Tadeusz Kot�owski Pozna� WP�YW II WOJNY �WIATOWEJ NA ROZW�J NAUKI I TECHniKI Panuj�ca do ko�ca XIX i na pocz�tku XX wieku w Europie i USA d��- no�� do naukowego poznania zjawisk i zwi�zana z ni� naukowa euforia - spowodowa�y ogromny, ale w miar� r�wnoleg�y post�p we wszystkich dziedzinach wiedzy, w tym tak�e w naukach �cis�ych. Druga wojna �wiatowa (1939-1945) przynios�a natomiast gruntown� zmian� d��e�, powoduj�c ukie- runkowanie bada� pod k�tem p�niejszego wykorzystania ich wynik�w w praktyce. Dotyczy�o to zw�aszcza prac wykonywanych na potrzeby wojska. W por�wnaniu do tego okresu pierwsza wojna �wiatowa znaczy�a w dziedzinie rozwoju nauki i techniki niewiele wi�cej, ni� tylko jako cezura oddzielaj�ca epok�. Co najwy�ej w dziedzinie lotnictwa, radiofonii czy przemys�u chemicz- nego (synteza amoniaku, gazy truj�ce) da�a ona pewien impuls do dalszego ich rozwoju. Inaczej by�o w przypadku drugiej wojny �wiatowej; nie stawiano sobie za g��wne zadanie jedynie powi�kszenia ilo�ci produkowanego sprz�tu, lecz k�adziono nacisk na badania naukowe, kt�re mia�y s�u�y� za podstaw� do nowych osi�gni�� i wynalazk�w. Ju� w latach trzydziestych wojsko zacz�o dok�adnie sondowa� mo�liwo�ci potencja�u naukowego staraj�c si� go ukie- runkowa� na swoje potrzeby poprzez finansowanie okre�lonego rodzaju ba- da� naukowych i poprzez inne �rodki polityczne czy ideologiczne. Do chwili wybuchu wojny, szczeg�lnie w Niemczech, oddzia�ywanie to przerodzi�o si� w zmasowany nacisk, aby prace naukowe obejmowa�y tylko te zagadnienia, kt�re interesowa�y armi�. Jak wiemy przewa�aj�ca cz�� potencja�u naukowe- go i przemys�owego Niemiec podporz�dkowana zosta�a pracom dla wojska. Podobnie by�o w Japonii. W innych �wczesnych mocarstwach, w tym w USA 110 Tadeu,sz Kotlowski i w Wielkiej Brytanii proces ten si� te� rozpocz��, cho� nie mia� tak totalnego charakteru.l Ale i tam uczeni przekonali swoje rz�dy, �e badania naukowe i ich wdra- �anie mog� przyspieszy� wygranie wojny i ograniczy� straty ponoszone przez armie. Sprawa produkcji bomby atomowej �wiadczy dobitnie o tym, jak wielkie wyniki mo�na uzyska� i jak szybko mo�e rozwin�� si� post�p techniczny, je�eli uczeni i in�ynierowie maj� do dyspozycji pe�ne mo�liwo�ci finansowe i organizacyjne. Wyra�a si� to w wypowiedzi sir Johna Andersona: "W ci�gu czterech lat nasi uczeni rozwi�zali problem, kt�rego rozstrzygni�cie w czasach pokojowych mog�oby zaj�� dwadzie�cia pi�� do pi��dziesi�ciu lat".z T� sam� my�l wyrazi� G.G. Smith d.yskutuj�c, jeszcze przed og�osze- niem dodatnich wynik�w osi�gni�tych przez W. Whittle'a., o perspektywach skutecznego nap�du odrzutowego. "Pod naciskiem potrzeb wojennych znalaz- ly si� odpowiednie fundusze na prowadzenie bada� i do�wiadcze�, a interesy handlowe zosta�y pozbawione mo�liwo�ci przeszkadzania rozwojowi tech- niki".3 Prace badawcze i prace nad rozwijaniem nowych bada� i wprowadzeniem nowych wynalazk�w zosta�y wi�c obj�te opiek� pa�stwa i wiele z nich prowadzono w przedsi�biorstwach i instytucjach pa�stwowych. Przez wpro- wadzenie mo�liwie najlepszych maszyn i metod produkcji uzyskano ogromny wzrost poziomu technicznego w wielu ga��ziach przemys�u. R�wnocze�nie dokonano szeregu nowych, donios�ych odkry�. Najdonio�lejszym wydarze- niem by�o wspomniane wyzwolenie energii j�drowej. Historia wyzwolenia energii j�drowej rozpoczyna si� od roku 1896, tj. od czasu, kiedy Antoine Henri Becquerel odkry� promieniotw�rczo��. Brak miejsca nie pozwala na om�wienie bada� prowadzonych przez r�nych badaczy we wszystkich cz�ciach �wiata. Najbardziej godne uwagi s� prace Ernesta Rutherforda i jego wsp�pracownik�w, dzi�ki kt�rym Otto Hahn i Fritz Strassman odkryli w roku 1938 szczeg�lne w�a�ciwo�ci j�dra atomu uranu, pozwalaj�c na wyzwolenie energii j�drowej. Halin i Strassman nie zdawali sobie w pe�ni sprawy z otrzymanych wynik�w i dopiero Otto Frisch i Lize Meitner w roku 1939 podali w�a�ciwe ich znaczenie. Odkrycie rozszcze- pienia j�dra atomowego i dalsze prace nad tym zjawiskiem doprowadzi�y do powstania idei �a�cuchowej reakcji rozszczepiania. Prace w tym kierunku podj�li Niemcy ju� przed wojn�, jednak prze�ladowania uczonych pochod.ze- nia �ydowskiego doprowadzi�y do emigracji wielu wybitnych fizyk�w do Anglii i USA. Badania niemieckie w nast�pnych latach zosta�y zahamowane przez bombardowania, a zw�aszcza na skutek wysadzenia przez grup� dywersyjn� ' M. Howard Wojna w dziejach Europy, Wrockaw-Warszawa-Krak�w 1990, s. 171-177. z L. Fermi, Atomy w naszym domu, Warszawa 1961, s. 163-184. 3 G.G. Smith, Gas Turbines and Jet Propulsion for Aircraft, Londyn 1944, s. 40. i Wplyw 11 wojny �wiatowej na rozw�j nauki i techniki 111 SOE Zak�adu Ci�kiej Wody w Vemork w Norwegii w nocy z 27 na 28 II 1943 r.4 Natomiast przez w�adze ameryka�skie inicjatywa bada� nuklear- nych zosta�a podj�ta dopiero w 1941 r., w 1942 zapocz�tkowano tzw. Projekt Manhattan, kt�rego celem by�o stworzenie bomby j�drowej w ramach tego projektu, 2 XII 1942 r. uruchomiono w Stagg Field pod Chicago, zbudowany pod kierownictwem w�oskiego emigranta E. Fermiego, pierwszy reaktor j�drowy do produkcji materia��w rozszczepialnych. By�o to specjalne urz�- dzenie, w kt�rym mo�na by�o przeprowadzi� �a�cuchow� reakcj� rozszcze- pienia j�der atomowych w spos�b kontrolowany. Prace prowadzono z udzia- �em wielu wybitnych uczonych (m.in. N. Bohr, R. Oppenhei.mer, H. Bethe, C. Seaborg). Okaza�o si�, �e dzia�anie bomby atomowej jest do�� proste. �adunek rozszczepialny jest w niej podzielony na kilka cz�ci. W wyniku eksplozji zwyk�ego �adunku wybuchowego owe cz�ci �adunku rozszczepial- nego ��cz� si� w jeden blok o tzw. masie nadkrytycznej tzn. takiej, �e w blo- ku samoczynnie nast�puje niekontrolowana reakcja j�drowa wyzwalaj�ca ogromn� energi�. Prace nad skonstruow,niem bomby atomowej zosta�y uko�czone powodzeniem w 1945 r.5 W�wczas to 16 VII dokonano pierwszej pr�by eksplozji broni j�drowej na pustyni Alamagordo w stanie Nowy Meksyk, a 6 i 9 VIII lotnictwo ameryka�skie zrzuci�o bomby atomowe na miasta japo�skie Hiroszim� i Nagasaki, co przyspieszy�o bezwarunkow� kapitulacj� Japonii. USA nied�ugo jednak cieszy�y si� monopolem na bro� atomow�. W�asne badania atomistyczne podj�� ZSRR. W 1940 r. powo�ano zesp� badawczy z J.W. Kurczatowem na czele, kt�ry stworzy� specjalistycz- ne o�rodki naukowe. Wielk� rol� w badaniach atomistycznych odegrali zw�aszcza Piotr L. Kapica i S.P. Kordow. ZSRR ju� w 1949 r. dokona� pr�bnej eksplozji broni j�drowej, a nast�pnie W. Brytania (1952), Francja (1960) i Chiny (1964). W 1952 r. zesp� uczonych ameryka�skich pod kierownictwem E. Tellera zbudowa� z kolei jeszcze pot�niejsz� bro� j�drow� dzia�aj�c� na zasadzie rekcji termoj�drowej syntezy helu i wodoru, jednak i t� bro� wyprodukowa� ju� w 1953 r. ZSRR, a nast�pnie W. Brytania (1957) i Chiny. Ostatnie dziesi�ciolecia wykaza�y niezawodnie, �e inny jeszcze wynalazek z okresu drugiej wojny mia� r�wnie� istotne znaczenie jak wyzwolenie energii j�drowej. Wynalazkiem tym by�a elektronowa maszyna matematyczna, poto- cznie zwana elektronow� maszyn� licz�c� b�d� "m�zgiem elektronowym", a dzi� po prostu komputerem. Nawi�zano tutaj do idei wysuni�tych jeszcze w XIX w. przez Ch. Babbage'a. Tak� maszyn� by�o op. urz�dzenie elektro- mechaniczne MARK-I, zbudowane w USA w latach 1937-1944. Jednak ograniczenie szybko�ci dzia�ania elektromechanicznych maszyn cyfrowych, tonim "Virushaus". Badania nad bomb� atomow� w III Rzeszy, Warszawa 1975. s M. v. Laue, Historia fizyki, Warszawa 1957, s. 378 i nasi. St. Szczeniowski, Fizyka atomowa, Warszawa 1960; A. Einnstein, L. Infeld, Ewolucja fizyki, Warszawa 1962. 112 Tadeusz Kotlowski spowodowane bezw�adno�ci� przeka�nik�w, sk�oni�o konstruktor�w do wy- korzystania lamp elektronicznych jako element�w przy��czaj�cych. Pierwsza maszyna lampowa, a wi�c ju� elektroniczna maszyna cyfrowa, znana pod akronimem ENIAC opracowana zosta�a i wykonana w latach 1942-1944 w USA przez grup� in�ynier�w kierowan� przez J.P. Eckerta i J. Mauchly'ego, przy doradztwie matematyk�w J. von Neumanna i H.H. Goldstine'a. U�ywana by�a pocz�tkowo do oblicze� balistycznych, a po od- powiedniej adaptacji s�u�y�a do r�nych oblicze� matematycznych (m.in. do obliczania skorygowanego rozwini�cia liczby P) mia�a mas� 30 t. Moc tra- cona na ciep�o wydzielaj�ce si� podczas pracy maszyny wynosi�a 150 kW. Uruchomiona w 1944 (aczkolwiek ze wzgl�du na tajemnic� wojskow� infor- macje o niej podano dopiero po wojnie), pracowa�a jeszcze w 1957 r. Do�wiadczenia przy projektowaniu i budowie ENIACa, uzupe�nione dalszymi pracami, pos�u�y�y jego tw�rcom (Neomannowi, Eckertowi, Mauch- ly'emu, Goldstine'owi, i H. Alkenowi) do szeregu opracowa� teoretycznych odkrywaj�cych podstawowe koncepcje struktury komputera (publikowano je w USA w latach 1945-1953). Prace te trafi�y na grunt ju� przygotowany: jeszcze w latach wojny w r�nych krajach europejskich (w ZSRR, w Nie- mczech, W. Brytanii) zajmowano si� zagadnieniami zastosowania maszyn matematycznych do pracoch�onnych oblicze�. W rezultacie bezpo�rednio po wojnie nie tylko w USA, ale i w kilku innych krajach (W. Brytanii, Francji, ZSRR, Szwecji, Australii) przyst�piono do budowy pierwszych komputer�w. By�y one egzemplarzami jednostkowymi - ka�dy z nich wnosi� pewne nowe koncepcje. Seryjne wytwarzanie komputer�w przeznaczonych na sprzeda� podj�to w p�nych latach czterdziestych XX w., jednak�e prawdziwy rozw�j ich produkcji rozpocz�� si� dopiero w po�owie lat pi��dziesi�tych. Produkowane w�wczas urz�dzenia okre�lamy dzisiaj jako maszyny pierwszej generacji, kt�rej przyk�adowymi typami by�y: UNIVAC I, IBM 701, oraz IBM 704. Budowano je na lampach elektronowych, z czym wi�za�y si�: stosunkowo powolna praca, du�y pob�r mocy, konieczno�� intensywnego ch�odzenia, du�e rozmiary. U�ycie setek lub tysi�cy lamp w jednym kom- puterze prowadzi�o do cz�stych uszkodze�, co wp�ywa�o nieko...
jagaw7