Kisielewski Stefan Kisiel _Rzeczy małe.pdf

Stefan Kisielewski

Rzeczy małe

PAX WARSZAWA -1956

Okładkę projektował Andrzej Możejko

Stronę tytułową i ilustracje wykonał Stanisław Topfer

WYDAWNICTWO WARSZAWA

PAX

1 9 5 3

Redaktor — Stefan M. Czarnec-ki. Redaktor techniczny —

Damian Sikorskł. Korektor — Zo/lu Lubańska.

Wydanie I. Nakład 10000 + 350. Format A5. Ark. druku 33.75. Ark.

wyd. 30,78. Pap. druk. sat. kl. V, 60 g. 86 X 122 dost. z fab. pap. w

Boruszowicach, Druk. ukoń. w grudniu 1956. —

B-7-53794

Tegoż autora:

„Sprzysiężenie" — powieść 1947. ,,Zbrodnia w Dzielnicy Północnej"

— powieść 1948. „Polityka i sztuka" — zbiór prac publicystycznych

1949. „Poematy symfoniczne Ryszarda Straussa" 1955.

W przygotowaniu: „Z muzyką przez lata" — wybór esejów

muzycznych.

Gdańskie Zakl. Graf. Gdańsk.

Jerzemu Turowiczowi

z przyjaźnią i wdzięcznością

Felietony zawarte w tym tomie ukazywały się w latach 1945—1953 na łamach krakowskiego

»Tygodnika Powszechne-go«. Wiosną 1953 pismo to zmieniło skórę i współpracowników,

wśród nich niżej podpisanego, który od tego czasu przestał zajmować się publicystyką,

przechodząc do zajęć bardziej godziwych.

Przez długi czas sądziłem, że feliettony moje przepadną w falach zapomnienia, w

najlepszym wypadku wygrzebie je

b RZECZY MAŁE

po latach jakiś szperacz, lecz zapewne okażą się już wtedy zgoła nieczytelne. Będzie to

bowiem w epoce gdy, jak mówi Poeta:

„...ta formacja co go znała Stanie się wręcz ni-ezrozumiała I jaka była w nim trucizna

Najlepszy spec się już nie wyzna".

Rzeczywistość jednak okazała się znacznie łaskawsza, niż sądziłem (zawsze lepiej być na

zapas pesymistą). Zwrócił się do mnie mianowicie Instytut Wydawniczy ,,Pax" z propozycją

wydania wyboru felietonów. Namyślałem się głęboko, zawsze trzeba się namyślać na

życiowych zakrętach, i wreszcie*, łaskawie — zgodziłem się.

W ten sposób doszło do skutku niniejsze wydawnictwo. Stanowi ono coś w rodzaju

hultajskiego bigosu, do którego doskonale zastosować by się dały słowa Skrzetuskiego:

„Wszelako w tej książce dziwne jest materii pomieszanie". Wiele felietonów związanych jest

z zapomnianymi już sprawami i polemikami, inne zestarzały się i zwiędły same przez się.

Parafrazując słowa Gałczyńskiego, wypowiedziane przezeń w przedmowie do „Utworów

poetyckich" stwierdzam, że są tu felietony, które kocham, które lubię, które szanuję, których

nie chcę, o które nie dbam i z których żartuję. Żadnych jednak bym się nie wyrzekł: związane

są z dawnymi walkami, jest w nich coś z atmosfery tych lat, a jednocześnie są i po trochu

ogólne, uniwersalne. Próbowałem, zachęcony przez Instytut, posegregować je na działy,

uporządkować, lecz nie wiem, czy coś z tego wyszło. Ważne jest co innego: czy udało mi się

ocalić od zapomnienia smak pewnego fragm.encika epoki, przedłużyć życie pewnego okresu

myśli powszechnych. W jakim stopniu mi się to udało, ocenić może oczywiście tylko

pamiętliwy Czytelnik, a także Urząd Kontroli Prasy, którego stałym klientem, i wielbicielem

byłem zawsze.

