samouszkodzenia artykuł.doc

PSYCHOLOGICZNE KORELATY ZACHOWAŃ SAMOOKALECZAJĄCYCH WIĘŹNIÓW

Paweł Kozłowski i Łukasz Wirkus

Działania samo okaleczające (automutylacyjne, autoagresywne, autodestruktywne).  Za najbardziej dramatyczne przykłady tych zachowań uważa się próby samobójcze, samookaleczenia ciała, uzależnienia (alkohol, narkotyki). Mimo dość licznych badań nad autodestrukcją nie można jednoznacznie określić patogenezy i patomechanizmu tego zjawiska.  Niektórzy autorzy doszukują się przyczyn w anomaliach osobowości, inni uważają, że liczne frustracje i deprywację potrzeb w warunkach izolacji więziennej mają decydujący wpływ na pojawianie się zaburzeń autodestrukcyjnych (np.B.Waligóta, H.Jaklewicz) .

Zwolennicy pierwszego podejścia (S.Batawia, J.Pionkowski, J.Kozarska) stworzyli wizerunek samouszkodzeni owca, podkreślając w nim takie cechy jak: niecierpliwość, agresywność, drażliwość, tendencje do reakcji prymitywnych i impulsywnych, zdecydowana przewaga uczuciowości nad procesami intelektualnymi, niska samoocena oraz poczucie winy i mniejszej wartości.

E.Eckhardt dzieli autoagresję na dwie formy:

·         Jawną-akty samouszkodzenia, które osoba powtarza, a które nie prowadzą  do śmierci, nie ukrywają tego przed swoimi bliskimi.

·         Ukryta-jest zjawiskiem niejednorodnym , wyróżniane są trzy jej formy

·      Ukryte samouszkodzenia lub sztucznie wywoływane choroby

·      Syndrom Munchausena

·      (Rozszerzony lub zastępczy syndrom Munchausena

([wikipedia].Zespół Münchhausena – nazwa zespołu pochodzi od nazwiska barona Karla von Münchhausena, a osoby cierpiące na to zaburzenie często są poddawane hospitalizacji z powodu wywoływania objawów chorób somatycznych. Pacjenci domagają się operacji chirurgicznych, aby doprowadzić do deformacji zdrowego organizmu. Zespół występuje u osób, które mają zaburzenia osobowości, zwłaszcza w psychopatii oraz osób z tendencjami masochistycznymi lub obsesyjnymi. Celem symulacji jest wejście w rolę chorego. Zachowanie to często wiąże się ze znacznymi nieprawidłowościami w zakresie związków z innymi ludźmi. Typ krwotoczny  - Histeria krwotoczna (Syndroma haemorrhagicum histrionicum). Prezentowane objawy to najczęściej wymioty krwią, krwotok z płuc lub objawy hemofilii. Osoby z tą formą zaburzenia prowokują krwawienia z nosa lub połykają krew zwierzęcą i prowokują wymioty.Typ brzuszny Wędrująca operacja jamy brzusznej (Laparotomia migrans). Powodem operacji jest najczęściej podejrzenie niedrożności jelit, spowodowane połknięciem ostrego przedmiotu. Osoby z tą formą zaburzenia mają często bogate doświadczenie pacjentów chirurgicznych.Typ neurologiczny Neurologiczny zespół diabelski (Syndroma neurologicum diabolicum). Symulowane objawy to napady bólów głowy, utraty świadomości i padaczkopodobne.Typ skórny symulacja dotyczy chorób skóry. Zastępczy zespół Münchhausena (przeniesiony zespół Münchhausena, ang. Münchhausen sydrome by proxy) – zaburzenie psychiczne z grupy zaburzeń pozorowanych, występujące zazwyczaj u rodziców lub opiekunów dzieci, polegające na wywoływaniu u bliskiej, zależnej osoby objawów zaburzeń somatycznych, w celu umotywowania poddania tej osoby zabiegom diagnostycznym i (lub) leczniczym. Działania te mogą być ryzykowne dla zdrowia lub życia dziecka i nie mają na celu uzyskania korzyści materialnych (np. odszkodowania).

