Żydzi w UB.pdf

RZYSZTOF S

S S ZWAGRZYK,

ZWAGRZYK, OBEP W

OBEP W ROCŁAW

ROCŁAW

Ż YDZI W KIEROWNICTWIE UB

STEREOTYP CZY RZECZYWISTOŚĆ?

Problem udziału osób pochodzenia żydowskiego w kierownictwie ko-

munistycznego aparatu represji, w tym zwłaszcza w Ministerstwie

Bezpieczeństwa Publicznego i jego terenowych organach, należy do

szczególnie drażliwych i skomplikowanych obszarów badawczych.

W toczącej się od kilkunastu już lat dyskusji na ten temat dominują

skrajne, wzajemnie wykluczające się poglądy, a używane w nich ar-

gumenty rzadko wspierane są danymi statystycznymi, opartymi na

analizie akt osobowych funkcjonariuszy UB 1 .

W opinii wielu Polaków gros kadry oficerskiej tajnej policji politycznej w powojennej

Polsce stanowili Żydzi. Nie wnikając w przyczyny nadreprezentacji Żydów i osób pochodze-

nia żydowskiego w kierownictwie aparatu bezpieczeństwa w Polsce ani w ich indywidualne

motywacje decydujące o podjęciu takiej służby, warto pamiętać, że po wojnie stanowili oni

niespełna 1 proc. ludności Polski. Raporty podziemia antykomunistycznego z lat 1945–

–1946 prezentowały katastroficzny wizerunek zniewolonego kraju, w którym władzę mieli

przejąć Żydzi: „NKWD przy pomocy pozostałych Żydów urządza krwawe orgie” 2 . [...] „Na

każdym kroku daje się odczuć ich [Żydów – K.S.] serdeczny stosunek do Sowietów i od-

wrotnie oraz popieranie ich tak przez Sowietów i PPR, jak i przez władze administracyjne

1 Głos w tej sprawie zabrali m.in.: A. Kainer, Żydzi a komunizm , „Krytyka” 1992, nr 15;

M.J. Chodakiewicz, Żydzi i Polacy 1918–1955. Współistnienie-zagłada-komunizm , Warszawa

2000; K. Kersten, Polacy, Żydzi, komunizm: anatomia półprawd 1939–1968 , Warszawa 1992;

A. Grabski, Działalność komunistów wśród Żydów w Polsce (1944–1949) , Warszawa 2004;

J.T. Gross, Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców

i komunistów 1939–1948 , Kraków 1998; I. Hurwic-Nowakowska, Żydzi polscy (1947–1950).

Analiza więzi społecznej ludności żydowskiej , Warszawa 1996; A. Paczkowski, Żydzi w UB.

Próba weryfikacji stereotypu [w:] Komunizm – ideologia, system, ludzie , red. T. Szarota, Warsza-

wa 2001; K. Szwagrzyk, Kwestia przynależności narodowościowej i służbowej kierownictwa MBP

i wrocławskiego WUBP w latach 1945–1954 , „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2000, nr 14. Dane

o narodowości kadr znaleźć można także w pracach: W. Dubiańskiego, A. Dziuroka, Kadra

kierownicza rzędów bezpieczeństwa w województwie śląskim w latach 1945–1946 [w:] „Zwy-

czajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944–1956 , Warszawa 2005; D. Iwaneczki,

Urząd Bezpieczeństwa w Przemyślu 1944–1956 , Rzeszów 2004; Z. Nawrockiego, Zamiast wol-

ności. UB na Rzeszowszczyźnie 1944–1949 , Rzeszów 1998; L. Piłata, Struktura organizacyjna

i działalność Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie 1944–1945 , „Stu-

dia Rzeszowskie” 1999, t. 6; K. Rokickiego, Aparatu obraz własny. Analiza wykresów porów-

nawczych dotyczących kadry aparatu bezpieczeństwa publicznego w latach 1944–1955 [w:] „Zwy-

czajny” resort… ; J. Żelazko, Kadra kierownicza Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa

Publicznego w Łodzi 1945–1956 [w:] ibidem oraz książce Rok pierwszy. Powstanie i działalność

aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944 – czerwiec 1945) , oprac.

zespół, wstęp i przewodniczenie zespołowi S. Poleszak, Warszawa 2004.