Jeśli chodzi o Czytelnika to troszczyłem się o niego w myśl znanej liberalnej dewizy: „nasz

klient — nasz pan". Nie zna-

OD AUTORA czy to

jednak, żebym zawsze schlebiał Czytelnikowi. Przeciwnie: twórczość, zwłaszcza krytyczną,

publicystyczną czy felietonową traktuję, w myśl nauk niezapomnianego Karola

Irzykowskiego, jako dyskusję z Czytelnikiem. Dowodem, że Czytelnik pojął to w sposób

analogiczny jest spore archiwum listów, jakie w związku z moimi felietonami otrzymałem.

Jeśli felietony te nie zestarzały się, to archiwum moje po wydaniu tej książki winno się

jeszcze zwiększyć. Czekam więc na nową porcję pochwał i wymyślań: przecież twórczość to

w istocie nieustająca ankieta, a także nieustająca dyskusja czy nawet kłótnia.

Lipiec 1956.

O IDEAŁY

KRUSZYĆ KOPIE O BYLE CO

INI ie kruszyć cennych kopii o byle co! — tymi słowy zakończył list do mnie pewien

anonimowy czytelnik gromiący beztroską błahość niniejszych felietonów. Zdanie to skłoniło

mnie do głębszych namysłów. Czy rzeczywiście kruszę kopie o byle co, a jeśli tak, czy

koniecznie należy to dalej robić?

Hm! Niewątpliwie nie każdemu jest dane kruszyć kopie o ważkie rzeczy, nie każdy może być

politykiem, generałem lub pisarzem (do żadnej z tych trzech godności nie pretenduję).

Natomiast niewątpliwie należy stale kruszyć kopie. O co? Choćby o cokolwiek. Dlaczego?

Tutaj powinien nastąpić dłuższy wywód — postaram się jednak skrócić go co najmniej o...

głowę. Otóż zawsze byłem przekonany o tym, że jedyną drogą do rozumienia życia, prawdy,

pracy, postępu i do wkroczenia na właściwe tory myślowe, jest ciągły niepokój, ciągłe

poszukiwanie, ciągły konflikt. Prawda świata jest jedna, lecz odradza się ona wciąż pod coraz

to innymi postaciami i ciągle na nowo trzeba ją odkrywać. Aby wykryć w zmienności

niezmienną zasadę, trzeba najpierw uświadomić sobie samą zmienność, do tego zaś potrzebny

jest właśnie wewnętrzny niepokój, esprit de contradiction, zdolność do siania fermentu i do

wynajdywania dziur w tym, co jest na pozór całe. Ferment, konflikt, ustawiczny krytycyzm,

skłonność do ciągłej rewizji poglądów własnych i cudzych — oto jedyna droga do

odnalezienia niezmiennej zasady świata. Jeśli bowiem formy życia wciąż się zmieniają, to

chcąc zachować swój sto-

1* 6 Ideały małe!

sunek do życia nie zmieniony, musimy podążać za zmianami; jeśli piechur chce być ciągle w

jednakowej odległości od jadącego wozu, musi biec z tą samą szybkością co wóz. Żeby zaś

biec za ustawiczną zmiennością życia, trzeba mieć ciągle odradzającą się ochotę na to, trzeba

mieć impuls ruchu. Impuls ruchu intelektualnego, impuls -pozwalający nam zachować mózg

w takim stanie, aby móc stale widzieć istotę spraw mimo ich zmieniających się form, impuls

taki, powtarzam, uzyskać możemy tylko przez — walkę. Walka z życiem, to jedyna postawa

pozwalająca nam to życie zrozumieć; kto z czymś walczy, ten owo coś rozumie; rewizji

jakiegoś stanu rzeczy domaga się tylko ten, kto dobrze ów stan rzeczy zna. Toteż ciągły