Kosewski opisując agresywnych przestępców i psychologiczno-społeczne mechanizmy procesu samo agresji, wyodrębnia jej 3 kategorie:

·         Zachowania samoagresywne, których cel bezpośredni pokrywa się z pośrednim, a podstawowym motywem jest wyrządzenie krzywdy własnemu ciału (lęk i niepokój u osoby, jest to samoagresja emocjonalna redukująca napięcie emocjonalne sprawcy)

·         Samoagresja „agresywna”, powstająca w sytuacji gdy nie można wziąć odwetu na osobie frustrującej inaczej niż szkodząc sobie samemu (motywem pośrednim jest motyw agresywny, najsilniejszą emocją jest gniew, to także samoagresja emocjonalna redukująca napięcie emocjonalne sprawcy)

·         Samoagresja instrumentalna, która stanowi sposób realizowania pewnych potrzeb i osiągnięcia dowolnego celu przez szkodzenie własnemu organizmowi.

Na podstawie dwóch ostatnich dekad liczba aktów samo agresywnych wykazuje tendencję spadkową (przynajmniej w statystykach), jest to około 1000 przypadków rocznie. Obecnie najczęściej akty samo agresji przybierają postać pocięcia powłok ciała (najczęściej przedramion, szyi), połknięcia ciała obcego (najczęściej zwiniętych drutów i innych metalowych przedmiotów), dokonywania prób samobójczych oraz zażywania substancji chemicznych.

Wg. Seligmana w więzieniu zachodzi coś głęboko zaburzającego procesy psychiczne. Przeprowadził eksplorację wśród penitentów po osadzeniu i po uwięzieniu. Okazało się, że żaden z więźniów nie przeżywał depresji w momencie znalezienia się w więzieniu, natomiast prawie wszyscy wychodzili niego z depresją.

Kubacka-Jasiecka twierdzi, że można analizować zachowania o charakterze agresywnym oraz samoagresywnym jako zjawiska tzw. somatyzacji napięć i problemów, zachowania neurotyczne, kompulsywne i inne, traktując je jako usiłowania radzenia sobie z zagrożeniami.

Do przyczyn autoagresji podawanych w danych statystycznych zalicza się działalność administracji, presję podkultury więziennej, uczestnictwo w podkulturze, działalność sądu i prokuratury, załamanie psychiczne, są to jednak najprawdopodobniej tylko pozorne powody samouszkodzeń, ponieważ osadzony pytany o przyczynę własnych samouszkodzeń musi podać jakiś powód.

Z badania przeprowadzonego przez Kozłowskiego i Wirkusa  na 69 osadzonych wynika, że tendencja do samouszkodzeń utrwala się i powtarza tworząc tzw. styl radzenia sobie w sytuacjach nawykowych, zautomatyzowanych (jak np. powtarzające się usiłowania samobójcze  z zastosowaniem podobnych środków samo destrukcji). Wskazuje to na obecność efektów wzmacniających warunkujących powtarzalność określonych forma zaburzeń jako skutecznych sposobów radzenia sobie z zagrożeniem. Z badań wynika również że:

·         Osoby wewnątrzsterowne przejawiają wyższą samoświadomość w działaniu

·         Podobną tendencję można również przypisać podejmowaniu szerokiego spektrum zachowań autoagresywnych

·         Osoby im bardziej są zewnątrz sterowne, tym większe mają nasilenie nieświadomych skłonności agresywnych

·         Poczucie zewnętrznego umiejscowienia kontroli koreluje zazwyczaj z niższą samooceną, brakiem samoakceptacji, pogotowiem lękowym i poczuciem zagrożenia

Wnioski końcowe badania-korelaty autoagresji przejawiane u penitentów:

·         Zewnątrzsterowność jako znacząca zmienna, gdyż osoby przejawiające znacznie niższy poziom nieświadomych skłonności agresywnych cechowały się wyższym poziomem wewnątrzsterowności

·         Ujemna korelacja wewnątrzsterowności z lękiem

·         Wewnątrzsterowność występuje także z odpornością emocjonalną

·         Osoby mające wyższe poczucie sprawstwa w działaniu są bardziej świadome konsekwencji tych działań oraz przejawiają większą odpowiedzialność osobistą za swe zachowania

·         Znaczącym korelatem lęku jest pobudliwość emocjonalna

·         Dodatnia współzmienność kontroli sytuacji z lękiem(intrp. lęk jako stan nieprzyjemny stymuluje do działań obniżających jego nasilenie, a jednym z tych działań okazała się autoagresja, głównie przez połykanie ciała obcego)

·         Motywacja emocjonalno-racjonalna okazała się znaczącym inhibitorem agresji, także autoagresji w izolacji więziennej

Zapobieganie autoagresji w polskim systemie penitencjarnym jest realizowane na 3 poziomach profilaktyki:

1. Profilaktyka I rzędu- oddziaływania obejmujące ogół osadzonych (tworzenie warunków sprzyjających zachowaniu zdrowia psychicznego w warunkach izolacji, tworzenie klimatu sprzyjającego zwracaniu się osadzonych z problemami osobistymi, tworzenie właściwych relacji pomiędzy osadzonymi i pomiędzy osadzonymi a kadrą więzienną)
2. Profilaktyka II rzędu – oddziaływania obejmujące wybrane grupy osadzonych o zwiększonym ryzyku samouszkodzenia (wyodrębnienie grupy zagrożonej, diagnoza indywidualnych motywów i mechanizmów, określenie indywidualnych środków oddziaływania)
3. Profilaktyka III rzędu – oddziaływania podejmowane wobec osadzonych po dokonaniu przez nich samo agresji ( w przypadku zachowań o charakterze jednoznacznie demonstracyjnym, instrumentalnym, podejmowanym w celu wymuszenia korzyści – odpowiedzialność dyscyplinarna, w przypadku zachowań podejmowanych na podłożu emocjonalnym, w stanie załamania psychicznego – pomoc psychologiczna, wsparcie emocjonalne, doradztwo w zakresie rozwiązywania problemów osobistych)

W polskim systemie penitencjarnym za efektywne środki profilaktyki samo agresji uznawane są generalnie:

§         Wczesny screening nowo przyjmowanych osadzonych, umożliwiający wyłowienie osób o podwyższonym poziomie samo agresji

§         Pogłębiona diagnoza pedagogiczna i psychologiczno-penitencjarna potrzebna dla trafnego doboru środków i metod oddziaływania wobec osób ze skłonnościami suicydalnymi

§         Możliwość objęcia osadzonych zagrożonych autoagresją oddziaływaniami terapeutycznymi

§         Osadzenie więźniów ze skłonnościami autoagresywnymi w celach z odpowiednio dobranymi współosadzonymi

§         Tworzenie w jednostkach penitencjarnych przyjaznego środowiska, sprzyjającego zachowaniu zdrowia psychicznego

§         Monitoring zachowania osadzonych i momentów krytycznych w trakcie pobytu w warunkach izolacji więziennej

§         Ułatwienie i przywileje dla osadzonych ze skłonnościami autoagresywnymi w zakresie utrzymywania kontaktów z bliskimi

§         Przeciwdziałanie bezczynności osadzonych w i zagospodarowanie ich czasu wolnego

§         W przypadkach wystąpienia próby samobójczej w trakcie pobytu w jednostce penitencjarnej, prowadzenie wnikliwych postępowań wyjaśniających przyczyny, motywy i skutki, a także zawierających ocenę prawidłowości działania funkcjonariuszy i ustalenie ewentualnych nieprawidłowości oraz osób za nie odpowiedzialnych