HISTORIA WYCHOWANIA - ZAGADNIENIA OPRACOWANE.doc

ANTYK

ZARYS HISTORYCZNY
Dzieje Grecji sięgają 1000 lat p.n.e., gdy plemiona Dorów zasiedliły Peloponez i Kretę i stworzyły nową cywilizację.
Czas ten można podzielić na następujące okresy:
1. od IX/VIII do IV w p.n.e. :
* okres archaiczny
– kształtowanie się oryginalnej kultury greckiej,
- VIII (wielka kolonizacja) wytworzenie się „polis” i greckiego stylu życia „nomos”, którego podstawowym elementem było życie w polis
- VIII/VII: przejście od ustroju rodowego do niewolniczego, uformowanie się 2 najpotężniejszych państw starożytnej Grecji: Aten i Sparty
* okres klasyczny
- V/połowa IV: Grecja po zwyciężeniu Persów aż do podboju przez Filipa II Macedońskiego była wolna politycznie
- rozwinęła kulturę stanowiącą podstawę cywilizacji europejskiej
- rozwinęła się paideja –grecki typ wychowania i kształcenia dzieci i młodzieży przez systematyczne wprowadzanie ich w kulturę
2. od IV do II w p.n.e.: okres hellenistyczny
- kultura grecka opanowuje wybrzeże Morza Śródziemnego, rozszerza się, wchłania elementy kultur miejscowych i nabiera oryginalnych cech
- za pośrednictwem Rzymian kultura grecka utrwala się w kulturze i edukacji europejskiej

IDEAŁY I PRAKTYKA WYCHOWAWCZA W EPOCE HOMERYCKIEJ
epoka homerycka ma swój kres w VIII w p.n.e.
obowiązuje model rodziny patriarchalnej z wysoką pozycją kobiety
jako wzór wychowawczy obowiązuje ideał rycerza- herosa – (ACHILLES)
był to potomek arystokratów, indywidualista, ambitny, o cechach przywódcy, z wysokim poczuciem godności i honoru, szanujący tradycję i obyczaj, wrażliwy na piękno, ciekawy świata, żądny sławy, mężny i odważny, roztropny, urodziwy, sprawny fizycznie, kochający życie i jego uroki, rodzinę i ojczystą ziemię, delikatny dla kobiet, uprzejmy i dworny, lojalny wobec przyjaciół, domowników i podwładnych, sprytny i przewrotny wobec nieprzyjaciół
w rodzinie (elitarnej) wyraźny podział ról damskich i męskich
dzieci (osobno chłopcy i dziewczynki) wychowywano dwojako: technicznie (prawidła życia określonego typu) i etycznie.
Arete – dzielność i cnota odziedziczone po przodkach rozwijana była dzięki przewodnictwu mądrego opiekuna, wychowawcy i wzoru, ale zarazem przyjaciela rodziny
uważano, ze cnota to coś wrodzonego, dziedziczonego z krwią i nie można się jej wyuczyć .

Paradeigma homerike – heroiczny wzór, naśladowanie herosa.