2 Meldunek komendanta Okręgu AK Białystok do centrali z 21 I 1945 r. [w:] Armia Krajowa

w dokumentach 1939–1945 , t. V, Ossolineum 1991, s. 251.

3 37

K RZYSZTOF

S S

OBEP W

RZYSZTOF

ZWAGRZYK,

337

i Bezpieczeństwa” 3 , [...] „Najważniejsze i materialnie najwięcej popłatne placówki państwowe

są obsadzone Żydami. W administracji państwowej, w szkolnictwie średnim i wyższym, w są-

downictwie i w wojsku tkwią Żydzi na nadrzędnych stanowiskach” 4 [...] „Po wkroczeniu Armii

Czerwonej do Polski – Żydzi-komuniści, oddając się w zupełności jako znawcy stosunków i te-

renu, na usługi NKWD byli [...] czynnikiem, który najwięcej przyczynił się do masowych aresz-

towań, rozstrzeliwań, deportacji, zwłaszcza członków polskiego ruchu niepodległościowego” 5 .

Podobne przekonanie o wyjątkowej pozycji Żydów w tworzeniu systemu komunistyczne-

go w Polsce artykułowano także już po jego upadku: „[...] po roku 1944 rozpoczęły się

w Polsce krwawe rządy żydokomuny, wdrażane przy pomocy radzieckich czołgów i bagne-

tów” 6 , a Żydzi byli „pomocnikami rewolucji” 7 ukrywającymi się pod „dobrymi, słowiańskimi

nazwiskami” 8 i UB, w którym: „[...] kluczowe stanowiska zawsze okupywali Żydzi” 9 .

Po 1989 r. historiografia wzbogaciła się o szereg tekstów, w których zagadnienie to sta-

ło się przedmiotem naukowych analiz na podstawie wiedzy z nieznanych wcześniej i niedo-

stępnych źródeł archiwalnych. Szczególne miejsce w dyskusji zajął ogłoszony w 1992 r. ar-

tykuł Krystyny Kersten Żydzi – władza komunistów . Podstawą argumentacji autorki postulującej,

by „rozstać się z mitem głoszącym, że UB to Żydzi” 10 , była treść notatki Bieruta z 21 listopa-

da 1945 r., z której wynikać miało, że „[…] jesienią 1945 r. na 500 stanowisk kierowni-

czych w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego Żydzi zajmować mieli 67, czyli ponad

13 proc.”, stanowiąc 1,7 proc. ogółu pracowników MBP (438 na 25,6 tys. osób) 11 .

Krańcowo odmienne dane liczbowe przedstawił jesienią 1945 r. sowiecki doradca przy

MBP płk Nikołaj Sieliwanowski, który w raporcie do Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrz-

nych Ławrientija Berii z 20 października 1945 r. informował: „[…] W Ministerstwie Bez-

pieczeństwa Publicznego pracuje 18,7 proc. Żydów, 50 proc. stanowisk kierowniczych

zajmują Żydzi. W I Departamencie tego Ministerstwa pracuje 27 proc. Żydów. Zajmują oni

wszystkie stanowiska kierownicze. W Wydziale Personalnym – 23 proc. Żydów, na stano-

wiskach kierowniczych – 7 osób. W Wydziale ds. Funkcjonariuszy (inspekcja specjalna) –

33,3 proc. Żydów, wszyscy zajmują odpowiedzialne stanowiska. W Wydziale Sanitarnym

MBP – 49,1 proc. Żydów, w Wydziale Finansowym – 29,9 proc. Żydów” 12 .

Jeszcze dalej w swoich ocenach posunął się w 1949 r. ambasador ZSRS w Polsce Wiktor

Lebiediew, pisząc: „[...] w MBP poczynając od wiceministrów, poprzez dyrektorów depar-

tamentów, nie ma ani jednego Polaka, wszyscy są Żydami” 13 .

