Człowiek w procesie pracy.doc

Człowiek w procesie pracy

1.    Wprowadzenie

Zachowanie się każdego człowieka odznacza się pewną stałością, jest uporządkowane i usystematyzowane w określony sposób. Człowiek jako jednostka ludzka posiada pewne cechy względnie trwałe i zorganizowane w charakterystyczny dla niego sposób. Tak zbudowaną strukturę właściwości człowieka określa się jako osobowość.

W literaturze psychologicznej można spotkać wiele różnych definicji osobowości człowieka. Jedna z nich głosi, że osobowość to występujący u każdego człowieka zasób utrwalonych postaw i mechanizmów przystosowawczych pozwalających mu utrzymać równowagę między wewnętrznymi pragnieniami, emocjami, a otaczającym go światem. To zespół psychologicznych mechanizmów, np. tożsamość, mentalność, potrzeby, postawy, inteligencja, uznawane wartości, które powodują, że człowiek jest zdolny do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe. Osobowość to zespół utrwalonych cech określających zachowanie, myśli i emocje wyznaczający indywidualny i niepowtarzalny styl życia. Najprościej osobowość można scharakteryzować jako zbiór względnie stałych, charakterystycznych dla danej jednostki cech i właściwości, które wyznaczają jej zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych Podstawą osobowości są odziedziczone i nabyte cechy biofizyczne modelowane w procesie rozwojowym w czasie dzieciństwa i młodości przez oddziaływania kulturowe, społeczne oraz zwyczaje wychowawcze w rodzinie. Zachowanie się człowieka jest wynikiem współdziałania dwóch czynników: nacisków zewnętrznego otoczenia (środowiska fizycznego i społecznego) oraz cech osobowości człowieka. Najnowsze ujęcia dotyczące osobowości akcentują, że wprawdzie cechy biofizyczne człowieka i zewnętrzne oddziaływanie są podstawą osobowości, ale jej nie determinują. Natomiast decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości ma aktywność samej jednostki ludzkiej.

Osobowość człowieka kształtuje się w wyniku procesów wychowania w rodzinie, w szkole w grupach rówieśniczych, a szczególnie poprzez kontakty w pracy. Każda osobowość posiada określone cechy, które różnią się między sobą stopniem i zakresem wpływu na postępowanie człowieka. Kierując się tym kryterium cechy osobowości można podzielić na cztery grupy. Do pierwszej grupy należy zaliczyć te cechy, które wpływają na dobór celów. Określają one kierunek ludzkiej działalności i stanowią te motywy, w funkcjonowaniu których ogromną rolę odgrywają procesy poznawcze człowieka. Drugą grupę stanowią te właściwości, od których zależy poziom działalności człowieka oraz poziom jego sprawności. Określane są jako zdolności. Zalicza się tu także poziom rozwoju umysłowego człowieka, który przyjął potoczną nazwę stopnia inteligencji. Trzecia grupa zawiera te właściwości, które określają tempo, szybkość, siłę i trwałość reakcji jednostki. Określane są jako cechy temperamentu. Do czwartej grupy należą te cechy, które wskazują, czy dobór przez człowieka celów i sposobów ich realizacji jest zgodny z ogólnie przyjętymi normami i zasadami moralnymi. Określają również, w jakim stopniu człowiek potrafi pokonać trudności i przeszkody przy realizacji swoich celów. Te grupę cech nazywa się charakterem człowieka.

Podział cech osobowości:

I.                  Motywy

II.               Zdolności

III.           Temperament

IV.             Charakter

Funkcje osobowości polegają na integrowaniu poszczególnych procesów (poznawczych, emocjonalnych i wykonawczych), regulowaniu stosunków jednostki i otoczenia, utrzymywaniu hierarchii celów oraz na umożliwieniu przystosowania się jednostki do otoczenia i zmian, jakie w nim zachodzą.

2.    CECHY OSOBOWOŚCI CZŁOWIEKA

1)  MOTYWY LUDZKIEGO DZIAŁANIA

Motyw, jako jedno z podstawowych pojęć w psychologii i filozofii, pojmowane jest jako powód wszelkiego postępowania lub zachowania się, bodziec skłaniający do działania. Uzasadnia on postępowanie lub rozumowanie człowieka.

