ADAM KERSTEN HISTORIA SZWECJI WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO 1973 Okładkę, obwolutę i wyklejkę projektował JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa ANNA LERGETPORER-JAKIMOW Redaktor techniczny MICHAŁ ŁYSSOWSKI Printed in Poland Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1973. Nakład: 5500+230 egz. Objętość: ark. wyd. 32,40, ark. druk. 29,25. Papier ilustr. kl. III, 80 g, 66x98. Oddano do składania 17 X 1972. Podpisano do druku 6 vni 1973. Druk ukończono w sierpniu 1973. Wrocławska Drukarnia Naukowa Nr zam. 352/72 - N-7. Cena zł 85. - OD AUTORA ŚREDNIOWIECZNA Szwecja była bied- nym, chłopskim krajem na peryferiach ówczesnej kultury europejskiej — dziś jako jedna z pierwszych na naszym kontynencie poczyna wchodzić w fazę cywilizacji postindustrialnej, którą wedle przewidywań Anglia i Fran- cja osiągną dopiero w końcu XX w. W wiekach średnich królobójstwo w Szwecji było częstym zjawiskiem, a w ciągu ponad dwóch stuleci, od końca XIII do początków XVI w., żaden władca nie panował do końca swego życia — współczesna Szwecja od kilkudziesięciu lat posiada usta- bilizowane rządy parlamentarne. Wojowniczość i dążenie do ekspansji, które od czasów wikingów po wiek XIX charakteryzowały politykę Szwecji, ustąpiły tendencjom pokojowym — Szwecja należy do tych nielicznych państw europejskich, które nie brały udziału w dwóch wielkich wojnach naszego wieku, a i dziś zajmuje konsekwentnie neutralne stanowisko. Stwierdzenia te wystarczą, by obudzić głębokie zainteresowanie prze- szłością kraju oddzielonego od Polski niewielką przestrzenią morza. Pozna- nie dziejów innych narodów wzbogaca i rozszerza pojmowanie własnej historii, pozwala lepiej rozumieć procesy, które złożyły się na dzień dzi- siejszy. Dostrzegał to już osiemnastowieczny cenzor, gdy dając swą apro- batę Historii Królestwa Szwedzkiego spisanej przez ks. Wincentego Skrze- tuskiego w 1771 r. wskazywał, iż znalazł w niej wiele, co może „narodu naszego dzieje objaśnić, ułatwić, wesprzeć i ugruntować". Doczekała się też owa Historia dwóch kolejnych wydań ... i pozostała do dziś jedynym polskim opracowaniem całości dziejów naszego sąsiada. Kiedy podejmowałem opracowanie historii Szwecji, te właśnie względy miałem przede wszystkim na uwadze. Refleksja nad rozwojem społeczeństwa szwedzkiego od jego zarania może być użyteczna, tym bardziej że w prze- szłości dzieje Polski i Szwecji wielokrotnie blisko się splatały. Dwa kraje położone w strefie bałtyckiej wiele ze sobą łączyło i nie mniej wiele dzieliło. Następstwem tego były z jednej strony sojusze i związki dynastyczne, z dru- giej zaś wojny. Więzy przyjaźni okazały się jednak historycznie trwalsze niż konflikty, mimo że walka ze szwedzkim „potopem" stanowi integralny składnik polskiej tradycji narodowej, a Szwedzi dumni są ze swego stor- maktstiden — wieku mocarstwowości. Opracowując tę książkę byłem skrępowany wymogami, jakie narzuciły już inne pozycje cyklu, w którym ukazuje się Historia Szwecji. W myśl tych założeń książka ma przekazać Czytelnikowi możliwie wszechstronny, niemal podręcznikowy zasób wiedzy w oparciu o najnowsze wyniki badań historyków skandynawskich. Esej o historii Szwecji, jaki chciałem pisać, próba bardziej wszechstronnego ukazania tego niezwykle pasjonującego procesu historycznego na porównawczym tle dziejów innych krajów, a wśród nich i Polski, książka, w której refleksja dominować będzie nad faktami, czeka nadal na swego autora. To ujecie bynajmniej nie nosi takiego charakteru, nawet sprawy polskie potraktowane są jedynie z punktu widzenia historii Szwecji. Jest to tylko próba przekazania czytelnikowi odpowiednio dużej ilości materiału, który może przysłużyć się do poznania i stworzenia rzetelnych podstaw do rozważań historycznych. WSTĘP WSPÓŁCZESNY historyk nie może przedstawiać dziejów „według lat porządku", jak to czynił ks. Skrzetuski, musi wskazać zwrotne momenty procesu historycznego, wyróżnić epoki i mniejsze okresy, opierając się na ogólnym podziale dziejów naszej cywili- zacji, a zarazem w pełni uwzględniając specyfikę kraju, którego historię bada i wykłada. Nie jest to łatwe zadanie, świadczą o tym dyskusje nad periodyzacją historii toczące się od dziesiątków lat. Prezentowana tu kon- strukcja dziejów Szwecji jest oparta na periodyzacji przyjętej w najnowszej historiografii szwedzkiej. Zgodnie z nią granica między starożytnością czy mówiąc inaczej czasami przedhistorycznymi a wczesnym średniowieczem została przeprowadzona w końcu X w.; okres wypraw wikingów szwedzcy historycy zasadniczo włączają jeszcze do „prehistorii" — forntiden. Śred- niowiecze dzieli się na dwa okresy. Wczesne średniowiecze — do 1319 r. — to okres ścierania się starych instytucji społeczeństwa rodowo-plemiennego z nowym porządkiem, jaki niosły ze sobą chrześcijaństwo i feudalizm. Kształtowały się w tym