konflikt z życiem jest najprawdziwszą gwarancją tego, że się żyje, jest gwarancją, że się

bierze w życiu udział i że się -ma do życia stosunek niezmiennie intensywny. Zastój, bezruch

jest zapowiedzią degeneracji i śmierci, nie wolno ani przez chwilę odpocząć, ani na chwilę

nie należy zawieszać wewnętrznego krytycyzmu; już na drugi dzień po zwycięstwie swojej

sprawy trzeba się domagać rewizji nowego stanu rzeczy — każde „spo-częcie na laurach"

grozi zmarnowaniem zwycięstwa.

Tak więc pewność uzyskać można przez nieustanne wątpliwości, prawdę poznamy poprzez

próby ciągłego jej negowania i podważania, niezmienność postawy zapewnić sobie możemy

przez skłonność do ustawicznej zmiany, spokój uzyskujemy przez walkę, zaś jedność zasady

— przez mnogość jej wcieleń. Jest to -paradoksalne na pozór zestawienie sprzeczności, lecz

w istocie paradoksalność jest tu tylko pozorna; wypowiedziane uprzednio twierdzenia

odzwierciedlają rzeczywistość absolutnie konkretną. Przyjrzyjmy się pilnie otaczającemu nas

światu, a łatwo stwierdzimy, że każda prawda, każde zjawisko, każda sprawa zbudowane są

antynomicznie, z dwóch elementów przeciwnych, że w każdym pojęciu mamy konflikt

przeciwieństw. Obowiązuje zasada odwrotności: im bardziej skrajne są przeciwieństwa, tym

bardziej się do siebie zbliżają, jak dwa ruchome, oddalające się od siebie punkty po

obwodzie koła (Les extremes se touchent). Wielkie,

kruszyć kopie o Byle co

ustabilizowane szczęście graniczy z wielkim nieszczęściem, jakim jest zobojętnienie, nuda;

wielkie nieszczęście graniczy ze szczęściem, jakim jest zatracenie wrażliwości na

nieszczęścia — starzec upodabnia się do niemowlęcia i odwrotnie, wielki ból i wielka rozkosz

są sobie bardzo bliskie, miłość nierozerwalnie łączy się z zazdrością, a więc formą

nienawiści, nienawiść wiąże nienawidzących się tak silnie, że staje się to już formą

przywiązania. A co tu jeszcze mówić o wewnętrznej antynomiczności materii, materii, która

jest na pozór ciągła, a w istocie nieciągła, trwa niby w nieruchomości, a w istocie jest

zbiorowiskiem opętańczo wirujących elektronów. Wszystko jest zbudowane antynomicznie,

per analogiam można by mnożyć przykłady, ale — mądrej głowie dość po słowie.

Do przekonania, że antynomiczność jest zasadą świata i że właściwą postawą człowieka

wobec tegoż świata jest ustawiczny konflikt z nim, konflikt mający odpowiednik w

wewnętrznej sprzeczności samych rzeczy, doszedłem przed laty zupełnie samodzielnie,

wiedziony zresztą na ogół intuicją. Zapoznawszy się później z dialektyką, stwierdziłem, że

poglądy takie są typowo dialektyczne. Potwierdziło to moje przypuszczenie, że w dziedzinie

filozofii człowiek nie może już wpaść na coś absolutnie nowego, że wszystkie podstawowe

typy poglądów i światopoglądów zostały już wyrażone, a zadaniem dzisiejszego myśliciela

jest rozwijanie ich i stosowanie w praktyce. Instynktownie stosuję w życiu zasadę

antynomiczności jako kryterium i nawet sformułowałem sobie kilka przykładów. A więc na

przykład:

1. Gdy widzę, że wszyscy są zgodni co do jakiejś sprawy, a jeden tylko się sprzeciwia,

oczywiście całe zainteresowanie i uwagę skupię właśnie na tym jednym. Bo: jeśli nie ma on

racji, to racja posiadana przez wszystkich innych tym silniej się na tle jego braku racji

uwypukli, jeśli zaś ma rację, to niewątpliwie trzeba go poprzeć. Poza tym fakt istnienia

sprzeciwu jest w każdym wypadku pozytywny, zmusza bowiem mających rację do tym

usilniejszego jej kultywowania. Wreszcie pamię-

O IDEAŁY MAŁE

tać trzeba również, że sprzeciw jest swego rodzaju formą uznania.