Homerike paideia – dwa wymiary wychowania: techniczne i etyczne

Kalokagatia – „piękne i dobre” – proporcje i umiar w kształceniu człowieka

DWA MODELE WYCHOWANIA W POLIS GRECKICH: SPARTA I ATENY
czasy Homera to schyłkowy okres ustroju rodowego. Tworzące się wraz z ustrojem niewolniczym polis na Peloponezie różniły się między sobą formami rządów, trybem życia i zamożnością. Nastąpiło więc w nich różnicowanie się celów i ideałów wychowawczych oraz przepisów prawa i instytucji za pomocą których państwo wkraczało w sferę edukacji. Grecy mieli jednak wspólny język, system wierzeń i miejsca kultu, igrzyska i poglądy na instytucję małżeństwa. Rodzina miała charakter patriarchalny ale obniżył się status społeczny i rodzinny kobiety
cel małżeństwa to płodzenie i wychowywanie potomstwa dla państwa, rodu i rodziców. Małe dziecko pielęgnowano i wychowywano w domu rodzinnym poprzez kołysanie, śpiewanie do snu, opowiadanie bajek i wierszyków. Dzieci miały zabawki, grały w piłkę, lepiły z gliny, ćwiczyły się w rzutach, skokach, biegach. Po skończeniu 7 lat dziewczynki dorastały dalej w domu pod opieką matki a chłopcy przechodzili pod opiekę ojca. Wychowanie było obowiązkiem rodziców ale było poddane nadzorowi państwa.
Istniały dwa typy ideału wychowawczego dla młodzieży męskiej:
- militarny i surowy ideał karnego Spartanina, dla którego dobrem nadrzędnym był interes państwa
- ideał Ateńczyka, wcielający wzorzec człowieka harmonijnie rozwiniętego fizycznie, moralnie i umysłowo, pięknego i dobrego.
SPARTA
Dzieci wychowywano na żołnierzy, wszystkie dzieci wolnych obywateli uważano za własność państwa. Od 7 roku życia dzieci wychowywano zbiorowo na ludzi nieskomplikowanych psychicznie, silnych i sprawnych fizycznie, odpornych na ból i niewygody, sprytnych, wyrażających się zwięźle i klarownie. Wszyscy mieli być bezwzględnie podporządkowani wspólnemu dobru – państwu.
Spartiaci (wolni obywatele) utrzymywali w karności helotów (ludność zależną) i periojków (niewolników), bo ich praca była podstawą bytu ekonomicznego państwa.
Mocno trzymano się tradycyjnych ideałów i form wychowania, zamykano się przed wpływami zewnętrznymi. W związku z tym system spartański stał się, w swej zwyrodniałej potem formie, wychowaniem poprzez brutalną tresurę
ATENY
ustrój Aten formował się w VI-V w p.n.e. w procesie przemian od monarchii do demokracji. Społeczność wolnych obywateli tworzyli ludzie o różnym statusie (rolnicy, arystokracja, rzemieślnicy, kupcy, żołnierze) którzy od momentu wprowadzenia ustroju demokratycznego byli formalnie równouprawnieni w życiu politycznym i wobec prawa. Ideał wychowawczy określały więc potrzeby człowieka wolnego, a nie wąskiej grupy społecznej lub zawodowej. Zostawiało to wiele miejsca dla prywatności i wychowawczego wpływu rodziny i wychowanie to było pogodniejsze i umożliwiające wszechstronny rozwój indywidualności. Ateńska kalokagatia , czyli równowaga w rozwoju fizycznym, umysłowym i moralnym stała się synonimem harmonijnego i wszechstronnego wychowania. Od VI w chłopcy uczyli się u prywatnych nauczycieli (gramatysty i lutnisty) czytania, pisania, rachowania i muzyki. Na lekcje byli odprowadzani przez niewolników zwanych pedagogami.
Nauka czytania i pisania trwała około 3 lat, potem czytano i wyjaśniano teksty literackie. Dużą rolę odgrywały kary cielesne. Nisko ceniono pracę nauczyciela, było to zajęcie czysto techniczne i nie oczekiwano jej skutków wychowawczych, bo wciąż uważano że cnota jest cechą wrodzoną i nie można się jej wyuczyć. Sprawność fizyczną i wiedzę obywatelską chłopcy zdobywali w palestrze i gimnazjonach (rodzaj boisk) pod okiem dorosłych obywateli, w toku rozmów i zajęć sportowych.
Edukację męską kończyła dwuletnia służba wojskowa odbywana w instytucji państwowej zwanej efebią.

SOFIŚCI JAKO TWÓRCY NAUKI O WYCHOWANIU

Reformy Peryklesa doprowadziły do całkowitego rozwoju demokracji. Ateny stały się centrum handlowym świata. Pojawiła się nowa klasa ludzi – plutokracja – bogaci handlarze.
Nowy ustrój polityczny wymagał nowego rodzaju aktywności społecznej od swoich obywateli, pojawia się nowy ideał życia społeczno – politycznego, nowy ideał wychowania: arete polityczna – by przygotować działacza politycznego. Powstały płatne urzędy, a żeby w nich zasiadać trzeba było mieć wykształcenie. Na tę potrzebę odpowiedzieli sofiści. Czynnie działali oni w latach 450-420 p.n.e.. Potem, w czasie wojen Peloponeskich wygnano sofistów z Aten pod zarzutem deprawacji młodzieży i wrócili oni po upadku Aten.

Wraz z sofistami pojawił się nowy ideał wychowawczy –człowiek z harmonijnie ukształtowanym charakterem, wszechstronny intelektualnie, sprytny politycznie – encyklikos paideia – wiedza encyklopedyczna.
W V w p.n.e. w Atenach istniały już dwa poziomy nauczania: elementarny i średni. Pod wpływem potrzeb politycznych zaczął się wyodrębniać poziom wyższy, zapoczątkowany w IV w p.n.e. przez sofistów.
Pojawiła się potrzeba kształcenia kandydatów do wybieralnych urzędów państwowych, winnych wykazywać się ogólną wiedzą, umiejętnością dyskutowania i przekonywania o swoich kwalifikacjach i posiadaniu cnót obywatelskich
Pojawili się sofiści – grupa wędrownych mędrców – nauczycieli, którzy za wysoką opłatą, w trybie indywidualnym, nauczali zdolną, ambitną i zamożną młodzież umiejętności w życiu politycznym niezbędnej, czyli pięknego i przekonującego wysławiania się. Było to rozwinięcie i rozszerzanie wiedzy nabywanej u gramatysty i lutnisty.

Techne - sztuka wychowawcza sofistów. Polegała na indywidualnym, bezpośrednim kontakcie ucznia z nauczycielem-sofistą. Szczególnie uczyli sztuki przekonywania, umiejętności dobierania argumentów, zbicia racji przeciwnika (erystyka). Sofiści nie zakładali szkół lecz głosili i rozmawiali z młodzieżą w miejscach publicznych.
Największe znaczenie sofiści przywiązywali do potęgi słowa – logosu.

Sofiści uczyli 3 podstawowych dziedzin wiedzy: retoryki (piękne, przekonujące wypowiadanie się), dialektyki (sztuka przekonywania), gramatyki (budowa i prawidła języka).
Oprócz tego, kładli nacisk na nauczanie arytmetyki, astronomii, geometrii, muzyki – wszystko w zakresie uniwersalnym, encyklopedycznym, użytecznym i praktycznym.
Cały kurs nauczania trwał 3-4 lata

Polimatia – rozległa, szeroka, ogólna wiedza o charakterze encyklopedycznym, uniwersalnym potrzebna do osiągania celów politycznych.

Isokrates, założył w Atenach pierwszą formalną szkołę retoryki.

Sofiści uważali, że cnoty można się nauczyć. Że wiedzę można posiąść a umiejętności wyćwiczyć. Uważali, że dobrym i szlachetnym można się stać, a nie – jak twierdzili arystokraci Ateńscy – jest to wrodzone. Filozofia sofistów koncentrowała się wokół człowieka (Protagoras- człowiek jest miarą wszechrzeczy) . Za swoje nauczanie pobierali opłaty. Przez to porównywano ich do rzemieślników i nie szanowano ich.
Swą działalnością wywołali zgorszenie Ateńczyków, udowadniając, że mądrość i cnota nie są dziedziczne, lecz wynikają z wychowania.
Sofiści opuścili Ateny po wojnach Peloponeskich. Przyczynili się do zmiany myślenia o wychowaniu. Powrócili do Aten dopiero po ich odrodzeniu.

POGLĄDY PEDAGOGICZNE I DYDAKTYCZNE SOKRATESA

Sokrates (469-399), Ateńczyk, Jego poglądy znane są tylko z przekazu jego uczniów. Był racjonalistą – stworzył podstawy myślenia naukowego przez uczenie ścisłego formułowania sądów i definiowania pojęć. Interesowało go, w przeciwieństwie do sofistów, nie tyle przekonywanie o wyższości swych racji, ile odkrywanie prawdy. Wiedzę o tym co dobre i cnotliwe utożsamiał z cnotą, więc uczenie się jak dochodzić do prawdy umoralnia ludzi. Był wzorem bezinteresownego nauczyciela, był nieprzekupny i niezależny – skończyło się to dla niego zarzutem bezbożności i demoralizowania młodzieży i wyrokiem śmierci.Sokrates był przekonany o potrzebie kształcenia obywateli dla ich szczęścia i dla dobra państwa, które powinno być zarządzane przez elitę intelektualną. Wiedzę powinno się uzyskiwać na drodze samokształcenia, uważał, ze człowiek to istota myśląca, zdolna do pozyskiwania wiedzy – wystarczy wiedzieć, co jest słuszne by postępować cnotliwie. Rola nauczyciela to wspomaganie uczniów w samodoskonaleniu i dochodzeniu do prawdy. Nauczyciel powinien być wzorem mądrości i szlachetności. Sokrates to mistrz dialogu, który metodycznie, pytaniami naprowadzającymi na prawdę lub ośmieszającymi fałsz uczył prawidłowego myślenia.

KONCEPCJA PAŃSTWA I SYSTEM WYCHOWAWCZY PLATONA
 

Platon (427-346) to uczeń Sokratesa. Platon podobnie jak sofiści jest zawodowym nauczycielem. W 387 zakłada szkołę zwana Akademią w Gaju Akademosa w Atenach. Punktem wyjścia rozważań Platona była wiara w istnienie świata idei, którego niewyraźnym odbiciem jest świat materialny. Zdaniem Platona człowiek oprócz ciała posiada nieśmiertelną duszę, która przed uwięzieniem w ciele przebywała w świecie idei. Jedną z tych idei interesującą Platona była idea państwa.
W dziele „Państwo i Prawa” przedstawił koncepcję państwa idealnego – możliwego tylko dzięki odpowiedniemu wychowaniu obywateli . Społeczeństwo ludzi wolnych podzielił na 3 stany: żywicieli, obrońców i filozofów – ci ostatni powinni być klasą rządzącą. Każdy ze stanów powinien otrzymać wychowanie polegające na odkryciu prawdziwych możliwości wychowanków i wykorzystania ich dla dobra państwa poprzez rozwinięcie odpowiednio cnót umiarkowania, męstwa i mądrości. Wychowaniu podlegają tylko dzieci ze stanu obrońców i filozofów, ucząc się do 20 roku życia – jest to wychowanie wspólne i jednakowe.
Potem zdolniejsi uczą się jeszcze 15 lat (10 lat teorii matematyki, arytmetyki, astronomii – bez nauk przyrodniczych, potem 5 lat filozofii), mniej zdolni idą do wojska.
Kolejne 15 lat przyszłych rządców to ćwiczenia życia praktycznego poprzez pracę w wojsku i na urzędach.
Dopiero około 50 roku życia człowiek tak wychowany może stanąć u sterów państwa.
Także ciało ludzkie było podzielone na 3 strefy (poniżej przepony- funkcja biologiczna, powyżej przepony- funkcja emocjonalna, głowa- funkcja intelektualna)
Podobnie dusza ludzka składa się z 3 części, odpowiadających za określone funkcje organizmu.
Oddziaływanie pedagogiczne miało polegać na łączeniu wpływu na niższe części duszy (rządzące funkcjami biologicznymi) z wpływem na wyższe (rządzące rozwojem psychicznym i umysłowym) w celu ujawnienia się idei zapisanych w duszy i rozwinięciu cnót odpowiednich do stanu społecznego. Platon uważał, że człowiek rodzi się z gotowym charakterem i skłonnościami . Samo wrodzone uzdolnienie nie wystarczy – przez wychowanie można słabości i wady złagodzić lub zwiększyć .
Wychowanie nie jest po to, by zaspokoić indywidualne potrzeby człowieka, nie istnieje więc wychowanie indywidualne. Paideja – prawdziwa kultura, dostępna jest tylko dzięki wychowaniu w zbiorowości .
Zasady wychowania winien określać prawodawca a rząd czuwa nad ich wykonaniem, wychowanie powinno więc być zorganizowane i egzekwowane. Należy zniszczyć wszystko, co dzieli obywateli: własność prywatną, rodzinę – dzieci należy odbierać rodzicom i oddawać pod opiekę rządu.
O wychowanie dziecka należy zadbać już przed jego urodzeniem poprzez odpowiednią opiekę nad matką. Po urodzeniu matka powinna karmić piersią a niańki odpowiednio dbać o dziecko. Do 6 roku życia chłopcy i dziewczynki wychowują się razem, potem osobno, lecz dziewczynki tak samo podlegają wychowaniu jak chłopcy, ponieważ mają takie same uzdolnienia jak mężczyźni, lecz w mniejszym stopniu. Do 10 roku życia nie powinno się dziecka niczego uczyć, lecz wyrabiać równowagę ciała i ducha przez ćwiczenia fizyczne (hartowanie, siła), moralne (oddziaływanie na duszę poprzez poezję, muzykę i zabawy) i estetyczne. Od 10 roku życia zaczyna się nauka: pierwsze 3 lata to nauka czytania i pisania, potem kształcenie literackie (poprzez pamięciowe przyswajanie literatury). Trzeba jednak zwracać uwagę na niemoralne treści w literaturze i odwracać je od dzieci. Należy przedstawiać tylko obrazy dobra i prawdy aż dziecko samo będzie mogło to ocenić. Należy też zapewnić podstawy matematyki i kosmografii, a także unikać fizycznego przymusu w nauce a dyscyplinować za pomocą poczucia wstydu i honoru. Baczną uwagę należy zwrócić na młodzież zdolną, gdyż zaniedbana wychowawczo może być niebezpieczna dla społeczeństwa.
Między 18 a 20 rokiem życia następuje czas poświęcony na ćwiczenie ciała.

Należycie byłoby teraz oznaczyć chronologiczną kolejność etapów, cursus studiów, które wyznaczył Platon. Pierwszym jest kindergarten (od 3-6), szkoła średnia (obejmuje 10-17/18). Dwa – trzy lata późniejsze przeznaczone są na „obowiązkową służbę gimnastyczną”.

TEORIA NAUCZANIA I WYCHOWANIA ARYSTOTELESA

Arystoteles (384-322) – uczeń Platona, wszechstronny uczony, filozof, twórca szkoły filozoficznej w Atenach – Liceum (334) Stworzył podstawy naukowej pedagogiki europejskiej. Na temat wychowania wypowiadał się w „Polityce” i „Etyce Nikomachejskiej”. Był mentorem i wychowawcą Aleksandra Wielkiego. W „Metafizyce” twierdzi, że dobry wykładowca dostosowuje sposób prowadzenia wykładu do zapotrzebowania słuchaczy. Zadaniem człowieka było uczestnictwo w życiu społecznym, gdyż tylko byt społeczny jest trwały i wartościowy. Jednostka nie ma prawa zważać jedynie na swe osobiste potrzeby, lecz powinna dostosowywać do potrzeb i praw społeczeństwa. Obywatele stanowią trzon państwa, które jest żywym, rozwijającym się o własnych siłach tworem. Aby ten rozwój był prawidłowy, należy zadbać o odpowiednie wychowanie obywateli. Podstawą jest więc staranne wychowanie obywateli, by dobrze dbali o państwo. Wychowanie powinno być takie samo dla wszystkich i nie powinno zostawać w rękach prywatnych, lecz być regulowane publicznie i przymusowe.
Rodzina i tworzona przez nią serdeczna atmosfera uszlachetnia jednostkę, nie należy więc zrywać więzów między rodziną a dzieckiem, lecz do 7 roku życia, do czasu szkoły publicznej dziecko powinno wychowywać się na łonie rodziny.
Arystoteles dba jednak także o dobro jednostki i zwraca uwagę na jej osobisty rozwój, charakter, indywidualność
Uważał, inaczej niż Sokrates, ze charakter i wola jest czymś odrębnym od inteligencji i nie wystarczy wiedzieć, co jest dobre, by być dobrym.
Charakter człowieka tworzą natura, przyzwyczajenie i rozum. Przyzwyczajenie, czyli ćwiczenia, to wprawianie się do pewnych czynności.
Dusza składa się z 2 części: rozumnej i nierozumnej – ta druga odpowiedzialna jest za pożądliwość, popędy i gniew
Najpierw musi wytworzyć się nieświadomy popęd ku temu, co szlachetne, a dopiero potem dochodzi do głosu rozum, należy więc kształtować popędy skierowane ku cnocie, a owe popędy ujawniają się wcześniej niż rozum.
Popędami trzeba zająć się już we wczesnym dzieciństwie, równolegle z kształceniem ciała. Ponieważ na dziecko w tym wieku nie działają argumenty, należy używać nacisku by skierować popędy w odpowiednią stronę, tworząc w ten sposób przyzwyczajenie do kierowania się ku odpowiedniemu celowi. W ten sposób tworzy się u człowieka postawę wewnętrzną i przyzwyczajenie staje się drugą naturą. By stworzyć w pełni dojrzały charakter przyzwyczajenia potrzebują pomocy rozumu .
Kształtowanie umysłu – proces uczenia się:
1.postrzeganie przy pomocy zmysłów (mowa, słuch) wrażeń z otoczenia
2.zapamiętywanie –, co powoduje bogacenie się w doświadczenia
3.wchłanianie, przyswajanie wiadomości, by nimi władać
Proces dydaktyczny
1.przedstawienie – pokazywanie materiału

2.wpajanie w pamięć – musi być zachowany porządek w podawaniu dziecku tego, co powinno zapamiętać,
3.wprawianie ucznia w posługiwaniu się wiedzą
Wskazówki wychowawcze:
1.troska o dziecko powinna zacząć się jeszcze przed jego przyjściem na świat, przyszli rodzice powinni unikać wszystkiego, co może na dziecko źle wpłynąć. Potem należy w sposób staranny otoczyć je troską poprzez odżywianie, pobudzanie wyobraźni, zabawę – tak powinno być do 5 roku życia, Od 5 do 7 roku życia dziecko może zacząć przysłuchiwać się naukom starszych.
2.Od 7 roku życia rozpoczyna się 14 letni okres nauki pod kierownictwem państwa, w publicznej szkole. Obejmuje on: nauki elementarne i muzyczne, rysunek, ćwiczenia fizyczne (ale nie równocześnie wysiłek fizyczny i umysłowy).

Słabą stroną poglądów Arystotelesa jest jego przekonanie, że podmiotem wychowania może być tylko wolny obywatel, zaś niewolnikowi się ono nie należy. Ponadto Arystoteles uważał, ze obywatel nie może zajmować się żadnymi naukami, które mogą przynieść praktyczne korzyści. Praca w celach zarobkowych upadla umysł, a kto się jej podejmuje, staje się rzemieślnikiem niezdolnym do osiągnięcia cnoty.

IDEAŁY WYCHOWAWCZE I SZKOLNICTWO W OKRESIE HELLENISTYCZNYM

...