czasie podstawy społeczeństwa stanowego, a lu- źna „federacja dzielnic", jak piszą historycy szwedzcy o jedenastowie- cznym królestwie, przeobraziła się w zwarty organizm państwowy. Na- leży przy tym podkreślić, że w przeciwieństwie do Polski w Szwecji nie doszło nigdy do rozbicia dzielnicowego mimo istniejących w tym kie- runku tendencji. Końcową datę tego okresu wyznacza zaprzysiężenie przez króla Magnusa Erikssona szwedzkiej „wielkiej karty wolno- ści" (1319). Okres rozkwitu i zmierzchu średniowiecza (1319 — 1520) charakteryzuje się przewagą możnowładztwa, które w XV w. stało się poważnym czynni- kiem destruktywnym. Treścią życia politycznego Szwecji była w tym czasie bezustanna walka między kolejnymi władcami, reprezentującymi tendencje do wzmocnienia władzy królewskiej, a świeckim i duchownym możno- władztwem. Znów odmiennie niż w większości państw europejskich nie wykształciła się w Szwecji monarchia typu stanowego. Wiązało się to z układem sił społecznych. Rola rycerstwa, a potem szlachty, była zna- cznie mniejsza niż np. w Polsce, mieszczaństwo — poza sztokholm- skim — nie miało znaczenia; istotną siłę stanowiło natomiast wolne chłopstwo. Ważnym wydarzeniem tego okresu jest unia kalmarska (1397), która nominalnie istniała do początków XVI w. W walce przeciw unii, oznacza- jącej preponderancję Danii, wzrastała aktywność szerokich warstw ludności Szwecji, a w kolejnych zrywach powstań chłopskich kształtowała się świa- domość narodowa. Następny okres obejmuje panowanie Gustawa Wazy i jego synów (1520—1611). Przyniósł on rozkwit gospodarczy, ciągle jeszcze w ramach form gospodarki średniowiecznej, wzmocnienie władzy królewskiej, zwycięstwo reformacji. Możnowładztwo upadło, zastąpione przez nowo- żytną magnaterię, która pozostawała w orbicie dworu nawet wówczas, gdy reprezentowała tendencje opozycyjne. Monarchia elekcyjna prze- kształciła się w dziedziczną. Stworzone zostały wówczas podstawy potęgi Szwecji. Wiek XVII jest nazywany okresem mocarstwowym — stormaktstiden. Szwecja podjęła walkę o panowanie na Morzu Bałtyckim, stała się ważnym partnerem w wielkich koalicjach europejskich. W stosunkach wewnętrznych nastąpił proces ograniczania stanu posiadania ziemi i praw wolnych chło- pów. Wzrosło znaczenie szlachty i magnaterii, zagrażając władzy kró- lewskiej. Dopiero „wielka redukcja" w latach osiemdziesiątych utorowała drogę rządom absolutnym. Okres ten kończy uchwalenie konstytucji, która ograniczyła ponownie władzę królewską, oraz pokój w Nystadzie (1721) pozbawiający Szwecję części jej posiadłości w Finlandii i na południowym wybrzeżu Bałtyku. Zaczynający się na początku XVIII w. okres wielkich zmian trwał około stulecia; końcową datę wyznacza powstanie przeciw Gustawowi III i usta- nowienie nowej konstytucji oraz definitywna utrata Finlandii wraz z Wys- pami Alandzkimi (1809). W Szwecji dokonała się w tym czasie rewolucja przemysłowa i ukształtowały się podstawy społeczeństwa kapitalistycznego. Dalej wydzielić wypada półwiecze 1809—1865 — czasy utrwalenia się stosunków kapitalistycznych we wszystkich dziedzinach życia społecznego, rosnącego znaczenia burżuazji, liberalizmu mieszczańskiego. W następ- nym półwieczu (1866—1920) na czoło wysunęły się dwa problemy: rozwój kapitalizmu monopolistycznego oraz walki klasowe. 8 Po 1920 r. rozpoczyna się — jak piszą szwedzcy historycy — „nasz własny czas". Otwiera go szereg demokratycznych reform, a stworzony wówczas system ustrojowy przetrwał, z bardzo niewielkimi zmianami, do dziś. Starałem się, w miarę możliwości, potraktować okres najnowszych dziejów Szwecji równie szeroko jak poprzednie, zamykając ten zarys na ostatnim dziesięcioleciu historii naszego świata. GEOGRAFICZNO-HISTORYCZNE PODSTAWY SZWECJI WSPÓŁCZESNA Szwecja rozciąga się na wschodniej części Półwyspu Skandynawskiego na przestrzeni 449,7 tys. km2, granicząc z Norwegią wzdłuż wododziału Gór Skandynawskich i z Fin- landią rzekami Muonio oraz Torne. Terytorium to kształtowało się stop- niowo, poprzez podboje i kolonizację. U zarania średniowiecza, w X w. królestwo szwedzkie nie obejmowało jeszcze na południu Skanii, Hallandu i Blekinge, należących wówczas do Danii, a na polnocy osadnictwo sięgało tylko do Angermanlandu; Wyspy Alandzkie, Olandia i Gotlandia były także szwedzkie. W XII w. Szwecja utraciła na rzecz Norwegii Jamtland, który odzyskała częściowo w XIII i XIV w., a w całości w XVI stuleciu. Ekspansja szwedzka kierowała się na południe i na wschód, kolonizacja na północ i na wschód. W XII w. rozpoczął się podbój wybrzeża fińskiego, który trwał przez następne dwa wieki. W 1323 r. traktat w Nóteborgu (później Orieszek) między Szwecją a księstwem nowogrodzkim ustalił granicę posiadłości szwedzkich na wschodnim wybrzeżu Zatoki Botnickiej; biegła ona od Zatoki Fińskiej (na płd. od Wyborga) do ujścia rzeki Oulu na północy. Gran...
kadorka1