WYSTĄPIENIE OJCA GAGARINA, JEZUITY.pdf

tekst pobrany ze strony

www.filozofiarosyjska.uz.zgora.pl

Aleksiej Chomiakow

LIST DO REDAKTORA „L’UNION CHRETIENNE” O ZNACZENIU SŁÓW

„KATOLICKI” I „SOBOROWY”. W ZWIĄZKU Z WYSTĄPIENIEM OJCA

GAGARINA, JEZUITY

Od tłumacza

Aleksiej Chomiakow żył w latach 1804-1960. Był współtwórcą klasycznego słowianofilstwa; położył również szczególne

zasługi dla rozwoju, czy wręcz - jak twierdzą niektórzy - dla narodzin teologii prawosławnej. Nie uchroniło to Chomiakowa od

kłopotów z cenzura państwową i kościelną i od wymuszonej konieczności drukowania tekstów teologicznych na Zachodzie.

Poglądy Chomiakowa na charakter rosyjskiej historii, jego ocena natury narodu rosyjskiego, a także rozumienie prawosławnej

istoty chrześcijaństwa koncentrowały się wokół pojęcia „ соборность” , tłumaczonego zazwyczaj na język polski jako

„soborowość”, co mimo bliskości terminologicznej nie oddaje w pełni znaczenia rosyjskiego, ale też nie sposób wskazać polskiego

odpowiednika w sposób oczywisty bardziej adekwatnego.

Chomiakow był osobą aktywną na wielu polach działalności pisarskiej, kulturalnej i obywatelskiej. Był zapalonym

polemistą, ochoczo podejmującym dyskusję i chętnie uprawiającym publicystykę.

27 stycznia 1860 r. o. I. Gagarin - rosyjski emigrant, który przeszedł na katolicyzm i wstąpił do zakonu jezuitów - wygłosił w

Paryżu wykład O pojednaniu kościoła rosyjskiego z rzymskim , który następnie opublikowany został w formie broszury (niedawno

przełożona ona została na j. polski i poprzedzona obszernym artykułem przez Adama Bezwińskiego w: „Acta Universitatis Nicolai

Copernici. Studia Rosjoznawcze” II, Toruń 1995). Pismo „L’Union Chretienne” opublikowało następnie dwie krytyczne reakcje na

tekst Gagarina; były one anonimowe, ale można było się zorientować, że ich autorami są Rosjanie. O. Gagarin odpowiedział na nie

broszurą Odpowiedź Rosjanina Rosjaninowi . Właśnie na tę ostatnią broszurę odpowiada Chomiakow w tłumaczonym tu liście,

skupiając się na jednym z problemów toczącej się dyskusji, mianowicie rozumieniu słowa „soborowość” w słowiańskim tekście

Symbolu Wiary. Tytuі oryginaіu: Письмо к редактору„L’Union Chretienne” о значении слов „кафолический” и „соборный”.

По поводу речи отца Гагарина, иезуита . Tіumaczenia dokonano wedіug wydania w: А. Хомяков, Сочинения в двух томах, т.

2, Москва 1994. Po raz pierwszy list został opublikowany w piśmie „L’Union Chretienne” w roku 1860, w numerze 45.

Twórczość Chomiakowa znana jest czytelnikowi polskiemu właściwie tylko z antologii Rosyjska myśl filozoficzna i

społeczna (1825-1861) , red. A. Walicki, Warszawa 1961, gdzie zamieszczono dwa reprezentatywne dla jego twórczości fragmenty.

Z polskich tekstów o Chomiakowie warto wymienić:

Klinger J., Dwie postacie prekursorów prawosławnej odnowy , w: Klinger J., O istocie prawosławia , Warszawa 1983.

Kozłowski R., Rosyjska eklezjologia prawosławna w XIX-XX wieku , Warszawa 1988.

Pawłowski A., Idea Kościoła w ujęciu rosyjskiej teologii i historiozofii , Warszawa 1935.

Walicki A., W kręgu konserwatywnej utopii , Warszawa 1964.

Sz. P.!

Jakiej bym nie był opinii na temat programu waszego wydawnictwa, problemy, które

są w nim dyskutowane, dotyczą mnie na tyle bezpośrednio, że nie mogę pozostać obojętny

wobec wątpliwości, jakie one wzbudzają oraz wobec wywoływanych przez nie napaści na

Kościół. Pozwalam sobie mieć nadzieję, że nie będziecie się wzbraniać przed

opublikowaniem kilku słów odpowiedzi na broszurę ojca Gagarina (zatytułowaną Odpowiedź

Rosjanina Rosjaninowi ).