2. Jeśli widzę, że wszyscy uczniowie pilnie pracują, a jeden chodzi na wagary, to, rzecz

prosta, zainteresuję się właśnie tym jednym. Po pierwsze dlatego, że jest on niewątpliwie

silną indywidualnością, bo większego wysiłku wymaga chodzenie na wagary, gdy wszyscy

się uczą, niż uczenie się. Po drugie zaś, wagarującemu mogą przyjść do głowy samodzielne

myśli, odmienne od myśli kolegów. Myśli te mogą być cenne i okazać się -potrzebne dla

wszystkich.

3. Jeśli wszyscy jakąś sprawę rozumieją, a jeden zrozumieć jej nie może, na baczniejszą

uwagę zasługuje oczywiście ten jeden. Bo po pierwsze tamci są już „załatwieni", a nad tym

trzeba jeszcze popracować, po drugio ów nie rozumiejący nie rozumie może dlatego, że myśl

jego chodzi jakimiś innymi drogami, co zawsze jest interesujące, po trzecie wreszcie

przy wyjaśnianiu i prostowaniu owych jego dróg myślowych może wyłonić się nowy, cenny

dla wszystkich punkt widzenia na całą sprawę.

4. Jeśli wszyscy chłopcy przeskoczyli przez płot, a jeden nie mógł przeskoczyć, w dodatku

upadł i rozbił sobie nos, to oczywiście najbardziej interesującym obiektem będzie dla

nas właśnie ten jeden. Po pierwsze dlatego, że należy mu dopomóc, po drugie zaś dlatego, że

boleśnie urażony w swej ambicji, nie chcąc być gorszym od innych, może on wykrzesać

z siebie jakąś specjalną pomysłowość i wymyślić np. nowy sposób skakania przez płot.

Wynalazek ten może się okazać pożyteczny dla wszystkich i wejść w powszechne użycie.

5. Jeśli wszyscy przyszli do kina punktualnie, a jeden się spóźnił, to oczywiście ten jeden

jest, społecznie rzecz biorąc, obiektem najciekawszym, bo na jego wypadku możemy zbadać,

jakie są techniczne przyczyny spóźnienia (np. zbyt rzadkie chodzenie tramwajów itp.).

Z pięciu powyższych przykładów widać, że człowiek patrzący na świat „antynomicznie"

zawsze bardziej interesuje się tym, co nie jest w porządku, niż tym, co jest w porządku. W

tym,

KRUSZYĆ KOPIE O BYLE CO 17

co nie jest w porządku, kryje się bowiem zarodek konfliktu, konflikt powoduje ruch, ruch zaś

jest koniecznym warunkiem życia, postępu, rozwoju. Literatura patrzy zazwyczaj na świat

antynomicznie, przedstawia konflikty zbiorowe lub jednostkowe, często konflikty jednostki z

otoczeniem. Z tej antynomicz-ności literatury wynika znany fakt, że pisarzowi zazwyczaj

lepiej „wychodzą" postacie ujemne niż dodatnie oraz że pisarze najczęściej jako temat swoich

utworów wybierają wydarzenia niezwykłe, osobliwe, nienormalne, zaś na bohaterów ludzi

wyjątkowych, upośledzonych lub nadnaturalnie uposażonych przez naturę. Trudno jest

napisać powieść o ludziach i wypadkach zwykłych, codziennych, bo brak tu elementu

koniecznej w żywym dziele sztuki antynomiczności.

