HP-Tomicki J.-Polska odrodzona 1918-1939.rtf

KONFRONTACJE HISTORYCZNE»

PRACE INSTYTUTU HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK

pod redakcją BOGUSŁAWA LEŚNODORSKIEGO

POLSKA ODRODZONA 1918-1939

państwo • społeczeństwo kultura

pod redakcją JANA TOMICKIEGO

WIEDZA POWSZECHNA WARSZAWA 1982 wyd. I

PRZEDMOWA

Podjęta przed kilkunastu laty przez profe­sora Bogusława Leśnodorskiego inicjatywa wy­dawania serii “Konfrontacje Historyczne" zaowo­cowała już w postaci kilku tomów poświęconych dziejom państwa polskiego, społeczeństwa i kul­tury w różnych epokach historycznych, poczyna­jąc od Polski pierwszych Piastów, a na Polsce XIX wieku kończąc, oraz w postaci tomu ukazu­jącego Europę i świat w epoce napoleońskiej.

Prezentowany tom poświęcamy Polsce Odro­dzonej (1918—1939). Od poprzednich pozycji serii obejmujących wybraną problematykę naszej his­torii różni się on wyraźnie swymi skromnymi ra­mami czasowymi, obejmującymi nie jedno czy też kilka stuleci, lecz zaledwie dwa dziesięciolecia pierwszej połowy XX wieku. Jest to jednak okres zwarty, zamknięty w granicach między pierwszą a drugą wojną światową i przede wszystkim nie­zwykle ważny, bowiem w owym czasie zostało przesądzone miejsce Polski w Europie. Oto Pol­ska znalazła się znów na mapie politycznej świa­ta i zarazem w dwudziestoleciu międzywojennym dokonały się w naszym kraju przeobrażenia de­cydujące o jego późniejszym rozwoju.

Odzyskanie niepodległości w listopadzie 1918 roku było więc prawdziwie historycznym zwy-

PRZEDMOWA

cięstwem całego narodu, który w okresie niewoli nigdy nie pogodził się z faktem utraty Własnego państwa. Z chwilą narodzin Drugiej Rzeczypospo­litej powstały przed nim nowe perspektywy roz­woju, a zarazem wyłoniły się przed ówczesnym pokoleniem trudne dylematy. O ile od końca XVIII wieku do początków XX wieku naczelnym problemem, wokół którego koncentrowały się wy­siłki patriotów polskich, była sprawa określenia dróg wiodących do niepodległości oraz sprawa aktywnego udziału społeczeństwa w walce o od­budowę własnego państwa na różnych frontach działań i za pomocą różnych środków, o tyle z chwilą zrzucenia obcej władzy zrodził się pro­blem kształtu terytorialnego oraz kształtu ustro­jowego Drugiej Rzeczypospolitej, a także jej bez­pieczeństwa i trwałości.

Znaczenie powstania własnego państwa uwy­datniło się w wielu dziedzinach. Druga Rzeczpo­spolita, jak pokazał późniejszy bieg wydarzeń, stanowiła ważny etap w tysiącletniej tradycji pań­stwa polskiego, w dziejach kształtowania się świa­domości narodowej, w rozwoju społeczeństwa, je­go dóbr materialnych i kulturalnych. Najwięk­szym jej dokonaniem było scalenie i przekształce­nie w jeden organizm trzech odmiennych części kraju, znajdujących się przez 123 lata pod za­borami, a następnie zapewnienie narodowi, do momentu katastrofy wrześniowej 1939 roku, nie­zależności politycznej. Należy też dodać, że Druga Rzeczpospolita wydatnie przyczyniła się do roz­szerzenia zakresu wzajemnego przenikania się świadomości narodowej i państwowej, do dalszego rozwoju więzi łączących różne klasy i warstwy społeczne na bazie ogólnonarodowej kultury.

Równocześnie jednak w dwudziestoleciu mię­dzywojennym wystąpiły dość wyraźnie zjawiska negatywne, wynikające z istoty ustroju kapitalis­tycznego oraz istniejących wtedy układów w sfe­rze stosunków społeczno-politycznych. A więc

PRZEDMOWA

mieliśmy do czynienia ze zjawiskiem ograniczania swobód obywatelskich, następnie zaś, w okresie rządów sanacyjnych, przekreślenia ustanowionego u progu niepodległości systemu demokracji parla­mentarnej. Niezwykle trudne było położenie ma­terialne ludzi pracy w latach kryzysu i recesji, zwłaszcza sytuacja chłopów na przeludnionej wsi. Represje stosowane wobec lewicy rewolucyjnej oraz ruchów narodowowyzwoleńczych mniejszo­ści ukraińskiej i białoruskiej świadczyły o braku tolerancji władzy państwowej wobec jej przeci­wników politycznych. Niemniej jednak regres w dziedzinie ustrojowej, wyrażający się w kryzysie demokracji parlamentarnej i w jej likwidacji, nie był osobliwością wyłącznie Drugiej Rzeczypospoli­tej. Podobny kryzys wystąpił też w innych kra­jach europejskich, a nawet był w nich głębszy i doprowadził do utworzenia reżimów faszysto­wskich. Również wielki kryzys gospodarczy lat 1930—1935 nie tylko zdezorganizował w gruncie rzeczy słaby jeszcze organizm ekonomiczny mło­dego państwa, jakim była Druga Rzeczpospolita, ale także gospodarkę krajów potężniejszych i zna­cznie bardziej zasobnych.

Polska odrodzona jako państwo kapitalistycz­ne, stanowiące po pierwszej wojnie światowej ważne ogniwo w systemie wersalskim, napotkała ponadto rozliczne trudności wynikające między in­nymi z jej geopolitycznego położenia. Na skutek wielu czynników, omówionych dalej w poszcze­gólnych rozprawach zamieszczonych w tej książ­ce, należała pod względem struktury społeczno-gospodarczej do krajów stosunkowo zacofanych (w zestawieniu z przodującymi krajami kapitalis­tycznymi), niewiele liczących się w globalnej po­lityce światowej. Mimo to jej kierownicy, opiera­jąc politykę zagraniczną na anachronicznych prze­słankach, przeceniali własne możliwości młodego organizmu państwowego i wyznaczali Polsce mo­carstwową rolę. Druga Rzeczpospolita nie umiała

PRZEDMOWA

wybrać odpowiednich sojuszników. Nie była też partnerem liczącym się w polityce globalnej. Nie­mniej stanowiła barierę na drodze ekspansywnej polityki Niemiec weimarskich, a następnie hitle­rowskich na wschodzie.

Zainteresowanie dziejami Polski Odrodzonej (1918—1939) jest w społeczeństwie duże. Świad­czą o tym liczne publikacje, żywe dyskusje i kon­frontacje poglądów na różne zagadnienia dotyczą­ce Drugiej Rzeczypospolitej. Do spraw najbardziej kontrowersyjnych można by zaliczyć takie kwe­stie, jak problem postępu i zahamowań w zakresie integracji gospodarczej, politycznej, prawnej i kulturalno-obyczajowej byłych zaborów w ramach jednolitego państwa; jak stosunek poszczególnych nurtów politycznych do problemów terytorialnych państwa, do oceny jego miejsca w polityce euro­pejskiej i zagadnienia sojuszów oraz bezpieczeń­stwa, do kwestii ułożenia stosunków z sąsiadami;

jak postawa społeczeństwa i poszczególnych partii wobec założeń ustrojowo-politycznych państwa w różnych okresach dziejów Drugiej Rzeczypospoli­tej; jak przebieg zmian ekonomiczno-społecznych w dwudziestoleciu międzywojennym lub wystę­pujących w tym zakresie tendencji; jak ocena osiągnięć Drugiej Rzeczypospolitej w rozmaitych dziedzinach (ustawodawstwo socjalne, gospodarka, technika, nauka, oświata, kultura i sztuka); jak wreszcie ocena rytmu rozwojowego Polski i jej sąsiadów, a zarazem czynników, które przybliżały ją do czołówki państw europejskich bądź też ha­mowały jej postęp. To tylko pewne wybrane za­gadnienia stanowiące — jak powiedzieliśmy — przedmiot licznych dyskusji wśród historyków i w szerokiej opinii publicznej.