W mowie wygłoszonej przed wydaniem owej broszury wielce czcigodny ojciec

powiedział: „Przyznać musimy, bracia, że w słowiańskim przekładzie symbolu wiary słowo

‘ katolicki ’ zastąpiono wyrażeniem nieokreślonym i niejasnym, zupełnie nie oddającym

pojęcia powszechności ( всемирности ). Miliony chrześcijan zamiast wypowiadać w symbolu

wiary słowa: ‘wierzę w Kościół katolicki’, mówią: ‘wierzę w Kościół soborowy’. I oto w tej

sytuacji oskarża się nas o zniekształcanie symbolu! ”.

Na ten niedorzeczny zarzut odpowiedzieliśmy już w przekonujący sposób, że słowo

soborowy oznacza katolicki , że taki jest jego sens zgodnie ze słownikiem kościelnym, że w

takim właśnie sensie użyte ono zostało w nadtytule Listu św. Jakuba 1 itd., itd. Obecnie, w

swojej broszurze, o. Gagarin stawia sobie za cel uzasadnienie wcześniejszego oskarżenia; cóż

jednak może powiedzieć na swoją obronę wobec udowodnionej, oczywistej ignorancji? A oto

jego słowa: „Niezależnie od wszystkiego, każdy widzi, że można ubolewać nad tym, iż

symbol w tej postaci, w jakiej wygłaszany jest w rosyjskich cerkwiach, nie zawiera w sobie

określenia, w którym sens słowa katolicki świeciłby pełnią swego blasku”.

Uznajmy, że może on ubolewać nad słabością lub niedokładnością przekładu; czy

uzasadnia to jednak dołączanie do wyrazów ubolewania owego okrzyku: „I oto w tej sytuacji

oskarża się nas o zniekształcanie symbolu!”? Czy okrzyk ten nie jest raczej dowodem jawnej

nieuczciwości?

Powróćmy jednak do pierwszego zarzutu? Czym go wyjaśnić: nieuczciwością czy

ignorancją? Pierwsze przypuszczenie byłoby dość prawdopodobne i nawet nie mogłoby zostać

uznane za zniewagę wobec autora, uciekającego się w sporze z przeciwnikami do donosu i

oszczerstwa. Oświadczyłem mu to zresztą w jednej ze swych broszur 2 . Nie uzyskałem jednak

żadnej odpowiedzi; nie ośmielił się, nie był w stanie niczego odpowiedzieć; nigdy zresztą się

nie ośmieli i nie będzie w stanie. Tym niemniej wzywam go do tego. Natomiast w obecnym

przypadku usprawiedliwiam go: zarzut przez niego sformułowany jest rezultatem całkowitej

ignorancji; to ona ośmieliła go, by sprowokować nieszczęście, którego nawet nie podejrzewa,

i - by tak rzec - nadziać się na śmiercionośne ostrze godzące w całą jego partię.

Przypatrzmy się przede wszystkim następującej tezie: „Rosyjskie słowo (soborowy)

jest nieokreślone i niejasne ”. Otóż słowo, któremu o. Gagarin oddaje pierwszeństwo

(katolicki), nie ma żadnego sensu. Nie oznacza ono niczego ani po francusku, ani po

niemiecku, ani po włosku, ani w jakimkolwiek innym języku, oprócz greckiego.

Aby móc je zrozumieć, trzeba dodać do niego objaśnienie, innymi słowy: przełożyć je;

a o ile dopuszcza się objaśnienie, to nic nie przeszkadza, by również za pomocą objaśnienia

nadać nieokreślonemu wyrażeniu większą precyzję. Na czym więc polega zarzut. „Słowo

soborowy - mówi się nam - stosowane jest również w innych sensach i czasami oznacza:

synodalny, katedralny, a nawet społeczny”. Czy jednak w języku greckim słowo katolicki nie

ma również innych znaczeń, niż to, które nadawane jest w symbolu? Najwyraźniej ojciec

jezuita nie tylko nie ma pojęcia o grece, ale nawet nie posiada w swej celi greckiego

słowniczka, z którego mógłby się dowiedzieć o różnych znaczeniach tego słowa w tym

jedynym języku, w którym posiada ono jakikolwiek sens. Pytam więc raz jeszcze: o co chodzi

w zarzucie?