Zachowanie się człowieka może być w pełni zrozumiałe dopiero wtedy, gdy się założy, że jest on istotą społeczną. Zachowanie się człowieka jest determinowane nie przez stosunki między jego organizmem a naturą, jak w przypadku zwierząt, lecz przez stosunek między jego osobowością a wytworzoną społeczną kulturą. Człowiek nie może egzystować, nawet czysto biologicznie, poza społeczeństwem i nie biorąc pod uwagę swojej kultury. Wszystkie przedmioty służące zaspokajaniu biologicznych potrzeb człowieka są wytwarzane społecznie przez instytucje regulujące sposób ich zaspokojenia. Każdy człowiek jest istotą społeczną, co oznacza między innymi jego zależność od innych ludzi. Osobowość społeczna jest zespołem trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie, a wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości ludzkich, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy. Największe znaczenie ma proces socjalizacji jako proces przekształcenia biologicznego organizmu noworodka w aktywnego uczestnika życia społecznego i kulturalnego. W tym procesie grupy wychowujące (rodzina, szkoła, grupy rówieśników) przekazują człowiekowi wiele wartości i systemów wartości. Innym składnikiem socjogennym są role społeczne wykonywane w różnych zbiorowościach oraz wyobrażenia o własnej osobie wytworzone pod wpływem oddziaływania innych (jaźń subiektywna), a także zespół wyobrażeń o sobie odtworzonych z wyobrażeń innych ludzi o nas (jaźń odzwierciedlona). Ponadto człowiek uczy się od społeczeństwa życia w społecznych warunkach.

Każda jednostka ludzka obraca się w kręgu najróżniejszych potrzeb, których zaspokajanie jest celem jego działania. Potrzeba to odczuwany przez tę jednostkę brak czegoś np. człowiek potrzebuje pokarmu, co oznacza, że może żyć tylko wtedy, gdy ma co jeść. Potrzeba jest zatem uświadomionym dążeniem do redukcji ubytku, w przeciwieństwie do popędu, który jest nieuświadomiony.

Liczba potrzeb człowieka jest nieograniczona, ponieważ nieograniczona jest liczba zależności między człowiekiem i otoczeniem oraz zależności w człowieku. Stanowią one źródło aktywności każdej jednostki, która dąży do ich relatywnie szerokiego zaspokojenia. Określenie rodzajów potrzeb jest trudne ze względu na ich ilość i na to, że ciągle pojawiają się nowe. Rozróżnia się potrzeby wewnętrzne, które dotyczą człowieka jako osobę, związane z funkcjonowaniem organizmu np. fizjologiczne oraz potrzeby zewnętrzne, które są wyrazem zależności człowieka od otoczenia. W tej grupie wyróżnić można np. potrzeby biologiczne (np. seksualne), społeczno-kulturalne (np. potrzeba sklepów, kin), potrzeby materialne (np. potrzeba samochodu, lodówki). Istnieje także inny podział potrzeb: na pierwotne (biologiczne), które są dziedziczone i charakterystyczne dla danego gatunku oraz wtórne (psychiczne), będące wynikiem stworzonych przez ludzi warunków. Wyróżnia się również potrzeby biologiczne, wiążące się ze specyficzną strukturą narządów charakterystycznych dla danego gatunku. Są one źródłem aktywności człowieka zmierzającej do ich zaspokojenia. Drugą grupę stanowią potrzeby nabywane w ciągu życia jednostki, pod wpływem przebywania w grupie, wśród ludzi, w jedności ze środowiskiem społecznym. Człowiek uświadamia sobie własne potrzeby jako obiektywne lub subiektywne. Potrzeby obiektywne to ilościowe lub jakościowe odchylenia w zakresie warunków niezbędnych do utrzymania życia, rozwoju, sprawności ludzi w danych warunkach kulturowych, których lekceważenie pociąga realne zmiany takie jak śmierć, choroba, obniżenie rozwoju, sprawności działania. Potrzeby subiektywne stanowią odczuwane przez człowieka pragnienia. Występują w sytuacji, gdy człowiek uświadomi sobie różnice ilościowe lub jakościowe pomiędzy subiektywnym odzwierciedleniem aktualnego i przyszłego stanu rzeczy. Potrzeby pociągają za sobą uświadomienie człowiekowi konieczności uzupełnienia występujących braków. Poprzez to następuje akceptacja potrzeby jako świadomego celu aktywności i postawienie celu do realizacji, czyli sformułowanie zadania do wykonania. W końcowej fazie zaspokajania potrzeb następuje realizacja celu aktywności. Brak możliwości zaspokojenia potrzeb prowadzi do frustracji.

Liczne badania nad potrzebami oraz liczne, zazębiające się klasyfikacje skłoniły naukowców do opracowania listy potrzeb i pragnień, które występują w życiu człowieka. Potrzeby te warunkują jego zachowanie, styl życia, wpływają na stosunek do pracy, otoczenia, na ocenę własnego ja. Istotne znaczenie dla zrozumienia motywacji człowieka wywarła teoria potrzeby opracowana przez A.H. Maslowa. Według niego najbardziej wymagają zaspokojenia potrzeby fizjologiczne i potrzeby wyższego stopnia, tj. bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku. Kolejne miejsca w hierarchii potrzeb zajmują: potrzeba wiedzy oraz potrzeby estetyczne. Gdy jednostka zaspokoi wszystkie wymienione potrzeby, jej motywacja zostaje ukierunkowana na samorealizację-potrzebę rozwoju własnego potencjału, doskonalenia siebie. Teoria Maslowa pomaga więc w zrozumieniu, iż bez zaspokojenia potrzeb niższych, przede wszystkim fizjologicznych, jednostka nie może przejść do potrzeb wyższych. Maslow wyróżnił siedem podstawowych grup potrzeb, które występują w określonej kolejności wynikającej z ich ważności i stopnia skomplikowania:

1.    fizjologiczne

2.    bezpieczeństwa

3.    przynależności i miłości (afirmacji)

4.    uznania i prestiżu

5.    samorealizacji

6.    wiedzy i zrozumienia

7.    estetyczne

Potrzeby fizjologiczne wynikają z czynności biologicznych, z funkcjonowania organizmu ludzkiego. Sprowadzają się do spraw: oddychania, jedzenia, wydalania, seksualnych itp. Są one wrodzone, najsilniejsze i w razie ich niezaspokojenia wypierają wszystkie pozostałe.

Potrzeby bezpieczeństwa nasilają się w warunkach zagrażających człowiekowi utratą zdrowia czy życia. Pobudzają one człowieka do działań mających na celu zabezpieczenie stałego zaspokajania potrzeb.

Potrzeby przynależności i miłości (afirmacji) wywiązują działania zmierzające do nawiązywania kontaktów międzyludzkich. Niezaspokojenie tych potrzeb wpływa bardzo ujemnie na jednostkę i hamuje jej rozwój społeczny.

Potrzeby uznania i prestiżu sprawiają, że człowiek stara się swoim zachowaniem zapewnić sobie szacunek społeczeństwa i jego uznanie. Zaspokojenie tych potrzeb pociąga za sobą wzrost wiary we własne siły, przekonuje o własnej wartości oraz wzmacnia poczucie godności osobistej. Natomiast niezaspokojenie ich przyczynia się do narastania kompleksów niższości. Potrzeby te są widoczne zwłaszcza w grupach ludzkich, np. w warunkach pracy.

Potrzeby samorealizacji (samoaktualizacji) przejawiają się planowym dążeniem do maksymalnego wykorzystania swoich uzdolnień, kwalifikacji oraz zrealizowania się w pracy.

Potrzeby wiedzy i zrozumienia popychają człowieka do poszukiwania wiedzy o świecie, o otaczających go zjawiskach.

Potrzeby estetyczne są źródłem działań dostarczających pozytywnych lub negatywnych, ale silnych wrażeń zmysłowych.

Potrzeby człowieka zaspokajane w pracy:

Źródło: Kowalczuk R., Sieczyński T. „Psychologia i socjologia pracy”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s. 260

Cykliczne występowanie potrzeb powoduje coraz lepsze planowanie, organizowanie działania i ekonomizowanie pracy. Wszystkie potrzeby, które są już dostatecznie silne, wywołują u człowieka tendencję do działania w określonym kierunku, mającego na celu zaspokojenie tych potrzeb. Tendencja ta o określonym zabarwieniu emocjonalnym zwana jest motywem działania. Motyw, który pobudza aktywność działania człowieka do osiągnięcia określonego celu nazywany jest motorem działalności człowieka. Stanowi on siłę napędową jego osobowości, reguluje jego ustosunkowanie się do otoczenia fizycznego i społecznego. Jeżeli kadra kierownicza zna motywy pracy swoich pracowników, może właściwie na nich oddziaływać, zachęcając i nakłaniając do lepszego wykonywania zadań zawodowych. Na chęć do pracy mają wpływ dwa typy motywów: bezpośrednie i pośrednie. Czynniki, które pobudzają do działania ze względu na samą subiektywną wartość wykonywanej pracy, na jej wartość dla człowieka, nazywane są motywami bezpośrednimi. Natomiast pośrednie motywy obejmują czynniki pobudzające ludzi do działania dające uboczne wartości lub korzyści dla pracowników, np. wysokie wynagrodzenie za płacę, wyróżnienia, awanse,, przyjemna atmosfera w miejscu pracy. Motywy można podzielić również na motywy związane bezpośrednio z pracą zawodową oraz motywy związane z miejscem pracy. Pierwsza grupa motywów obejmuje to wszystko, co kształtuje stosunek do pracy, a więc wpływ wychowania w dzieciństwie, wartość moralna otoczenia, w którym człowiek przebywa, stan rodziny, itp. Często osoba przychodząca po raz pierwszy do pracy ma już z góry niewłaściwą postawę wobec tej pracy, nie wykazuje ochoty do podwyższania swoich kwalifikacji, powierzone zadania wykonuje niestarannie i nie dąży do należytego wykorzystania czasu. Do drugiej grupy można zaliczyć przede wszystkim organizację pracy, szczególnie system ewidencji i kontroli pracy, system płac oraz psychiczną atmosferę pracy.

Oprócz znajomości motywów ludzkiego działania należy również uwzględnić w pracy wychowawczej przekonania i postawy. Realizacja potrzeb wywołuje u człowieka określone napięcia emocjonalne, tendencje dynamiczne, które aktywizują i ukierunkowują jego zachowanie. Z tych tendencji dynamicznych kształtują się właśnie przekonania i postawy. Przekonaniami można nazwać określone zapatrywania, sądy i poglądy człowieka, w których obok treści intelektualnej (poznawczej) występują wyraźnie zabarwienia emocjonalne. Bez zabarwienia emocjonalnego treści te pozostają tylko wiadomościami. Przekonania mogą wpływać na kierunek działalności człowieka, gdyż łączą się one z różnymi uczuciami. Zadowolenie, aprobata, poczucie pewności, uczucie solidarności lub wrogości czy obcości w stosunku do poglądów nadają wartość pozytywną czynom zgodnym z przekonaniami i wartość negatywną czynom sprzecznym z nimi. Możliwość kształtowania pozytywnych, społecznie wartościowych i trwałych przekonań jest ważnym zagadnieniem dla każdego pracodawcy. Prawidłowo ukształtowane przekonania mogą być skuteczną barierą przed kształtowaniem się nieprawidłowych, nieprawdziwych czy społecznie szkodliwych przekonań. Również nieprawidłowe, fałszywe przekonania mogą stać się poważną przeszkodą utrudniającą, a nawet uniemożliwiającą kształtowanie się prawidłowych przekonań i poglądów.

Emocjonalny, pozytywny lub negatywny stosunek do przedmiotów, sytuacji oraz ludzi może wyrazić się gotowością człowieka do reagowania na różne przedmioty, sytuacje i działalność innych ludzi. Ta względnie stała gotowość jednostki do reagowania w określony sposób (np. sympatia, wrogość, współpraca, wymiana myśli, udzielanie pomocy, pocieszanie itp.) na odpowiednie obiekty (ludzie, rzeczy, zwierzęta) oraz idee nazywa się postawą. Każda postawa składa się z trzech wzajemnie powiązanych elementów, zwanych komponentami:

1.    komponent poznawczy-oznaczającego całokształt wiedzy i przekonań dotyczących przedmiotu postawy, które zawierają ocenę realności i słuszności tego przedmiotu

2.    komponent uczuciowo-motywacyjny (emocjonalno-oceniający), który wyraża uczucia wobec danego obiektu, określonego typu emocje, uczucia wobec przedmiotu postawy, przychylne (np. radość, miłość, zachwyt, sz...