W tomie niniejszym pragniemy dokonać pró­by skonfrontowania niektórych problemów zwią­zanych z dziejami Drugiej Rzeczypospolitej, uwzględniając najnowsze studia i dyskusje, oraz ukazać te kwestie na tle porównawczym. Podobnie

PRZEDMOWA

jak przed autorami poprzednich tomów, tak samo przed zespołem autorskim Polski Odrodzonej wy­łonił się między innymi problem, z kim należało­by porównywać Drugą Rzeczpospolitą, a więc czy z jej najbliższymi sąsiadami, czy z najbar­dziej rozwiniętymi krajami Europy Zachodniej, czy wreszcie z krajami, których losy w najno­wszych dziejach potoczyły się w podobnym lub przybliżonym kierunku jak losy Polski. Przyję­liśmy za podstawę tę ostatnią możliwość, jako naszym zdaniem najbardziej racjonalną. Polacy bowiem, podobnie jak inne narody w Europie środkowo-wschodniej, odzyskali niepodległość w określonych warunkach historycznych i Druga Rzeczpospolita jako państwo funkcjonowała w ramach określonego systemu politycznego, po­wstałego w wyniku rewolucji i zwycięstwa Enten-ty w pierwszej wojnie światowej nad państwami centralnymi. Równocześnie stopień rozwoju eko-nomiczno-społecznego Polski tego okresu i jej po­łożenie geopolityczne sytuowało ją wśród nowo powstałych państw Europy środkowo-wschodniej, chociaż istniały silne związki kulturowe i politycz­ne Drugiej Rzeczypospolitej z Zachodem, zwła­szcza z Francją, skąd bezpośrednio po pierwszej wojnie światowej czerpano wiele wzorców, między innymi w dziedzinie prawno-ustrojowej, organi­zacji wojska, instytucji przedstawicielskich i życia kulturalnego. Jednakże więcej punktów odniesienia można znaleźć między Polską a krajami leżącymi w tym samym regionie naszego kontynentu, toteż one stanowią główną płaszczyznę konfrontacji, nie zaś kraje zachodniej Europy.

W przedstawianej Czytelnikowi publikacji staraliśmy się w pełni zachować obowiązujący, jednolity schemat poszczególnych tomów “cyklu polskiego" serii, z których każdy poddaje reflek­sji historycznej takie zagadnienia, jak: państwo, społeczeństwo, kultura. Jednakże konkretniejsze sformułowanie problematyki w ramach tych dzia-

PRZEDMOWA

łów pozostawiono zaproszonym do współpracy Autorom. Redaktor naukowy zaś sprawował pie­czę nad realizacją ogólnej koncepcji.

Tom rozpoczynamy od szkicu poświęconego sprawie odbudowy państwa polskiego. Akcent po­łożony w nim został na rok 1918, stanowiący w dziejach walki narodu polskiego o niepodległość moment przełomowy, gdyż wówczas narodziła się Druga Rzeczpospolita, jako suwerenne państwo. Z tematem odbudowy państwa ściśle wiążą się omówione następnie zagadnienia prawno-ustrojowe Drugiej Rzeczypospolitej oraz podjęta w to­mie próba określenia miejsca i pozycji Polski w Europie międzywojennej. Równocześnie poświę­camy uwagę wojsku, stanowiącemu jeden z atry­butów suwerennego państwa. Drugi blok tema­tyczny dotyczy spraw społecznych (społeczeństwo i klasy), narodowościowych (miejsce i rola mniej­szości narodowych w Drugiej Rzeczypospolitej), organizacji życia politycznego i wreszcie spraw gospodarczych. Problemy kultury prezentowane są w rozprawach o literaturze i teatrze, nauce, oświacie i wychowaniu oraz sztuce.

Należy wszelako zaznaczyć, że Autorzy szki­ców omawiają tylko pewne wybrane kwestie w ramach podjętej problematyki. Niektóre zagadnie­nia, ważne z punktu widzenia dziejów Drugiej Rzeczypospolitej, musiały być pominięte, jak na przykład rola Kościoła rzymskokatolickiego w ży­ciu społecznym, politycznym i duchowym narodu, jak rozwój kultury masowej oraz znaczenie środ­ków masowego przekazu (prasa, radio, kino), jak problem wychodźstwa i związków Polonii z Ma­cierzą i zarazem niepodległym państwem. Uwzglę­dnienie bowiem całości problematyki związanej z dziejami Drugiej Rzeczypospolitej okazało się niemożliwe nie tyle z uwagi na ograniczoną obję­tość tomu, ile z uwagi na ogólne założenia obo­wiązujące w “Konfrontacjach Historycznych". Nie było zresztą — jak się wydaje — konieczne ze

10

PRZEDMOWA

względu na istniejące już próby ujęć syntetycz­nych i opracowania monograficzne.

Krótkiego wyjaśnienia wymaga również za­kres chronologiczny tomu, chociaż — co zaznaczo­no wyraźnie w tytule — rzecz dotyczy dwudzie­stolecia międzywojennego. Dla każdego z Autorów lata 1918—1939 stanowią ramy czasowe, w któ­rych dokonuje analizy wybranych zagadnień. Jednakże cezur tych, zwłaszcza cezury wyjścio­wej, nie traktujemy zbyt rygorystycznie. I to z dwóch powodów. Po pierwsze: dlatego, że mó­wiąc o odzyskaniu niepodległości, o narodzinach Drugiej Rzeczypospolitej i o dokonujących się w niej procesach, trzeba było sięgnąć do pewnych wątków wcześniejszych, jeśli nie z przełomu wie­ków, to przynajmniej z czasów po rewolucji 1905—1907 roku. Po drugie: dlatego, że kontynu­ując pewne tematy podjęte w poprzednim tomie “Konfrontacji", w którym cezura końcowa nie została wyraźnie zarysowana, trzeba było zapeł­nić istniejące luki, co zmuszało niekiedy do wkra­czania w ostatnie dziesięciolecia okresu zaborów.

Książka powstała dzięki wysiłkowi dwuna­stu autorów. Ingerencja redakcji naukowej w za­sadzie ograniczyła się do ujednolicenia przypisów i ich skrócenia do minimum. Zgodnie z tradycją poprzednich tomów tej serii każdą rozprawę opa­trzono wskazówkami bibliograficznymi; podobnie jak przypisy, zamieszczono je na końcu książki. Znalazły się w nich jedynie prace podstawowe dla danego tematu, stosunkowo łatwo dostępne i pre­zentujące wyniki badań z ostatnich lat.

Naszym zdaniem tom niniejszy spełni swoją rolę, jeśli stanie się przyczynkiem do dalszych dyskusji i konfrontacji poglądów na różne za­gadnienia historyczne Polski niepodległej lat 1918—1939, poglądów na zdarzenia minione, a przecież bardzo żywe w pamięci starszego poko­lenia i w tradycji historycznej narodu,

