102
14. OZNACZENIA CHROPOWATOŚCI I FALISTOŚCI POWIERZCHNI
Chropowatość powierzchni (rys.14.1) to występujące na niej nierówności w postaci bardzo drobnych występów i wgłębień, najczęściej jako wynik stosowanej obróbki. Liczbowo określa się ją za pomocą jednego z dwóch parametrów:
1) średniego arytmetycznego odchylenia profilu powierzchni od linii średniej - znaczenie Ra,
2) wysokości chropowatości wg dziesięciu punktów profilu - oznaczenie Rz.
Wartości liczbowe tych parametrów w mikrometrach (1mm=0.001mm) należy przyjmować zgodnie z PN-73/M-04250 - patrz tablica 14.1.
Tablica 14.1
Znormalizowane wartości chropowatości wg PN-73/M-04250
Ra
....100
80
63
50
40
32
25
20
16
[mm]
12,5
10
8
6,3
5
4
3,2
2,5
2
1,6
1,25
0,8
0,63
0,5
0,4
0,32
0,25
0,2
Rys.14.1. Chropowatość powierzchni
Chropowatość na rysunkach oznacza się za pomocą trzech symboli (wg PN-73/M-01146).
Przedstawione na rys 14.2 symbole chropowatości oznaczają:
a) osiągnięcie żądanej (podanej liczbowo nad znakiem) gładkości powierzchni dowolną metodą obróbki,
b) że żądana gładkość powierzchni uzyskana jest przez obróbkę skrawaniem, jest to więc nakaz obróbki skrawaniem,
c) uzyskanie żądanej gładkości powierzchni bez zbierania materiału z oznaczonej powierzchni, jest to więc zakaz obróbki skrawaniem.
Rys.14.2. Symbole chropowatości
Wartość dopuszczalnej chropowatości (żądanej gładkości) podaje się nad znakiem w mikrometrach lub ich częściach. Powinna to być wartość Ra a w wyjątkowych przypadkach Rz (np. gdy nie ma możliwości technicznych do podania Ra). W przypadkach, gdy symbol chropowatości ma podane Ra to wpisuje się tylko jego wartość liczbową, natomiast w przypadku użycia parametru Rz należy poza liczbą wpisać także to oznaczenie.
W większości przypadków chropowatość powierzchni okre-ślona jest jednym granicznym parametrem (rys.14.3a,b). W przypadkach szczególnych, gdy powierzchnia nie może być ani zbyt gładka, ani zbyt chropowata, należy podać na rysunku dwie
Rys.14.3. Rodzaje symboli chropowatości wartości chropowatości (rys.14.3d).
Jeżeli wymagana gładkość ma być osiągnięta za pomocą określonego rodzaju obróbki, to nazwę tego sposobu umieszcza się nad dodatkową linią poziomą, poprowadzoną od dłuższego końca ramienia symbolu chropowatości (rys.14.3c,f). Jeżeli dodatkowo wymagany jest określony kierunek śladów obróbki, oznacza się to dodatkowym znakiem, usytuowanym poniżej określenia sposobu obróbki (np. znak " = " jako znak obróbki równoległej, rys.14.3f). W razie potrzeby oznaczenia obok chropowatości jeszcze falistości powierzchni, jej dopuszczalną wartość podaje się za symbolem Wz (rys.14.3g).
Znak chropowatości powierzchni umieszcza się na zewnętrznej stronie powierzchni przedmiotu, na tym rzucie, na którym został podany wymiar odnoszący się do tej powierzchni (rys.14.4a). W przypadku braku miejsca, należy go umieścić na pomocniczej linii wymiarowej (rys.14.4b).
Gdy na jednej powierzchni mają być różne wartości chropowatości, wówczas powierzchnia ta powinna być zwymiarowana (rys.14.4d). Jeżeli rysunek zawiera powtarzające się kształty, to znaki chropowatości podaje się tylko na jednym z elementów (rys.14.4e).
