Fuga, jej rodzaje, elementy budowy

Fuga jest formą polifoniczną, budowaną przy wykorzystaniu imitacji ścisłej i swobodnej, wykorzystującą jeden lub kilka tematów jako podstawę swego rozwoju. Mówiąc, że temat jest podstawą rozwoju fugi, mamy na myśli to, że wpływa on na własności innych współczynników fugi, a także to, że jego przekształcenia są istotą rozwoju tej formy.

Klasyfikacja fugi:

1)     Ze względu na ilość tematów wyróżniamy fugi:

·         jednotematowe

·         dwutematowe

·         trzytematowe

·         wielotematowe

2)     Ze względu na obsadę wykonawczą wyróżniamy fugi:

·         wokalne

·         wokalno-instrumentalne

·         instrumentalne

Elementy składowe formy każdej fugi to:

·         Temat

·         Odpowiedź

·         Kontrapunkt

·         Łączniki

·         Przekształcenia tematyczne

·         Ekspozycja

Uwaga – wszystkie przykłady fug zaczerpnięte z I tomu DWK Bacha!

Temat

Temat to jednogłosowa sensowna muzycznie linia melodyczna, która jest podstawą rozwoju fugi i podlega w toku utworu określonym przekształceniom.

Cechy tematu:

·         Rozmiar

·         Ambitus

·         Typ harmoniczny

·         Właściwości melodyczne

·         Cechy wyrazowe

Rozmiar tematu: Temat rozpoczyna się I lub V stopniem tonacji głównej na słabej części taktu. Kończy się na mocnej części taktu na I, III lub V stopniu tonacji głównej.

              Ambitus: rozpiętość tematu, mierzona od najniższego do najwyższego dźwięku tematu, wyrażona interwałem. Im więcej głosów w fudze, tym mniejszy ambitus.

Typ harmoniczny tematu:  wyróżniamy dwa typy tematu: temat niemodulujący i temat modulujący (moduluje do tonacji dominanty górnej).

              Właściwości melodyczne tematu:

              Ze względu na materiał dźwiękowy wyróżniamy temat, który wykorzystuje:

·         część  materiału diatonicznego (np. fuga C-dur)

·         pełny materiał diatoniczny (np. fuga F-dur)

·         materiał diatoniczno-chromatyczny (np. fuga Es-dur)

·         pełny materiał chromatyczny uporządkowany tonalnie (np. fuga h-moll)

W analizie tematu ważne jest wskazanie jego własności motywicznych i melicznych. Pod tym względem wyróżniamy:

·         tematy z motywem czołowym, nie rozwijane później z tego motywu (np. fugi F-dur)

·         tematy z motywem czołowym i rozwijane z tego motywu (np. fuga c-moll)

·         tematy z ukrytą wielogłosowością (np. fuga e-moll)

·         tematy wykorzystujące progresję melodyczną (np. fuga h-moll).

Cechy wyrazowe tematu: związane są z właściwościami ruchowymi i melodycznymi tematu. Wyróżniamy:

·         tematy eksponujące czynnik ruchu (np. fuga G-dur)

·         tematy eksponujące czynnik melodyczny (np. fuga d-moll)

Odpowiedź

Odpowiedź jest imitacją tematu o kwintę wyżej. Typ odpowiedzi pozostaje w ścisłym związku z budową tematu. Wyróżniamy zatem dwa typy odpowiedzi: realną i tonalną.

Odpowiedź realna jest imitacją tematu o kwintę czystą wyżej z zachowaniem jego struktury interwałowej. Odpowiedź jest realna, gdy

·         temat jest niemodulujący

·         temat rozpoczyna się od pierwszego stopnia gamy

·         temat nie zawiera na początku skoku ważnego metrycznie

Odpowiedź jest tonalna, gdy:

·         temat jest modulujący

·         temat zaczyna się od V stopnia gamy

·         temat zawiera na początku skok ważny metrycznie z I na V stopień gamy

Kontrapunkt

              Pojawieniu się odpowiedzi towarzyszy pierwszy kontrapunkt, w dalszym przebiegu ekspozycji – kolejne kontrapunkty, wprowadzane przez głosy, które uprzednio eksponowały temat. Towarzyszenie kontrapunktu może być stałe (linia melodyczna, która pojawia się bez zmian przy każdym pokazie tematu; oczywiście zmianie podlega materiał dźwiękowy kontrapunktu, który zmienia się wraz ze zmianą tonacji) lub zmienne.

              Kontrapunkty budowane są tak, aby nie zacierały wyrazistości tematu. Temat budowany jest w sposób ciągły, zaś ciągłość kontrapunktu jest przerywana przez pauzy lub stosowanie powtarzających się pewnych sformułowań motywicznych. Bardzo często obserwujemy technikę uzupełnień rytmicznych między tematem a kontrapunktem.

              Stosunek kontrapunktu do tematu:

·         kontrapunkt wynika z tematu (np. fuga E-dur)

·         kontrast (np. fuga c-moll)

Dość często kontrapunkt pełni rolę pomocniczą w zakresie harmoniki – jego zawartość wyjaśnia, uzupełnia przebieg harmoniczny tematu (np. Fuga F-dur).

Łączniki

Łącznik jest fragmentem formy, występującym pomiędzy pokazami tematu w obrębie części fugi, bądź pomiędzy jej częściami. Ze względu na miejsce występowania wyróżniamy łączniki wewnętrzne (w obrębie części fugi) i zewnętrzne (występują pomiędzy częściami fugi). 

Z punktu widzenia struktury harmonicznej wyróżniamy:

·         łączniki niemodulujące (tonacja wyjściowa i docelowa są identyczne)

·         łączniki modulujące

              Ze względu na rozmiar i wewnętrzną budowę można wyróżnić również łączniki:

·         proste – jednoczęściowe, jednorodne materiałowo

·         złożone – kilkuczęściowe

·         epizody – dłuższe samodzielne wstawki formalne o charakterze preludiującym

Przekształcenia tematyczne              

W toku fugi temat zostaje poddany przekształceniom harmonicznym i polifonicznym. Przekształcenia harmoniczne polegają na pokazach tematu w innej tonacji lub od innego stopnia gamy. Typowe dla fug Bacha jest to, że krąg tonacji, w których pojawi się temat składa się wyłącznie z tonacji, pozostających w bliskim pokrewieństwie z tonacją główną fugi.

Przekształcenia polifoniczne dotyczą przeobrażeń struktury meliczno-rytmicznej tematu. Do tego typu przekształceń należą: inwersja, rak, augmentacja i dyminucja.

Inwersja polega na zachowaniu własności melicznych tematu przy jednoczesnej zmianie kierunku interwałów.

Rak polega na pokazie dźwięków tematu od końca do początku. 

Augmentacja i dyminucja to przekształcenia dotyczące zmian struktury rytmicznej tematu. Augmentacja polega na podwójnym lub poczwórnym powiększeniu wszystkich wartości rytmicznych tematu. Dyminucja polega na podwójnym lub poczwórnym pomniejszeniu wartości rytmicznych tematu. 

Przekształcenia te mogą występować łącznie, czyli np. temat może być jednocześnie pokazany w inwersji i w augmentacji.

Najbardziej zaawansowanym przekształceniem polifonicznym są stretta. Stretto to inaczej nakładanie się tematów – kanon tematów w fudze. Stretta mogą być dwugłosowe lub wielogłosowe.

Ekspozycja

Pierwszą część fugi nazywamy ekspozycją. Na jej terenie zostaje zaprezentowany temat w poszczególnych głosach fugi. Temat jest pokazywany w tonacji głównej (czyli pokazy na tonice i dominancie, czyli pokazy tematu i odpowiedzi). Ekspozycja trwa dotąd, aż temat zostanie ukazany we wszystkich głosach fugi. Liczba pokazów tematu w ekspozycji może być:

·         kompletna (ilość tematów równa ilości głosów)

·         nadkompletna (temat pokaże się w głosach, w których już wystąpił).

Ekspozycja nie może być niekompletna!

Jeżeli w fudze temat pojawi się we wszystkich głosach (ekspozycja kompletna) i ponadto tyle razy, ile jest głosów (choć niekoniecznie we wszystkich głosach), mówimy o istnieniu ekspozycji i kontrekspozycji. Na ogół te dwie części rozdziela łącznik.

Kontrekspozycja nigdy nie jest automatycznym powtórzeniem ekspozycji. Różnić się może od niej:

·         liczbą pokazów tematu

·         planem harmonicznym

·         kolejnością wchodzenia głosów

·         miejscem wejścia tematu (pod względem metrycznym)

·         zmianami w kontrapunkcie

·         zmianami w budowie samego tematu, zwłaszcza jego początku lub zakończenia

·         wprowadzeniem prostych przekształceń tematu (np. inwersji lub strett dwugłosowych).

Po ekspozycji następują dalsze części fugi, nie podlegają one już jednak ścisłym prawidłowościom. Kolejną częścią może być kontrekspozycja, część rozwijana poprzez przekształcenia harmoniczne tematu, część rozwijana poprzez przekształcenia polifoniczne tematu, fragment formy łączący przekształcenia polifoniczne i harmoniczne.

Z punktu widzenia tendencji kształtowania formalnego możemy więc wyróżnić następujące typy formalne fug jednotematowych:

·         fuga rozwijana ze względu na przekształcenia harmoniczne tematu

·         fuga rozwijana ze względu na przekształcenia polifoniczne tematu

·         fuga rozwijana ze względu na przekształcenia polifoniczno-harmoniczne tematu

·         fuga z kontrekspozycją

·         typy mieszane.

Materiały przygotowane na podstawie książki Marka Podhajskiego Formy muzyczne