Tadeusz Jędruszczak

PROBLEMY ODBUDOWY NIEPODLEGŁEGO PAŃSTWA POLSKIEGO W 1918 ROKU

W czasie zaborów

Okres między 1795 a 1918 rokiem wypełnio­ny był zmaganiami o odbudowę niepodległego państwa polskiego. Tym dążeniom najaktywniej­szych narodowo grup społeczeństwa polskiego przeciwdziałały trzy mocarstwa zaborcze: Rosja, Prusy i Austria. Potęga i pozycja tych mocarstw wydawały się tak trwałe i niepodważalne, że wie­lu Polaków i życzliwych sprawie polskiej cudzo­ziemców nie widziało żadnej szansy zmiany po- i litycznego położenia narodu polskiego na lepszej W mentalności ludzkiej jest bowiem coś, co bar­dziej sprzyja myśleniu petryfikującemu istniejący stan rzeczy i skłania do przystosowania się doń, aniżeli myśleniu dynamicznemu, historycznemu, dostrzegającemu zmienność otaczającego nas świa­ta i pobudzającemu wyobraźnię w kierunku prze­widywania przyszłych dróg rozwoju oraz odpo­wiednio do tego dostosowującemu działanie. Je­żeli nawet ta pierwsza tendencja dominuje wśród najszerszych kręgów społeczeństwa, to równocze­śnie są grupy i jednostki myślące i działające w duchu dezaprobaty dla teraźniejszości, w prze­świadczeniu o nieuniknioności zmian, z wizją in­nej, nowej przyszłości. Oczywiście, obie te posta­wy inspirowane są tak przez motywy racjonalne,

13

TADEUSZ JĘDKUSZCZAK

jak i nieracjonalne oraz przez różnego rodzaju mity, funkcjonujące w ludzkiej świadomości. Ten schemat, będący z natury rzeczy daleko idącym uproszczeniem, daje się zastosować do charakte­rystyki społeczeństwa polskiego w okresie niewoli.

Tendencję pierwszą można by wiązać — choć nie na zasadzie wyłącznego czynnika spraw­czego — z pozytywistycznym nurtem pracy or­ganicznej, z pokojowymi, często opartymi na lo-jałizmie, zabiegami u rządów zaborczych o polep­szenie położenia Polaków. Tendencja druga ce­chowała postawy romantyczne, nonkonformistycz-ne, buntownicze, niepokorne. Idee walki zbrojnej i ich praktyczna realizacja wypływały przede wszystkim z postaw romantycznych. Przekonanie, że naród polski potrafi zrzucić z siebie jarzmo nałożone nań przez trzy potężne monarchie, zda­wało się przeczyć zdrowemu rozsądkowi, a jednak było ono w okresie rozbiorów dość rozpowszech­nione. W czasie owych 123 lat narodowej niewoli w niektórych okresach dominowały różne odmia­ny postaw pozytywistycznych, w niektórych zaś na czoło wysuwały się postawy romantyczne. Oba te nurty istniały w Polsce i nie tylko zwalczały się wzajemnie, lecz także uzupełniały się, służąc w ostatecznym rachunku — możliwie najlepsze­mu, czyli najowocniejszemu przetrwaniu trudnego okresu (pozytywizm) i pobudzając społeczeństwo do czynu zbrojnego, gdy zaistniały po temu sprzy­jające warunki (romantyzm)ł. Zwłaszcza odpo­wiednie warunki zewnętrzne, to znaczy korzystne dla dążeń niepodległościowych ukształtowanie się sytuacji międzynarodowej, stanowiły czynnik ma­jący pierwszorzędne znaczenie dla sprawy polskiej.

Przez cały okres narodowej niewoli toczyła się w Polsce i na emigracji dyskusja na temat przyczyn rozbiorów. W dyskusji tej rozmaite wy­głaszano opinie: jedni skłonni byli oskarżać wy­łącznie zaborców, inni znów koncentrowali się na własnych słabościach narodu. Nie wchodząc w

14

PROBLEMY ODBUDOWY NIEPODLEGŁEGO PAŃSTWA

meritum tego doniosłego sporu stwierdzić trzeba, że przyczynił się on walnie do rozwoju świadomo­ści politycznej społeczeństwa, uczył odpowiedzial­ności za losy kraju, nie pozwalał zapomnieć o pro­blemie wskrzeszenia własnego państwa. Zaintere...