Jeżeli chropowatość jest jednakowa na wszystkich powierzchniach elementu, zamiast oznaczeń poszczególnych powierzchni umieszcza się w prawym górnym rogu arkusza oznaczenie zbiorcze, około 1,5 razy większe (rys.14.5a).
Gdy większość powierzchni elementu jest tej samej chropowatości to pomijamy oznaczenia chropowatości na samym rysunku, umieszczając na nim tylko inne oznaczenia (rys.14.5b), zaś w górnym rogu arkusza umieszczamy oznaczenie tej przeważającej chropowatości, a za nim, w nawiasie - oznaczenia innych chropowatości. Oznacza to, że na rysunku znajdują się różne oznaczenia zróżnicowanych chropowatości powierzchni. Dopuszcza się również podanie w nawiasie tych wszystkich innych oznaczeń, które są umieszczone na rysunku (rys.14.5 b).
15. OZNACZENIE OBRÓBKI CIEPLNEJ
I POWIERZCHNIOWNEJ
Żądaną obróbkę cieplną (np. wyżarzanie), cieplno-chemiczną (np. nawęglanie, hartowanie) lub powierzchniową (np. niklowanie, polerowanie, malowanie) podaje się na rysunkach słownie z odniesieniem do oznaczonej powierzchni linią punktową grubą (rys.15.1). Jeżeli danemu zabiegowi ma być poddany cały element, to odpowiedni napis odnosi się linią dotykającą przedmiot w dowolnym miejscu.
Rys.15.1. Oznaczenia obróbki powierzchniowej i cieplnej
16. OZNACZENIE TOLERANCJI KSZTAŁTU I PŁOŻENIA
POWIERZCHNI
W wielu przypadkach wymagane jest, żeby pewne powierzchnie były do siebie dokładnie równoległe czy prostopadłe, albo żeby wałek był dokładnie okrągły (walcowy), czy powierzchnia przedmiotu dokładnie płaska. Uzyskanie idealnej równoległości lub prostopadłości dwóch powierzchni jest praktycznie niewykonalne i dlatego w przypadku konieczności uzyskania dokładnych kształtów - podaje się na rysunku wykonawczym przedmiotu odpowiednie wymagania w postaci tolerancji określającej liczbowo największy dopuszczalny błąd kształtu czy położenia.
Do oznaczania na rysunkach tolerancji kształtu i położenia służą znormalizowane oznaczenia (PN-78/M-02137). Do grupy oznaczeń tolerancji kształtu wchodzą symbole przedstawione na rys.16.1.
Rys.16.1. Oznaczenia tolerancji kształtu
Oznaczenia symboli tolerancji położenia przedstawiono na (rys.16.2). Znaków tych wraz z liczbową wartością tolerancji nie umieszcza się bezpośrednio na rysunkach przy powierzchniach lub liniach, do których się odnoszą, lecz wpisuje się w ramki prostokątne podzielone na dwa lub trzy pola (rys.16.3). Ramki te odnoszone są liniami ze strzałkami do Rys.16.2. Oznaczenia tolerancji odpowiednich położenia miejsc na rysunku przedmiotu.
W pierwsze pole ramki znaku tolerancji (rys.16.3) wpisywany jest znak rodzaju błędu, w drugie - wartość tolerancji w mm, a w trzecie, dużymi literami - znak bazy Rys.16.3. Znak tolerancji pomiarowej.
Ramki rysuje się zawsze poziomo, bez względu na położenie powierzchni i dlatego linie odniesienia mogą być załamane. Przykład zastosowanie wybranych oznaczeń przedstawiono na rys.16.4 i 16.5.
Rys.16.4. Przykłady stosowania oznaczeń tolerancji prostoliniowości
Na rys.16.5 przedstawiono przykłady zastosowania tolerancji prostoliniowości, przy czym liczba 0,1 lub 0,05 oznacza, że nieprostoliniowość płaszczyzny może wynosić co najwyżej 0.1 lub 0,05 mm na całej długości płaszczyzny.
W przypadku podawania na rysunkach tolerancji położenia powierzchni przedmiotu ramkę z oznaczeniem łączy się liniami odniesienia z obu powierzchniami, których wzajemne położenie ma być tolerowane (rys.16.5a), natomiast jeśli jedna z tych powierzchni ma być bazą pomiarową do sprawdzenia położenia drugiej (ale nie odwrotnie), to strzałkę przy powierzchni bazowej zastępuje się zaczernionym trójkątem równobocznym (rys.16.5b;c). Gdy połączenie powierzchni bazowej z ramką za pomocą linii odniesienia jest niedogodne, to wtedy linię odniesienia pomija się i przy powierzchni bazowej umieszcza się znak w postaci dużej litery w ramce prostokątnej (rys.16.5c) i tę samą literę powtarza się w dodatkowym, trzecim polu ramki z tolerancją.
Rys.16.5. Przykłady stosowania oznaczeń tolerancji położenia
Na rys.16.5 i rys.16.6 przedstawiono przykłady oznaczeń tolerancji: równoległości dwóch płaszczyzn - rys.16.5a;b, prostopadłości osi otworu względem płaszczyzny - rys.16.5c, współosiowości dwóch walców - rys.16.6a, symetrii położenia rowka - rys.16.6b, przecinania się otworów - rys.16.6c, oraz tolerancji bicia promieniowego -16.6d.
Rys.16.6. Przykłady stosowania oznaczeń tolerancji równoległości dwóch płaszczyzn
17. TOLERANCJA WYMIARÓW I PASOWANIA
17.1. Tolerancje wymiarów
Przyjmijmy że przedstawiony na rys.17.1. przedmiot ma wymiar 120mm. Czy ten wymiar przedmiotu możemy uzyskać w procesie obróbki z dokładnością wyrażoną liczbą np.120,0000?
Rys.17.1.
Jest oczywiste że wymiar ten określany jako wymiar nominalny N, zmierzony na wykonanym przedmiocie, wykaże mniejsze lub większe odchylenia. Dla poprawnego działania maszyn i urządzeń odchylenia te nie mogą przekraczać pewnych granic.
Dokładność wykonania wymiarów części współpracujących ma decydujące znaczenie przy składaniu tych części. Przy produkcji seryjnej i masowej ważny jest problem zamienności części. Ogólnie mówiąc, części powinny być tak wykonane, aby bez żadnej dodatkowej obróbki dały się złożyć przy montażu. Podobne wymagania stawiane są przy remoncie maszyn, gdy części zużyte wymieniane są na nowe. W takich przypadkach wymiary elementów muszą być utrzymane w pewnych wymaganych granicach, górnej i dolnej, co przedstawiane jest na rysunkach jako wymiary tolerowane (rys.17.2).
Rys.17.2. Wymiary tolerowane
Tolerowany wymiar 120,100/119,900 oznacza, że jego rzeczywista (zmierzona) wartość nie może być większa niż 120,100, tj. niż górny wymiar graniczny i mniejsza niż 119,900, tj. niż dolny wymiar graniczny.
119,900 < N < 120,100
Różnicę między górnym i dolnym wymiarem granicznym nazywamy tolerancją wymiaru "T".
Tolerowane wymiary mogą być przedstawione przez podanie:
1) wymiarów granicznych - rys.17.3
T = 120,100 - 119,900 = 200 ;
Rys.17.3
2) odchyłek (tzw. tolerowanie symetryczne) -rys.17.4. Tolerancja jest w takim przypadku różnicą między odchyłką górną G i dolną F:
T = G - F = 0,100 - (-0,100) = 0,200 ;
3) jednej odchyłki, podczas gdy druga jest równa zeru (tzw. tolerowanie niesymetryczne):
a) górna odchyłka G jest równa zeru - jest to tolerancja stosowana w pasowaniach wg tzw. zasady stałego wałka...
nicks0n