Treści raportów Sieliwanowskiego i Lebiediewa stały się także podstawą opublikowanego

w 2001 r. tekstu Andrzeja Paczkowskiego Żydzi w UB. Próba weryfikacji stereotypu 14 . Trze-

3 Sprawozdanie informacyjne Zarządu Głównego WiN z kwietnia 1946 r. [w:] „Zrzeszenie

Wolność i Niezawisłość w dokumentach”, t. I, Wrocław 1997, s. 454.

4 Sprawozdanie Zarządu Głównego WiN za czerwiec 1946 r. , ibidem , s. 622.

5 Memoriał WiN do Organizacji Narodów Zjednoczonych , ibidem , t. II, s. 85.

6 J. Pelc, Bez kamuflażu. Żydzi w nomenklaturze PRL , „Nasz los” 1995, nr 9 (17).

7 L. Żebrowski, Żydzi w UB , „Nasz los” 1995, nr 7–8.

8 Ibidem .

9 H. Pająk, S. Żochowski, Rządy zbirów 1940 –1990, Lublin 1996, s. 140–141.

10 K. Kersten, Żydzi – władza komunistów [w:] eadem , Polacy... , s. 84.

11 Ibidem , s. 83–84.

12 Teczka specjalna J.W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946 , wybór i oprac. T. Ca-

riewskaja, A. Chmielarz, Warszawa 1998, s. 421.

13 Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich 1949–1953 , Warszawa 2000, s. 46.

14 A. Paczkowski, Żydzi...

338

cim, poza wymienionymi, elementem jego rozważań była zawartość opracowanego w 1978 r.

do użytku wewnętrznego Informatora MSW o kadrach bezpieki, wydanego w 2000 r. przez

Klub Inteligencji Katolickiej w Lublinie, z przedmową Mirosława Piotrowskiego 15 .

Sumując zawarte w Informatorze dane o narodowości funkcjonariuszy centrali MBP,

A. Paczkowski obliczył, że na 447 kierowniczych stanowisk (bez wojewódzkich UBP) 131

(29,6 proc.) zajmowały osoby, którym w rubryce narodowość wpisano „żydowska” 16 .

Jednym z ostatnich głosów w dyskusji nad narodowością kadr aparatu bezpieczeństwa

był tekst pióra Augusta Grabskiego podważającego nie tylko sens prowadzenia takich ba-

dań, ale i przypisującego osobom biorącym w nich udział fobie narodowościowe: „[…]

wśród (neo)endeckich tropicieli pochodzenia etnicznego funkcjonariuszy państwowych i par-

tyjnych pierwszych lat Polski Ludowej szczególne zainteresowanie budzi resort bezpieczeń-

stwa. Jest on [...] też najmocniej osadzony w wyobrażeniach społecznych jako zdominowa-

ny przez Żydów”. Zdaniem autora: „Akcentowanie przez niektórych prawicowych publicystów

i historyków obcego etnicznie pochodzenia części osób w aparacie Polski Ludowej w sytu-

acji braku odmienności ich polityki od ogólnej polityki PPR prowadzi do wniosku, że zabieg

taki jest jedynie funkcją ich rasistowskich uprzedzeń” 17 .

Cel i kryteria badań

Dla ustalenia danych liczbowych mówiących o narodowości kierownictwa aparatu bez-

pieczeństwa w Polsce w latach 1944–1956 niezbędne jest określenie celu prowadzenia

badań oraz ustalenie kryteriów, na których podstawie analizę taką można przeprowadzić.

Celem zaś jest ustalenie, jaką część kierowniczej kadry stanowili Żydzi i osoby pochodze-

nia żydowskiego, zajmujący obok Białorusinów, Polaków, Rosjan i Ukraińców najwyższe

stanowiska w tej instytucji. Wbrew twierdzeniom o braku możliwości dokonania takiej

statystyki 18 samo podjęcie próby, z naukowego punktu widzenia, staje się niezbędne. Bez

niej trudno bowiem wyobrazić sobie powstanie „portretu zbiorowego” środowiska MBP-

UB, z wszelkimi dającymi się zidentyfikować jego charakterystycznymi cechami, takimi

jak pochodzenie społeczne, wiek, wykształcenie, przynależność partyjna, przeszłość oku-

pacyjna czy narodowość.

Wydaje się, że jednym z zasadniczych powodów występowania odmiennych ocen za-

gadnienia jest stosowanie różnych kryteriów przynależności narodowościowej. Jego wy-

znacznikami – w zależności od indywidualnych wyborów badacza – bywają więc (traktowa-

ne łącznie lub wybiórczo): brzmienie imienia i nazwiska, imiona rodziców, wyznanie czy też

niekiedy wpis dokonany w ankiecie personalnej w rubryce „narodowość”.

Sporo komplikacji wprowadza konieczność określenia narodowości Żydów-komunistów.

Tomasz Gross twierdzi nawet, że „Komuniści pochodzenia żydowskiego [...] pracowali

w bezpieczeństwie jako komuniści, a nie jako Żydzi czy Polacy albo na przykład Gruzini,

i na uwadze mieli nie żydowskie interesy, ale interesy władzy ludowej” 19 . Konkludując –

człowiek stający się komunistą miałby automatycznie tracić swą przynależność narodowo-

ściową. Takie kryterium budzi jednak pytania, czy traci ją bezpowrotnie, czy też z chwilą

15 M. Piotrowski, Ludzie bezpieki w walce z Narodem i Kościołem. Służba Bezpieczeństwa

w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944–1978 – Centrala , Lublin 2000.

16 A. Paczkowski, Żydzi …, s. 197.

17 A. Grabski, Działalność ..., Warszawa 2004, s. 33–34.

18 K. Kersten, Żydzi – władza komunistów …, s. 82.

19 J.T. Gross, Upiorna …, s. 93–94.

3 39

339

Słuchacze Centralnej Szkoły MBP maszerują ze śpiewem ulicami Łodzi, marzec 1947 r.

zmiany swych poglądów zyskuje szansę na jej odzyskanie? Pytania o tyle zasadne, że nie-

mała liczba pracujących w UB komunistów pochodzenia żydowskiego w czasie kolejnych

fal emigracji lat 1956–1957 i 1968–1969 gruntowanie zrewidowała swoje dotychczaso-

we poglądy polityczne, porzucając komunizm i jego ideologię.

Równie trudny – o ile nie nierozwiązywalny – jest problem samoidentyfikacji narodowej.

Część oficerów pochodzenia żydowskiego zerwała związki z korzeniami rodzinnymi na dłu-

go przed wybuchem II wojny światowej. Samych siebie uznawali za świeckich Polaków

o liberalnych poglądach 20 , prezentując przy tym niejednokrotnie silne związki emocjonalne

z Polską. Ci też najczęściej i najchętniej decydowali się na zmianę imion i nazwisk, uzna-

jąc ten krok za naturalne następstwo dokonanego już wyboru. Szczególnie bolesnym do-

świadczeniem dla tej grupy były wydarzenia lat 1967–1968, gdy w wyniku rozpętanej

antysemickiej nagonki usilnie doszukiwano się pochodzenia żydowskiego nawet u tych,

którzy nie znali słowa w języku swoich przodków.

Źródła

Podstawą analizy są dane zawarte w opracowanym w 1978 r. Informatorze MSW o ka-

drach bezpieki oraz wcześniejsze zapisy znajdujące się w aktach osobowych pracowników

aparatu, pochodzące głównie z własnoręcznie wypełnianych ankiet specjalnych i życiorysów.

Wydawać by się mogło, że powstający w latach siedemdziesiątych Informator opracowany

został na podstawie zawartości akt osobowych funkcjonariuszy i jest zbiorczym podsumowa-

20 M.J. Chodakiewicz, Żydzi i Polacy... , s. 433.

440

niem zawartych w nich treści. Dość liczne różnice pomiędzy oboma źródłami pozwalają przy-

puszczać, że w pracach nad pierwszym z nich, przynajmniej w zakresie określenia narodo-

wości, korzystano z innych, nieznanych dotąd materiałów. W każdym razie dane umieszczo-

ne w aktach osobowych w rubrykach „narodowość” nie zawsze były tożsame z narodowością

uwidocznioną w Informatorze . Być może, ostateczna decyzja w tej delikatnej z natury kwestii

wynikała z otrzymanych przez pracowników Biura „C” wytycznych politycznych.

Narodowość żydowską przypisano na przykład Aleksandrowi Dyszko-Wolskiemu, będą-

cemu wprawdzie synem Abrahama i Baszewy z d. Goldwasser (oboje wyznania mojżeszo-

wego), lecz posiadającemu w aktach osobowych wpis: narodowość: polska, wyznanie ewan-

gelicko-reformowane 21 . Za Żyda uznano również byłego dyrektora Departamentu

Więziennictwa MBP Dagoberta Łańcuta, syna Maksymiliana, wyznania rzymskokatolickie-

go, i Sabiny z d. Łapówkier 22 .

Akta osobowe z reguły informują o polskiej narodowości funkcjonariuszy „bezpieki”,

nawet gdy oficerowie nosili typowo żydowskie imiona i nazwiska, np. w aktach Józefa Ar-

skiego (Mordechaja Flaksmana) 23 , Mieczysława (Mojżesza) Baumaca 24 , Michała Drze-

wieckiego (Maurycego-Arona Holzera) 25 , Artura Nowaka (Abrahama Lernera) 26 , Henryka

Piaseckiego (Izraela-Chaima Pessesa) 27 czy Czesława (Chaskiela) Ringera 28 .

Jedynie w nielicznych przypadkach kierujący aparatem przyznawali się do narodowości

żydowskiej; przykłady: Adama Bienia 29 , Leona Fojera 30 , Michała Hakmana 31 , Edwarda

Kaleckiego 32 , Mieczysława Mietkowskiego 33 , Zygmunta Okręta 34 , Leona Rubinsteina 35 ,

Józefa Światły 36 , Michała Taboryskiego 37 .

Poza Tadeuszem Diatłowieckim 38 i Bernardem Koniecznym 39 , ujawniającymi wyznanie

mojżeszowe, wszyscy inni w rubryce wyznanie wpisywali „bezwyznaniowy”.

Statystyka

Przykłady interpretacji przynależności narodowościowej opartych na głoszonych przeko-

naniach politycznych lub osobistych deklaracjach funkcjonariuszy stanowią istotną przesłan-

kę do wyrażenia wątpliwości w możliwość sformułowania obiektywnego stwierdzenia – kto

21 IPN 0193/1180, Akta osobowe Aleksandra Dyszko-Wolskiego.

22 IPN 0193/3061, Akta osob. Dagoberta Łańcuta.

23 IPN 0193/7717, Akta osob. Józefa Arskiego.

24 IPN 0193/9014, Akta osob. Mieczysława Baumaca.

25 IPN 0604/195, Akta osob. Michała Drzewieckiego.

26 IPN 0604/2, Akta osob. Artura Nowaka.

27 IPN 0193/7015, Akta osob. Henryka Piaseckiego.

28 IPN 0193/7005, Akta osob. Czesława Ringera.

29 IPN 0193/8919, Akta osob. Adama Bienia.

30 IPN 0193/8652, Akta osob. Leona Fojera.

31 IPN 0194/1722, Akta osob. Michała Hakmana.

32 IPN BU 698/1411, Akta osob. Edwarda Kaleckiego.

33 IPN 0193/7004, Akta osob. Mieczysława Mietkowskiego.

34 IPN 0194/1077, Akta osob. Zygmunta Okręta.

35 IPN 0193/7007, Akta osob. Leona Rubinsteina.

36 IPN 0193/7549, Akta osob. Józefa Światły.

37 IPN 0193/7033, Akta osob. Michała Taboryckiego.

38 IPN 0193/73399, Akta osob. Tadeusza Diatłowieckiego.

39 IPN 0194/2390, Akta osob. Bernarda Koniecznego.

4 41

441

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: