BETSAIDA W BIBLII I W NAJNOWSZYCH BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH (2003).pdf

Studia Judaica 7: 2004 nr 1(13) s. 15-22

Piotr Briks

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

BETSAIDA W BIBLII

I W NAJNOWSZYCH BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH

Betsaida jest jednym z najczęściej wzmiankowanych miast w Nowym

Testamencie. To stąd pochodziło co najmniej trzech apostołów, to w samej

Betsaidzie, albo w jej najbliższym sąsiedztwie, rozegrało się wiele wyda-

rzeń opisywanych w Ewangeliach. Nie wykluczone również, że stąd pocho-

dziła matka jednego z synów Dawida – Absaloma, a on sam skrywał się

tu przez trzy lata przed gniewem swojego ojca. Mimo roli, jaką odegrało

to miasto w historii biblijnej, dyskusja nad jego lokalizacją trwa do dnia

dzisiejszego.

1. LOKALIZACJA

Na podstawie danych zawartych w Biblii stwierdzić możemy jedynie,

że miasto to leżało gdzieś niedaleko Jeziora Galilejskiego i w różnych okre-

sach historii Izraela odgrywało znaczącą rolę w tej okolicy. Pewną wska-

zówką dotyczącą położenia Betsaidy stanowi także sama jej nazwa – ozna-

czająca „Dom rybaka”. Osiedla rybackie, ze względów oczywistych,

musiało być położone nad brzegiem jeziora. Jeszcze w czasach Nowego

Testamentu Betsaida leżała, jeśli nie bezpośrednio nad jeziorem, to w jego

bezpośrednim pobliżu.

Wydaje się bardzo dziwne, że tak znaczące miejsce zginęło w mrokach

niepamięci. W ciągu wieków pojawiają się wprawdzie nieliczne wzmian-

ki o jej lokalizacji, ale po pierwsze były one bardzo nieścisłe, po drugie

sprzeczne ze sobą. Wydaje się, że ich autorzy zapisywali raczej swoje przy-

puszczenia niż sprawdzone informacje. Jakkolwiek by było w każdym

poszczególnym przypadku, faktem pozostanie, że stuprocentowej pewno-

PIOTR BRIKS

ści co do położenia tego miasta nie ma nawet obecnie. Ostatnie godne za-

ufania wzmianki na temat Betsaidy znajdujemy u pisarzy okresu rzymskie-

go. Józef Flawiusz donosi, że Herod Filip nadał jej rzymskie prawa miej-

skie, a równocześnie przemianował na Julias (od imienia żony cesarza

Augusta – ok. 30 roku n.e.), tam też, cztery lata później, zostaje pochowa-

ny (a fakt ten świadczy o wyjątkowym znaczeniu Betsaidy w I wieku po

Chr.) Józef Flawiusz pisze również o znaczącej roli, jaką miejscowość ta

miała odegrać na samym początku pierwszego powstania żydowskiego (67

rok n.e.). 1 Wkrótce potem ślad po Betsaidzie ginie w mrokach niepamięci.

W IV wieku po Chr., kiedy chrześcijaństwo wychodzi z ukrycia, rozpoczy-

na się poszukiwanie miejsc związanych z wydarzeniami opisanymi w

ewangeliach. Większość biblijnych wydarzeń zostaje zlokalizowana, a na

ich miejscach powstają mniejsze lub większe kaplice i sanktuaria. Próby

jednoznacznego zlokalizowania Betsaidy pozostają jednak daremne.

Późniejsze, średniowieczne wzmianki możemy traktować już jedynie

jako poszlaki. Przybywający w tym czasie do Ziemi Świętej pielgrzymi

pozostawiają wprawdzie relacje, w których wzmiankowana jest także Bet-

saida, ale brak im precyzji, jednoznaczności i konsekwencji. W sumie

w posiadaniu badaczy znajduje się obecnie 27 tekstów i niemal tyleż samo

teorii dotyczących lokalizacji tego miasta. 2

Na szczęście, od ponad dwudziestu lat, nie musimy opierać się wyłącz-

nie na spekulacjach. Na początku lat osiemdziesiątych niemiecki benedyk-

tyn o. Bargil Pixner rozpoczął poszukiwania, a w 1985 roku opublikował

pierwsze ich wyniki. 3 We dług jego badań biblijna Betsaida to leżące ok. 2-

3 km na północy od Jeziora Galilejskiego wzniesienie, znane jako et-Tell

(czyli dosłownie: wzniesienie, wzgórze). Zagadkę, dlaczego wioska rybac-

ka i port znajdują się w tak znacznej odległości od brzegu jeziora, pomo-

1 Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela , tłum. Z. Kubiak, J. Radożyński,

Warszawa 1997, 18,2,11; 18,4,6 oraz tenże, Wojna żydowska , tłum. J. Radożyńs k i, Po-

znań 1984, 2,9,1; 3,3,5; 3,10,7; 4,8,2.

2 Obecnie pod uwagę bierze się dwie spośród nich: pierwsza lokalizuje biblijną Bet-

saidę jako dzisiejsze El-Araj, maleńką osadę położoną nad samym brzegiem J. Galilejskiego,

druga to et-Tell. Lokalizację tę omawiam krótko w dalszej części artykułu. Obszerny

i wyczerpujący obecny stan dysputy artykuł m.in. na temat lokalizacji Betsaidy patrz:

P. Nowogórski, Miejsce Betsaidy w historii. Starożytna Palestyna w badaniach polskich ,

red. I. Skupińka-Lø vset, P. Nowogórski, Łódź 2003, 129-136.

3 B. Pixner, Searching for the New Testament Site of Bethsaida , „Biblical Archaeolo-

gist” 48/4: 1985, s. 207–216. Należy jednak wspomnieć, że jako pierwszy nowożytny uczo-

ny już w r. 1839 identyfikuje et-Tell jako biblijną Betsaidę Edward Robinson.

BETSAIDA W BIBLII I NAJNOWSZYCH BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH

gły rozwiązać badania geologiczne tego terenu. Przed dwoma tysiącami lat

linia brzegowa Jeziora Galilejskiego sięgała aż pod samo miasto. Cofnięcie

się wód jeziora spowodowała aktywność sejsmiczna terenu oraz przede

wszystkim muł i piasek naniesiony przez gwałtownie spływający ze stoków

gór Hermonu Jordan. Systematyczne badania w et-Tell zapoczątkował

w 1987 roku dr Rami Arav. Pierwsze próby przyniosły bardzo obiecujące wy-

niki. Władze Izraela oficjalnie uznały et-Tell jako stanowisko archeologicz-

ne Betsaida, co otworzyło drogę do dalszych badań archeologicznych. Od

tego też czasu rozpoczęły się prace na tym terenie pod egidą rządu Izraela

oraz przy współpracy kilkunastu uniwersytetów z całego świata (między in-

nymi także Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego).

2. BETSAIDA W STARYM TESTAMENCIE

Na podstawie dotychczasowych badań możemy stwierdzić, że miasto

to było zamieszkałe w okresie wczesnego brązu (ok. roku 3000 p.n.e.). Już

w tamtym okresie musiało spełniać rolę jednego z najistotniejszych węzłów

komunikacyjnych w tym regionie. Położenie było wręcz wymarzone. Nad

brzegiem jeziora, w miejscu przecinania się szlaków handlowych biegną-

cych między Azją Mniejszą i Mezopotamią a Egiptem, no i oczywiście

miejscowymi królestwami kananejskimi. Układy polityczne się zmienia-

ły, ale szlaki handlowe pozostawały niemal niezeminne, co dawało Betsa-

idzie znaczne przychody a wraz z nimi rolę jednego z lokalnych liderów.

W X w. p.n.e., kiedy na południu kształtowało się królestwo Izraela, tereny

te zamieszkiwali Geszuryci, a Betsaida była jednym z ich najważniejszych,

jeśli nie najważniejszym miastem. Być może właśnie stąd pochodziła jed-

na z żon króla Dawida, matka Absaloma. 4 Jeśli prawda, to tu właśnie ucieka

Absalom po zemście, jakiej dokonał na swoim przyrodnim bracie Amno-

nie. Historię tę opisuje 2 Księga Samuela. Zadurzony w swojej przyrod-

niej siostrze Amnon, podstępnie zwabia ją do swojej sypialni, a następnie

gwałci i wyrzuca na ulicę. Absalom, rodzony brat Tamar, mimo że nie re-

aguje natychmiast, po pewnym czasie, widząc brak jakiejkolwiek reakcji

ze strony króla, zabija gwałciciela swojej siostry. Dopiero ten fakt wywo-

łuje wściekłość Dawida. Absalom ucieka do kraju pochodzenia swojej

matki, czyli właśnie nad Jezioro Galilejskie, gdzie przebywa przez trzy lata,

4 Maaka – córka Talmaja, króla Geszur (2Sm 3,3).

PIOTR BRIKS

aż do momentu, kiedy przekonany przez swojego generała Joaba Dawid,

obiecuje wyrozumiałość dla zabójcy swojego syna. Nie kończy to jednak

konfliktu między ojcem a synem. Po niedługim czasie Absalom wywołuje

bunt przeciw Dawidowi, który musi uciekać z Jerozolimy. Mimo tak po-

plątanych relacji ojca z synem, na wiadomość o śmierci Absaloma w wal-

ce z wojskami broniącymi praw Dawida do tronu, król wpada w rozpacz.

Pobyt Absaloma w kraju Geszur to jedyna wzmianka, którą możemy wią-

zać z Betasidą w Starym Testamencie. Około 200 lat po tych wydarzeniach

Betsaida zostaje kompletnie zniszczona przez wojska asyryjskiego króla

Tiglatpilesara III w roku 732 p.n.e. Miasto to, jak wiemy z notatek Józefa

Flawiusza, powraca do swojej uprzedniej wspaniałości za panowania kró-

la Heroda Filipa (4 r. p.n.e. do 34 r. n.e.). Jest to równocześnie czas wyda-

rzeń opisywanych w Nowym Testamencie, gdzie Betsaida pojawia się wy-

jątkowo często.

3. BETSAIDA W NOWYM TESTAMENCIE

Po pierwsze – Betsaida wskazywana jest jako miejsce urodzin trzech

spośród apostołów: Andrzeja, Piotra i Filipa – J 1,44 i 12,21. 5 Po drugie

– właśnie w pobliżu Betsaidy Łukasz umiejscawia cudowne rozmnożenie

chleba i ryb – Łk 9,10n. 6 Po trzecie według Marka już w samym mieście

miał się wydarzyć jeden z cudów Jezusa – a mianowicie przywrócenie

wzroku niewidomemu. Mk 8,22-26 tak opisuje to wydarzenie:

22 Potem przyszli do Betsaidy. Tam przyprowadzili Mu niewidomego

i prosili, żeby się go dotknął. 23 On ujął niewidomego za rękę i wyprowa-

dził go poza wieś. Zwilżył mu oczy śliną, położył na niego ręce i zapytał:

«Czy widzisz co?» 24 A gdy przejrzał, powiedział: «Widzę ludzi, bo gdy

chodzą, dostrzegam ich niby drzewa». 25 Potem znowu położył ręce na jego

oczy. I przejrzał on zupełnie, i został uzdrowiony; wszystko widział teraz

jasno i wyraźnie. 26 Jezus odesłał go do domu ze słowami: «Tylko do wsi nie

wstępuj!».

Obok Kafarnaum i Korozain, Betsaida zasłużyła sobie na niezwykle

ostry wyrzut ze strony Jezusa (wg Mt 11,20-24):

5 O pochodzeniu tych apostołów właśnie z Betsaidy wspominają także teksty apokry-

ficznych Ewangelii Hebrajczyków oraz Ebionitów.

6 Inni Ewangeliści mówiąc o tym cudzie lokalizują go bardziej ogólnie pisząc o miej-

scu pustynnym, czy osobnym (co prawdopodobnie w zamyśle autorów myślących po he-

brajsku na jedno wychodzi). Patrz: Mt 14,13-21; 15,32,39; Mk 6,34-44; 8,1-9; J 6,1-15.

BETSAIDA W BIBLII I NAJNOWSZYCH BADANIACH ARCHEOLOGICZNYCH

20 Wtedy począł czynić wyrzuty miastom, w których najwięcej Jego

cudów się dokonało, że się nie nawróciły. 21 «Biada tobie, Korozain! Bia-

da tobie, Betsaido! Bo gdyby w Tyrze i Sydonie działy się cuda, które u was

się dokonały, już dawno w worze i w popiele by się nawróciły. 22 Toteż po-

wiadam wam: Tyrowi i Sydonowi lżej będzie w dzień sądu niż wam. 23 A ty,

Kafarnaum, czy aż do nieba masz być wyniesione? Aż do Otchłani zejdziesz.

Bo gdyby w Sodomie działy się cuda, które się w tobie dokonały, została-

by aż do dnia dzisiejszego. 24 Toteż powiadam wam: Ziemi sodomskiej lżej

będzie w dzień sądu niż tobie».

Mateusz umiejscawia to przekleństwo w kontekście przemowy Jezu-

sa do tłumów po rozmowie z wysłańcami Jana Chrzciciela. A całą mowę

kończy błogosławieństwem prostaczków, którym Ojciec zechciał objawić

rzeczy zakryte przed mądrymi i roztropnymi oraz słowami pokrzepienia dla

wszystkich zmęczonych i utrudzonych (Mt 11,25-30)

Podobny tekst klątwy rzuconej m.in. na Betsaidę znajdujemy w Ewan-

gelii wg św. Łukasza (10,13n):

Biada tobie, Korozain! Biada tobie, Betsaido! Bo gdyby w Tyrze

i Sydonie działy się cuda, które u was się dokonały, już dawno by się na-

wróciły, siedząc w worze pokutnym i w popiele. Toteż Tyrowi i Sydonowi

lżej będzie na sądzie niżeli wam.

Uzupełnieniem tej wypowiedzi Jezusa jest w odróżnieniu od Mateusza

historia wysłania 72 uczniów oraz przekleństwa dla miast, które nie przyj-

mą zwiastunów Ewangelii (Łk 10,1-16). W obu jednak wypadkach zarzut

stawiany Betsaidzie jest taki sam – mimo licznych dokonanych w niej cu-

dów – nie nawróciła się. 7

4. BADANIA ARCHEOLOGICZNE W BETSAIDZIE

Do tej pory odkryto i uporządkowano dwa kompleksy zabudowań: tzw.

Dom Rybaka i Dom Wytwórcy (lub Sprzedawcy) Wina. Identyfikacje pierw-

szego oparto na znalezionych w nim ciężarkach do sieci i igły, prawdopodob-

nie do plecenia sieci, w drugim wypadku na znalezionych w pomieszczeniach

piwnicznych czterech kompletnych amforach do wina. W Domu Handlarza

Win znaleziono także wiele innych wartościowych przedmiotów.

7 Więcej na temat biblijnego kontekstu Betsaidy patrz: M. Appold, The Might Works

of Betsaida: Witness of the New Testament and Related Traditions , w: R. Arav, R. Freund

(eds.) Betsaida I. A City by the North Sea of Galilee , t. I, Kirksville, Missouri 1995, s. 229-

242; H.-W. K u h n, Bethsaida in the Gospels , tamże, s. 243-254.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: