Ochrona prawna – to pewna stała zorganizowana działalność podejmowana dla ochrony porządku prawnego oraz indywidualnych praw podmiotowych jednostki.
Można wyróżnić ochronę porządku prawnego (w znaczeniu przedmiotowym) i ochronę indywidualnych praw podmiotowych jednostek (w znaczeniu podmiotowym).
Ochrona prawna w nowoczesnym znaczeniu istnieje od niedawna (około 200 lat).
By ochrona prawna istniała musiały powstać dwie ściśle ze sobą powiązane zasady:
a) Zasada zakazu uciekania się do samopomocy
o Obywatel nie powinien sam wymierzać sprawiedliwości, lecz pozostawić to odpowiednim organom
o Samopomoc często prowadzi do złych rezultatów, skutków (np. samosądy, sprawiedliwość ludowa)
o Prawo przewiduje wyjątki od tej zasady np.:
- Obrona konieczna – każdy ma prawo chronić dobro swoje albo innej osoby przed napaścią, atakiem.
- Prawo zatrzymania (np. przestępcy na gorącym uczynku i niezwłoczne przekazanie go organom ścigania – policji).
- Prawo cywilne (np. zatrzymanie w hotelu bagażu osoby, która nie uiściła opłaty)
- Odstępstwo, wyjątek od zasady zakazu uciekania się do samopomocy jest dozwolone w ściśle określonych warunkach, w granicach, które wyznacza ustawa.
b) Zasada obligatoryjnego udzielania ochrony prawnej
o Każdemu trzeba dać możliwość zgłoszenia się do odpowiednich organów ochrony prawnej
- Wyjątkiem był np. kodeks karny Królestwa Polskiego z 1825 roku (sędzia miał prawo odmówić sprawiedliwości).
Zasada legalizmu w prawie karnym – organy ścigania (prokuratura i policja) są zobowiązane wszcząć i prowadzić postępowanie karne wówczas, kiedy dotrze do nich wiadomość o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu lub o możliwości popełnienia przestępstwa.
Zasada oportunizmu – organy ścigania wszczynają postępowanie karne tylko wówczas, gdy dostaną wiadomość o przestępstwie i kiedy uznają to za celowe (w sensie interesu publicznego). Pewne przeciwieństwo zasady legalizmu.
Proces orzekania:
Rozstrzyganie konfliktów prawnych; inaczej ochrona prawna sensu stricto. Działalność specjalnych organów polegająca na orzekaniu – podejmowanie wiążących decyzji, co do sposobu załatwienia sytuacji konfliktowych.
Proces orzekania za każdym razem, niezależnie od sprawy jest podobny. Istnieją 3 etapy orzekania:
- Zbieranie dowodów, informacji, ustalenie faktów (tego, co miało miejsce np. przez sąd)
- Najpierw trzeba zrekonstruować fakty, co bywa bardzo trudne. Aby dokonać oceny trzeba znać wszystkie fakty.
II. Dokonanie oceny prawnej stanu faktycznego (subsumcja – podciągnięcie faktów pod przepis prawny)
- Opis stanu faktycznego
- Podciągnięcie przestępstwa, danego czynu pod przepis prawny
- Kara przewidywana w ustawie np. grzywna, pozbawienie wolności na jakiś okres
- Zadaniem organu stosującego prawo jest skonkretyzowanie i zindywidualizowanie konsekwencji prawnych (kary)
- Konsekwencje prawne mają dwojaki charakter:
§ Konsekwencje w postaci środków przymusu państwowego (prawnego) – za orzeczeniem odpowiedniego organu stoi przymus prawny (np. w wyniku nie stosowania się do wyroku sądowego ma miejsce egzekucja prawna, w wyniku przymusu państwowego)
§ Środki wychowawcze (oddziaływania społecznego) – to środki, przy których egzekucja danego środka jest pozostawiona dobrowolnemu poddaniu się. Np. sądy społeczne (1965) – istniały w miejscu zamieszkania i w miejscu pracy; drobne konflikty rozstrzygali sami obywatele, mieli prawo wymierzania kar pieniężnych – istniała presja społeczna ze strony mieszkańców.
Ochrona prawna sensu stricto:
To najczęstszy sposób ochrony prawnej. Najczęściej powierza się ją specjalnym organom powołanym do orzekania.
Ochrona prawna sensu largo:
a) Obejmuje orzekanie (ochronę prawną sensu stricto)
b) Obejmuje działalność pojednawczą (tzw. pojednawstwo)
- Niekiedy poprzedza orzecznictwo (np. w sprawach rozwodowych, przy znieważeniach – strony sporu są wzywane na posiedzenie pojednawcze, a jeśli nie dojdzie do ugody, to sprawę prowadzi się dalej)
- Stanowi samodzielną formę załatwienia sporu, rozwiązanie konfliktu prawnego drogą ugody (np. w stosunkach międzynarodowych, gdzie niemożliwe jest prowadzenie orzekania sądowego, negocjacje mają zastępować niemożność orzekania)
- Dwie formy pojednawstwa:
§ Pośrednictwo (mediacja) – polega na działaniu podmiotu trzeciego (nie będącego stroną w sporze), którego zadaniem jest stworzenie warunków do bezpośrednich rozmów stron – negocjacje, poszukiwanie rozwiązań, kompromisu, ugody; mediatorem może być prawie każdy.
§ Rozjemstwo (koncyliacja) – działalność specjalnie powołanego organu, opracowanie i przedstawienie stronom sporu propozycji, co do sposobu rozstrzygnięcia; przygotowanie projektu; istnieją podmioty, które zajmują się rozjemstwem. Strony sporu rozpatrują tę propozycje i mogą jej nie przyjąć, bądź zgodzić się na nią. Od czasu podpisania ugody propozycja ma moc prawną. Jeśli strony nie podpiszą ugody, to oznacza, że rozjemstwo się nie udało.
§ Polubowne załatwienie sprawy (przez sąd polubowny) – sąd polubowny orzeka, czyli sprawuje działalność rozstrzygającą; strony konfliktu muszą wyrazić zgodę na rozstrzygnięcie ich konfliktu przez sąd polubowny (strony mogą nie zwrócić się do sądu powszechnego i przekazać sprawę sądowi polubownemu).
Sąd polubowny trzeba najpierw powołać. Strony podpisują umowę (zapis na sąd polubowny), że dany konflikt będzie rozstrzygał sąd polubowny (najczęściej następuje to przed konfliktem). Sąd polubowny rozstrzyga sprawę, orzeka. Obie strony powołują arbitrów, nad pracą których czuwa superarbiter. Wyroki sądów polubownych mają tę samą moc, co sądy powszechne (po zatwierdzeniu przez nie tego wyroku).
c) Obejmuje działalność opiniodawczą / pomocnictwo prawne:
- Opiniodawstwo również jest ochroną prawną, mówi nam jak prawo postrzega dany stan faktyczny
- Pomocnictwo prawne polega na tym, że organ ochrony prawnej pomaga stronie stosunku prawnego w dochodzeniu jej praw (np. reprezentując ją w sądzie czy urzędzie)
- Pomocnictwo prawne czasami ma charakter stały i polega na udzielaniu pomocy przez dłuższy okres temu samemu podmiotowi (obsługa prawna)
· Obsługa prawna – pomoc temu samemu podmiotowi przez dłuższy czas. Ma ona niekiedy specyficzny charakter – np. obsługa legislacyjna, obsługa organów prawnych tworzących przepisy – przepis musi być jasny i nie może być sprzeczny z przepisami wyższego rzędu.
· Pomoc prawna – stała pomoc udzielana danemu podmiotowi.
d) Działalność zapobiegawcza, np. prewencja – zapobieganie naruszeniom prawa.
- Prewencja generalna (prowadzona jest działalność zapobiegająca naruszeniom prawa przez wszystkich adresatów prawa)
- Indywidualna prewencja (zapobieganie naruszeniom prawa przez osoby, które już je wcześniej naruszyły, złamały. W założeniu stosuje się ją przy wykonywaniu kar kryminalnych).
- Kontrola legalności (kontrola przestrzegania prawa)
· Polega na badaniu działalności organu kontrolowanego pod względem działalności prawnej.
o Kontrola sensu stricto (polega na badaniu działalności organów, przy czym badany organ nie wyciąga z tego żadnych konsekwencji; kontrola wymaga środków badań, środków ujawniania, czyli instrumentów prawnych. Muszą one być tak skonstruowane by umożliwiały kontrolę, np. prawo wydawania akt, prawo obecności w rozprawie toczonej przy drzwiach zamkniętych; kontrola sensu stricto kończy się na działaniach prawnych)
o Kontrola sensu largo (polega na kontroli w wąskim znaczeniu i możliwości wysuwania wniosków po kontroli. Prócz środków ujawniania potrzebne są tez środki reagowania, pozwalające na zwrócenie uwagi na błędy i wskazanie możliwości ich usuwania, np. prokuratorska kontrola prawna w PRL).
o Nadzór (organ kontrolujący ma możliwość wydawania wiążących decyzji organowi kontrolowanemu, dotyczących usunięcia usterek, naruszeń prawa. Uprawnienia nadzorcze mają te organy, które mogą narzucać organowi kontrolowanemu rozwiązanie np. sąd judykacyjny.
Wymiar sprawiedliwości:
Wymiar sprawiedliwości stanowi kwalifikowany, szczególny rodzaj ochrony prawnej (sensu stricto) i orzekania w szczególnych warunkach.
a) Definicja klasyczna
b) Definicja przedmiotowa
c) Definicja podmiotowa
d) Definicja mieszana
Ad.a) definicja przedmiotowa –
- Jest oparta o kryterium rodzaju rozstrzygania prawa
- Jest najstarsza
- Polega na tym, że zakłada się, że wymiarem sprawiedliwości jest rozstrzyganie spraw z zakresu prawa sądowego (cywilne i karne)
Ta definicja zmusza nas do rozróżnienia sądowego oraz pozasądowego wymiaru sprawiedliwości.
Ad.b) definicja podmiotowa –
- Wymiarem sprawiedliwości jest rozstrzyganie konfliktów prawnych przez sądy
- Powyższe ma poparcie w konstytucji, ponieważ to, co czynią sądy jest wymiarem sprawiedliwości
- Ta definicja jest niedoskonała, bo nie zawiera słowa „tylko”, nie wyklucza zatem innych organów pozasądowych sprawujących wymiar sprawiedliwości
- Ta definicja nie wymienia również innych organów pozasądowych, które sprawują wymiar sprawiedliwości (np. Trybunał Stanu).
Ad.c) definicja mieszana (modalna):
- Jest najlepsza, bo jest ogólna i otwarta
- Opiera się o sposób sprawowania wymiaru sprawiedliwości
- Wymiarem sprawiedliwości jest tylko takie orzekanie, które odbywa się w specjalnych warunkach gwarantujących bezstronność i wysoką jakość rozstrzygania.
Te warunku podstawowe, warunki minimum to:
§ Orzekanie ma być wykonywane przez organ wyposażony w niezawisłość w orzekaniu
§ Specjalna procedura rozstrzygania dająca stronom wzmożone gwarancje obrony ich praw (mają je sądy powszechne, sądy szczególne, Trybunał Stanu, Sąd Najwyższy)
Organy ochrony prawnej:
Organ państwowy – jest to ustawowo zorganizowana grupa ludzi mająca za zadanie urzeczywistnianie podstawowych funkcji państwa (definicja celowości konstytucjonalistów).
Organy ochrony prawnej charakteryzują się 2 cechami:
- Nie są organizacyjnie podporządkowane żadnemu organowi wykonawczemu ani ustawodawczemu państwa (w krajach Demokracji Ludowej, w PRL, istniał Państwowy Arbitraż Gospodarczy, organ administracyjny, który rozstrzygał spory cywilno – prawne)
- Są funkcjonalnie odrębne, nie są podporządkowane organom wykonawczym ani ustawodawczym na żadnym szczeblu (są przypadki, gdy organ władzy administracyjnej, np. prezydent, był kolejną instancją sądu, np. w przyznawaniu praw łaski, ale jest to zwyczaj a nie podporządkowanie).
Niekiedy te 2 cechy nazywa się zasadą odrębności organów ochrony prawnej.
§ Zasada specjalizacji (różne organy są powoływane do rozstrzygania poszczególnych spraw – nie jest dobra i już w latach 80–tych zaczęto z niej rezygnować)
§ Zasada priorytetu władzy sądowej (sądy są właściwe we wszystkich sprawach)
§ Tendencja do integracji ochrony prawnej w rękach sądów.
Podział organów ochrony prawnej:
I. Podział według kryterium udziału czynnika społecznego w danym organie:
- Państwowe organy ochrony prawnej (są to organy o charakterze urzędniczym, występują w nich wyłącznie urzędnicy państwowi, np. prokuratura)
- Społeczne organy ochrony prawnej (występują coraz rzadziej, są nimi np. sądy społeczne, koleżeńskie; tworzy się je od czasu do czasu)
- Organy ochrony prawnej o charakterze mieszanym (urzędniczo – społeczne, gdzie występują urzędnicy państwowi i czynnik społeczny, np. sądy powszechne i izby moralne – są sędziowie i ławnicy).
II. Podział według kryterium orzekania:
- Organy nieorzekające (sądy, kolegia odwoławcze)
- Organy orzekające (są specjalnie powołane do rozstrzygania konfliktów prawnych i w ten sposób mają ukształtowaną procedurę prawną (np. sądy społeczne)
v Organy sądowe (sądy powinny mieć w swych rękach te organy, w przypadku których rozstrzyganie musi być wnikliwe i skuteczne. Wymagane są specjalne procedury)
v Organy pozasądowe (quasi sądowe)
o Sąd w znaczeniu materialnym – organ powołany do sprawowania wymiaru sprawiedliwości, orzekający w imieniu państwa, wyposażony w specjalne gwarancje procesowe i ustrojowe prawidłowego orzekania
o Sąd w znaczeniu formalnym – to każdy organ, który ustawa nazywa sądem.
Są 3 grupy organów sądowych:
- Sądy w znaczeniu formalnym i materialnym
§ Sądy powszechne – to te, które są właściwe w każdej sprawie cywilnej i karnej z wyjątkiem tych, które są wyraźnie przekazane innemu organowi
§ Sądy grodzkie – są to wydziały sądów rejonowych, nie są odrębnymi sądami powszechnymi
§ Sądy szczególne – mają kompetencje określone w sposób szczególny w ustawach prawnych, np. sąd wojskowy (szczególny sąd karny); NSA (nie spełnia warunków sądu szczególnego a jego kompetencje są wymienione w ustawie)
Nadzór judykacyjny nad sądami wojskowymi i administracyjnymi sprawuje Sąd Najwyższy (nad sądami powszechnymi również).
§ Instancje – sądy okręgowe à apelacyjne (rejonowe) à Sąd Najwyższy (nie jest on sądem ani szczególnym ani powszechnym. W 1968 roku stał się najwyższą instancją dla sądów powszechnych i szczególnych).
- Sądy wyłącznie w znaczeniu formalnym (sądy polubowne i koleżeńskie – powoływane w organizacjach społecznych i uczelniach)
- Sądy w znaczeniu materialnym (np. Trybunał Stanu – ustawa nie nazywa go sądem, chociaż sprawuje wymiar sprawiedliwości).
ü Pozasądowe organy orzekające: np. Izba Morska, sądy polubowne, samorządowe kolegia odwoławcze; są specjalnie powołane do rozstrzygania danych konfliktów; podobnie jak sądy mają specjalnie, podobnie ukształtowaną organizację i zakreślone kompetencje; brak im pełnych gwarancji niezawisłości, nie orzekają w imieniu państwa i często mają uproszczoną procedurę.
ü Niesądowe organy orzekające (są wymieniane przez niektórych autorów jako odrębna grupa; są to organy administracji państwowej, która na marginesie swojej działalności zajmuje się rozstrzyganiem konfliktów prawnych, np. Urząd Miar, organizacja administracji kolejowej).
Właściwości organów ochrony prawnej i spory kompetencyjne:
Właściwości organów ochrony prawnej określa się w 3 płaszczyznach –
a)...
joanna2521