Wszystko to jest tylko śmieszne, ale oto na czym polega poważna strona zagadnienia:

Czy ojciec jezuita rozumie, co znaczy słowo „katolicki”?

„Znaczy ono powszechny (всемирный) ” - odpowiada jezuita. Powszechny! Ale w

jakim sensie? „Cóż, to zupełnie jasne: w tym sensie, że Kościół obejmuje wszystkie narody”.

Niczego tu nie dodaję do ojca Gagarina od siebie; tak wygląda jego własne wyjaśnienie.

Przytoczmy nieco szerszą wypowiedź: „Cecha, której przede wszystkim brakuje wyznaniu

wschodniemu, której nieobecność rzuca się w oczy, to właśnie katolickość, powszechność.

Wystarczy otworzyć oczy, by przekonać się, że Kościoły tego wyznania są Kościołami

lokalnymi, miejscowymi, narodowymi, nie tworzącymi Kościoła powszechnego. Pod tym

względem stoją one niżej od protestantyzmu, albowiem protestantów spotyka się wszędzie,

czego o przedstawicielach wyznań wschodnich powiedzieć nie można ”. Tak więc katolicki

List św. Jakuba Apostoła , będący częścią Nowego Testamentu , jest pierwszym z tzw. listów powszechnych (lub

katolickich); por. Biblia Tysiąclecia , wyd. 3, Poznań-Warszawa 1991, s. 1371 (przyp. red.).

2 Chodzi o : Ещё несколько слов православного христианина о западных вероисповеданиях. По поводу

разных сочинений латинских и протестантских о предметах веры (w: А. Хомяков, Сочинения в двух

томах, т. 2) (przyp. red.).

oznacza ‘przynależny wszystkim narodom’. Ale w takim razie który z Kościołów jest

katolicki? Gdzie go znajdziemy? W Rzymie? Proszę mi pokazać Kościół rzymski w narodzie

tureckim, w Turcji; w narodzie perskim, w Persji; wśród Murzynów, w środku Afryki. W

odpowiedzi usłyszę zapewne, że jest to czepianie się i że w tym przypadku chodzi o większą

lub mniejszą liczbę. Zaiste, przypuszczać, że pojęcia aż tak prymitywne mogły znaleźć

miejsce w symbolu, godne jest tylko najbardziej lekkomyślnego spośród lekkomyślnych

synów naszego wieku.

Mniejsza lub większa liczba!

A okres, kiedy Kościół był jeszcze, by tak rzec, w kołysce; gdy cały mieścił się w

ciasnym przybytku oświetlonym w Pięćdziesiątnicę niebiańskimi językami ognia - czy był to

według was Kościół katolicki, czy też cecha ta przynależała wówczas pogaństwu? A gdy

triumfujący mahometanizm rozpostarł swe jastrzębie skrzydła od Gór Pirenejskich po granice

Chin i zamknął w swych potężnych objęciach maleńki świat chrześcijan, kto wtedy był

według was katolicki? Kościół czy islam? Jeśli sprowadzimy cały problem do rachunku

liczbowego, to czy nie okaże się, że buddyzm jest obecnie bardziej katolicki od Rzymu?

Niestety, w świetle waszego rozumienia katolickie są, jak dotychczas, tylko ignorancja i

grzech, rzeczywiście właściwe wszystkim plemionom i krajom.

Być może usłyszymy na to, że Kościół był od początku katolicki, nie w tym jednak

sensie, by faktycznie obejmował wszystkie narody, ale w sensie obietnicy; a więc mocą swej

przyszłości. W to mogę uwierzyć, ale w takim razie w jaki sposób może dziś, w obecnym

momencie, rzucać się w oczy brak tego, co jest dopiero przed nami? Nie, ojciec jezuita nie

myślał o przyszłości; myślał jedynie o wielkości obecnego panowania, o obszarze obecnego

panowania i niepostrzeżenie wpadł w niedorzeczność, ulegając marzycielskiemu

wyobrażeniu, iż już dzisiaj cały świat, może poza wyjątkami, stał się rzymski. Cyfra oznacza

dla niego wszystko. Dodajcie protestantyzmowi jeszcze kilka milionów wyznawców i kilka

nowych kolonii, a wówczas również on uzyska w oczach o. Gagarina najważniejszą,

wyróżniającą cechę katolicyzmu. Wynika to z własnych słów ojca jezuity.

Kościół myśli zupełnie inaczej. Określa siebie nie według przyszłej powszechności,

lecz według innych oznak. Właściwa Kościołowi cecha katolickości pozostaje niezależna i od

losów materialnych świata, i od rozwoju sił duchowych narodów, i nawet od osiągnięć

apostolstwa; jest to cecha niezmienna i taką pozostanie zawsze. Tak pojmował ją św.

Atanazy. Nie mówił on: „Jest nas więcej” albo „Obecni jesteśmy w coraz szerszym świecie”

(byłoby to wątpliwe w stosunku do arian, a szczególnie w stosunku do nieco późniejszych

nestorian); mówił natomiast: „w jakim nie bylibyście kraju, wszędzie nie jesteście nikim

więcej niż arianami, ebionitami lub sabelianami; my natomiast wszędzie jesteśmy katolikami,

wszędzie za takich jesteśmy uznawani”. (Wskazuję tu na sens twierdzeń św. Atanazego; nie

przytaczam natomiast dokładnie jego słów, gdyż nie mam akurat pod ręką jego dzieł). Mówi

się tu nie o ilości, nie o rozległości, nie o powszechności w sensie geograficznym, ale o czymś

nieporównanie ważniejszym. „Wszystkie wasze nazwy wynikają z ludzkiej przypadkowości,

natomiast nasza z samej istoty chrześcijaństwa”. Tak pojmował katolickość św. Atanazy.

Spójrzmy jak pojmuje ją Kościół.

Ojciec Gagarin zamartwia się, że jakoby w symbolu słowiańskim brak jest wyrażenia,

w którym idea powszechności świeciłaby swym pełnym blaskiem. Jeśli nawet tak jest, to jak

do tego doszło? Czy mamy uznać, że tłumacze nie mogli znaleźć lub nie chcieli użyć

wyrażenia, brakiem którego tak zatroskany jest ojciec jezuita? Może język słowiański okazał

się zbyt ubogi lub tłumacze nie potrafili wykorzystać jego bogactw?

Zacznijmy od tłumaczy. Od samego początku pierwsi nauczyciele Słowian pragnęli

ofiarować narodowi, który wezwali do służby Chrystusowi, przekład świętych pism. Czy jest

prawdopodobne, czy jest możliwe, aby nie przełożyli w pierwszej kolejności symbolu wiary?

Nie dysponujemy co prawda zapisami im współczesnymi, tym niemniej nie ulega

wątpliwości, że samo tłumaczenie dotarło do nas od nich. A przecież tych pierwszych

nauczycieli, Cyryla i Metodego, z pochodzenia Greków, ale pozostających w kontakcie z

Rzymem, sami łacinnicy, zupełnie zresztą bez podstaw, przywłaszczają swojej tradycji.

Również więc w oczach o. Gagarina powinni cieszyć się pewnym autorytetem. To właśnie oni

dla przetłumaczenia greckiego słowa Katholikos wybrali słowo soborowy , a więc to zgodnie z

tym ostatnim słowem można sądzić o ich rozumieniu źródłowego wyrażenia. Pojawia się

naturalnie pytanie: czy istniało w języku słowiańskim słowo jednoznacznie odpowiadające

pojęciu powszechności (всеобщности)? Można by wskazać kilka takich słów, choćby

всемирный i вселенскьй . Wystarczy to, by stwierdzić, że oczywiście nie w słowach leży

istota problemu z przekładem tego pojęcia.

Pierwsze ze wskazanych słów (всемирный) spotykane jest w bardzo dawnych

pieśniach; starożytność drugiego (вселенский) również nie ulega wątpliwości; używane ono

było dla wyrażenia powszechności Kościoła (вселенская Церковь) oraz dla określenia

charakteru soborów (вселенский Собор). Do tych właśnie słów odwołali by się pierwsi

tłumacze dla przekładu słowa katolicki , gdyby chcieli nadać mu znaczenie wszechświatowości

(всемирности). Nie neguję oczywiście, że słowo katholikos (od kath’ola 3 z ethne 4 , klimata 5

lub innym jednorodnym rzeczownikiem w domyśle) może mieć także znaczenie

powszechności; twierdzę jednak, że nie w takim sensie było ono rozumiane przez

słowiańskich pierwszych nauczycieli. Nie przychodziło im nawet na myśl, aby określać

Kościół w sposób geograficzny lub etnograficzny; określenie takie najwyraźniej w ogóle nie

występowało w systemie teologicznym. Skupili się natomiast na słowie „soborowy”; „sobór”

wyraża ideę zebrania, niekoniecznie urzeczywistnionego w jakimś miejscu, potencjalnie

istniejącego także bez połączenia zewnętrznego. Jest to jedność w wielości. Najwyraźniej

słowo katolikos, w rozumieniu dwóch wielkich Kapłanów Słowa Bożego, posłanych przez

Greków do Słowian, pochodziło nie od kath’ola, ale od kath’olon 6 ; albowiem kate często

znaczy „zgodnie”, na przykład kata Loukan, kata Ioannen - „zgodnie z Łukaszem”, „zgodnie z

Janem”. Kościół katolicki jest Kościołem „zgodnym ze wszystkim”, albo „zgodnym z

jednością wszystkich”, Kościołem wolnej zgodności, zgodności doskonałej, Kościołem, w

którym nie ma już narodowości, nie ma ani Greków, ani barbarzyńców, w którym nie ma

różnicy stanu, nie ma ani właścicieli, ani niewolników; Kościołem przepowiadanym w Starym

Testamencie i urzeczywistnionym w Nowym , słowem - Kościołem odpowiadającym

określeniu św. Pawła 7 .

Nie śmiem rozstrzygać, czy to głębokie poznanie istoty Kościoła, zaczerpnięte z

samych źródeł prawdy w szkołach Wschodu, czy też jeszcze wznioślejsze natchnienie,

zesłane przez Tego, Który Jedyny jest „Prawdą i żywotem”, podsunęło przełożenie w symbolu

słowa katholikos na słowo soborowy ; twierdzę jednak zdecydowanie, że tylko to jedno słowo

zawiera w sobie całe wyznanie wiary. Rzymianie, wy, którzy przywłaszczacie sobie

słowiańskich pierwszych nauczycieli, wyrzeknijcie się ich jak najszybciej! Wy, którzy

zerwaliście zgodę i jedność, zmieniając symbol bez udziału i rady waszych wschodnich braci,

jak poradzilibyście sobie z określeniem Kościoła przekazanym nam przez Cyryla i Metodego?

Ono was osądza. Pozostańcie więc przy waszych pretensjach do powszechności

geograficznej: pójść dalej nie jesteście w stanie. Przy tym też pojęciu niechaj pozostaną

reformatorzy, przez was wydani na świat, albowiem prawdziwego znaczenie słowa

Wedle wszystkiego.

Rz 1, 14; 1 Kor 7, 21.

Według wszystkich.

4 Narody.

5 Kraje.

„katolicki” również oni nie są w stanie uznać. Kościół Apostolski w wieku dziewiątym nie był

ani Kościołem kath’ekaston (wedle każdego), jak to jest u protestantów, ani Kościołem kata

ton episkopon tes Romes (wedle biskupa Rzymu), jak u łacinników; jest Kościołem kath’olon

(wedle wszystkiego). Takim był Kościół przed zachodnią schizmą i takim pozostaje do dzisiaj

u tych, których Pan uchronił od schizmy: powtarzam bowiem, schizma ta jest herezją przeciw

dogmatowi o jedności Kościoła.

Oto, sz. p., w jaki sposób ignorancja ojca Gagarina nadziała go, by tak rzec, na ostrze

świadectwa Cyryla i Metodego. Oczywiście, nie spodziewał się on ani niebezpieczeństwa, na

które sam się wystawił, ani oręża, które sam włożył w dłonie przeciwnikom własnej partii.

Rzym zaświadcza o sobie tymi, których posyła jako swoich misjonarzy. Zamiast obłamywać

swe bezsilne zęby o kamienną twierdzę Kościoła, ojciec jezuita uczyniłby słuszniej, gdyby

zabrał się za zgłębienie prawdy, którą zniekształcił w swej ignorancji. Nie jest jeszcze dla

niego za późno na naukę, a tym bardziej na skruchę.

Przyjmijcie, sz. p., zapewnienia itd.

N i e z n a n y.

Przełożył z języka rosyjskiego Janusz Dobieszewski

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: