Kolejnym warunkiem jej odbudowy by�o szczere i rzeczywiste porozumienie francusko-brytyjskie. W �wczesnych koncepcjach genera�a de Gaulle'a Europa mia�a si� te� sta� elemen...
jagaw7