Przykładem sztuki potężnie, na wskroś antynomicznei jest dla mnie twórczość filmowa

Charlie Chaplina. Chaplin pokazuje antynomię krańcową: mały, śmieszny, nieważny,

bezsilny człowieczek, popadający bez własnej winy w nieustanny konflikt z wielkim i

groźnym światem. I — co najważniejsze — mały nieważny człowieczek osiąga w naszych

sercach i umysłach zwycięstwo nad tym światem, mały bezsilny człowieczek może nawet tym

światem zatrząść. Jest to jeden z najważniejszych triumfów sztuki antynomicznej, triumf, do

którego zastosować by można ewangeliczne słowa; „Ostatni będą pierwszymi, a pierwsi

ostatnimi".

Myślę, że dostatecznie wyjaśniłem już, dlaczego uważam „kruszenie kopii" za sprawę tak'

ważną i podstawową. A teraz jeszcze problem, czy należy kruszyć kopie o „byle co", jak to

mi zarzuca mój korespondent. Z tą sprawą załatwię się krótko

i również antynomicznie. Rzeczy małe są małe wobec rzieczy wielkich, nie ma małości

bezwzględnej; po drugie zaś z małej iskry wybucha wielki ogień. Ważna jest „kontradykcyjna

energia", jej siła i jej pozytywne oddziaływanie — nie jej przyczyna czy przedmiot. Wiemy

już, że „przeciwieństwa się stykają", wiemy, że najmniejsza rzecz, jaką znamy,. tj.

atom, może się stać źródłem najpotężniejszej energii, jaką znamy.

2 — Rzeczy małe

O IDEAŁY MAŁE

Dlatego też nie turbuję się o temat i oświadczam mojemu korespondentowi i wszem wobec:

będę kruszył kopie (cenne czy nie) o byle co!

POWRÓT NA BIEŻNIĘ*

Zacząć trzeba od najważniejszego problemu społecznego dni dzisiejszych, problemu, który

przyświecać nam winien stale w naszych łopatologicznych usiłowaniach. Problemem tym jest

(wydaje mi się, że mniemanie to, formalnie rzecz biorąc, zaakceptują zarówno marksiści, jak

katolicy, liberałowie, jak i wszyscy inni) — stosunek jednostki do zbiorowości, do

społeczeństwa, do państwa. Przy czym za punkt wyjścia oraz za punkt skupiający naszą

uwagę i nasze zainteresowania w tej materii przyjąłbym właśnie — jednostkę. Masa jest

niczym innym, jak zbiorem jednostek: jednostka była czymś pierwotnym, masa czymś

wtórnym, na to zgodzą się również wszyscy, bez względu na to czy za tę pierwotną jednostkę

uważają biblijnego Adama, czy biegającego po lasach orangutana, czy też

jednokomórkowego pierwotniaka. A skoro tak, skoro masa jest jedynie sumą jednostek,

przeto chcąc zbadać potrzeby, prawa i obowiązki masy, trzeba najpierw zbadać potrzeby,

prawa i obowiązki jednostki, po czym zastanowić się, jak te potrzeby, prawa i obowiązki

zrealizować w skali masowej. Przez jednostkę do masy, nie odwrotnie — oto będzie nasze

hasło. Skoro masa jest jedynie sumą jednostek, nie może być zasadniczej, jakościowej różnicy

pomiędzy prawami moralnymi obowiązującymi jednostkę, a tymi, które obowiązują masę; w

kształtowaniu się moralności masowej, społecznej, wzorem powinna być moralność

jednostkowa. Odejście od tej zasady prowadziło w historii do wielkich, masowych zbrodni,

których patronem był ten, który przez ustanowienie odrębnej moral-

* Pisane w r. 1948 jako inauguracja cyklu felietonów „Łopatą do głowy."

POWRÓT NA BIEŻNIĘ . 19

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: