Interpretacja Edyktu Cyrusa.pdf
(
78 KB
)
Pobierz
Rumianek
Warszawskie Studia Teologiczne
XIX/2006, 153-160
Ks. Ryszard R
UMIANEK
INTERPRETACJA EDYKTU CYRUSA
Tre
ść
: 1. Wprowadzenie; 2. Powrót do ojczyzny; 3. Wiarygodno
ść
dekretu Cytrusa; 4. Zako
ń
czenie.
1. Wprowadzenie
Niewola babilo
ń
ska ko
ń
czy si
ę
w 538 r. przed Chr., kiedy to król perski Cyrus
wydał dekret pozwalaj
ą
cy
ś
ydom na powrót do siebie i odbudow
ę
Ś
wi
ą
tyni. W dzie-
jach narodu wybranego rozpocz
ą
ł si
ę
okres perski, który trwał do Aleksandra Wiel-
kiego (332 r. przed Chr.). W Pi
ś
mie
Ś
wi
ę
tym po raz pierwszy o Persach mówi prorok
Ezechiel (por. Ez 27,10). Król Cyrus podporz
ą
dkował sobie Medów, którzy panowali
na tym terenie. Trzeba tu odnotowa
ć
,
Ŝ
e niesłusznie cz
ę
sto u
Ŝ
ywa si
ę
zamiennie na-
zwy Persów i Medów (por. Dn 5,28; Tb 3,7).
1
Podstawowym
ź
ródłem biblijnym tego okresu s
ą
Pami
ę
tniki Ezdrasza – Neche-
miasza, które s
ą
kontynuacj
ą
Ksi
ą
g Kronik. Ponadto mamy wiele odniesie
ń
w Ksi
ę
-
gach Prorockich: Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza i Daniela, a tak
Ŝ
e w Ksi
ę
dze
Estery. Warto jednak zaznaczy
ć
,
Ŝ
e wymienione
ź
ródła daj
ą
tylko fragmentaryczne
dane na temat
Ŝ
ycia Izraelitów w tym okresie. Wynika to st
ą
d,
Ŝ
e nie było prowadzo-
ne urz
ę
dowe archiwum.
2
Takie archiwum prowadził zawsze arcykapłan wraz z kapła-
nami skupionymi przy
Ś
wi
ą
tyni. Tymczasem
Ś
wi
ą
tynia była zburzona, a naród upro-
wadzony do niewoli babilo
ń
skiej.
2. Powrót do ojczyzny
Po
ś
mierci Nabuchodonozora w 562 r. przed Chr. zacz
ę
ły pojawia
ć
si
ę
oznaki bra-
ku stabilno
ś
ci w imperium babilo
ń
skim.
3
W ci
ą
gu siedmiu lat tron przechodził w inne
r
ę
ce a
Ŝ
trzy razy. W takiej sytuacji mocarstwo babilo
ń
skie zacz
ę
ło si
ę
chyli
ć
ku upad-
kowi. Tymczasem w 550 r. Pers Cyrus zaj
ą
ł Ektaban
ę
i stan
ą
ł na czele rozległego im-
perium medyjskiego. Nast
ę
pnie rozpocz
ą
ł seri
ę
wypraw w
górnej Mezopotamii, pół-
nocnej Syrii i Cylicji. W ten sposób wi
ę
ksza cz
ęść
Azji Mniejszej a
Ŝ
do Morza Egej-
skiego znalazła si
ę
pod władz
ą
Cyrusa. Babilon został osaczony i przetrwał ju
Ŝ
tylko
kilka lat.
1
Por. J. W
ARZECHA
,
Historia dawnego Izraela
, Warszawa 2005, 359.
2
Por. M. P
ETER
,
Dzieje Izraela,
Pozna
ń
1996, 96.
3
R. R
UMIANEK
,
Prorocy okresu niewoli babilo
ń
skiej
, Warszawa 2004, 47n.
154
K
S
.
R
YSZARD
R
UMIANEK
Dodajmy tu,
Ŝ
e Persja była niewielkim krajem w obr
ę
bie wielkiej Medii. Rz
ą
dziła
ni
ą
dynastia Achemenidów. Z niej to wywodzi si
ę
genialny wódz Cyrus, który w szyb-
kim tempie zapewnił pierwsze
ń
stwo Persji w
ś
ród Medów. Wkrótce zgin
ą
ł te
Ŝ
król
Lidii (ok. 546 r.) i jego pa
ń
stwo zostało wcielone do rosn
ą
cego w pot
ę
g
ę
imperium
perskiego. Ponadto Cyrus zawarł sojusz z ostatnim władc
ą
babilo
ń
skim Nabonidem
(555-539 r.) i u
ś
pił w ten sposób jego czujno
ść
.
4
Zaj
ą
ł Babilon wła
ś
ciwie bez walki w
momencie, kiedy jego wódz Baltazar (por. Dn 5), w Biblii nazywany królem, wydawał
swoj
ą
sławn
ą
uczt
ę
. Był on synem Nabonida i miał piecz
ę
nad wojskiem. Do łatwego
zwyci
ę
stwa nad Babilonem przyczyniła si
ę
w du
Ŝ
ej mierze zdrada Gobriasza, namiest-
nika prowincji Gutim. Ponadto istniała silna opozycja kapłanów Marduka, którzy byli
odsuni
ę
ci od wpływów przez Nabonida. Opozycja ta miała swój znaczny udział w
doprowadzeniu do upadku pot
ę
gi babilo
ń
skiej. W rezultacie król Baltazar zgin
ą
ł, a
Nabonid został uwi
ę
ziony. Z czasem Nabonid został ułaskawiony przez Cyrusa.
.
Osta-
tecznie imperium babilo
ń
skie padło w 539 r. przed Chr. Ciekawa rzecz,
Ŝ
e ludno
ść
Babilonu przyj
ę
ła Cyrusa jako wybawc
ę
, kiedy ogłosił si
ę
on królem Babilonu i czci-
cielem wielkiego Marduka.
5
Nowy władca ze swej strony okazywał Babilo
ń
czykom
du
Ŝ
e wzgl
ę
dy i odznaczał si
ę
tolerancj
ą
.
ś
ołnierze perscy otrzymali rozkaz uszanowa-
nia uczu
ć
religijnych ludno
ś
ci i powstrzymania si
ę
od terroru.
6
Dla
ś
ydów został wy-
dany oddzielny dekret, na mocy którego mogli wraca
ć
do ojczyzny i rozpocz
ąć
odbu-
dow
ę
zniszczonej
ś
wi
ą
tyni (por. Ezd 1,2-4 i 6,3-5; 2 Krn 36,22n).
Wa
Ŝ
n
ą
rol
ę
odegrał tutaj prorok Deutero-Izajasz. Ukazał on działanie Pana Boga na
przestrzeni dziejów. To wła
ś
nie Bóg powołał perskiego króla Cyrusa jako swoje na-
rz
ę
dzie, aby uwolni
ć
wygna
ń
ców i umo
Ŝ
liwi
ć
im powrót do swego kraju (por. Iz
45,1nn). Ciekawa rzecz,
Ŝ
e poga
ń
ski król Cyrus został nazwany pomaza
ń
cem Jahwe
oraz pasterzem Jahwe, podobnie jak nowy Dawid, czyli Mesjasz (por. Ez 34,23n).
Trzeba jednak pami
ę
ta
ć
,
Ŝ
e nadzieja Deutero-Izajasza wychodziła daleko poza wy-
obra
Ŝ
enia o tylko fizycznym powrocie z wygnania.
7
Prorok oczekiwał przede wszyst-
kim odnowienia Izraela i ustanowienia królewskich rz
ą
dów Jahwe na
ś
wiecie. Wiele
razy mówił,
Ŝ
e ju
Ŝ
bliskie jest „nastanie rzeczy nowej” (np. Iz 42,9). Zatem chodzi tu
nie tyle o przywrócenie dawnego porz
ą
dku, ale o ostateczny triumf panowania Jahwe.
W tym kontek
ś
cie wida
ć
wyra
ź
nie,
Ŝ
e dawidowy król nie odgrywa
Ŝ
adnej roli. To
sam Jahwe jest królem, a ziemskim i nie
ś
wiadomym wykonawc
ą
Jego woli jest po-
ga
ń
ski król Cyrus. Prorok co prawda oczekiwał,
Ŝ
e Cyrus dostrze
Ŝ
e w ko
ń
cu r
ę
k
ę
Jahwe i uzna Go za prawdziwego Boga (por. Iz 45,1-7). By
ć
mo
Ŝ
e Deutero-Izajasz
pisz
ą
c tak o Cyrusie chciał pozyska
ć
jego
Ŝ
yczliwo
ść
dla Izraelitów. Przecie
Ŝ
w osta-
tecznym rozrachunku chodziło o powrót wygna
ń
ców do ojczyzny i odbudowanie
zniszczonego kraju. Trzeba było jednak robi
ć
to delikatnie, aby nie zrazi
ć
Cyrusa.
Wła
ś
nie dlatego Deutero-Izajasz nie pisze o odbudowie dynastii Dawida. Po prostu
prorok uwa
Ŝ
ał,
Ŝ
e w przyszło
ś
ci cały naród zajmie miejsce tej dynastii i b
ę
dzie w ten
sposób spadkobierc
ą
obietnic danych Dawidowi.
4
Por. J. B
RIGHT
,
Historia Izraela,
Warszawa 1994, 365n; Z. M
AŁECKI
, "Król perski Cyrus i jego rola
w historii Izraela",
SChr
4 (1997) nr 1, 189-197.
5
Por. ANET, 316.
6
Por. J. B
RIGHT
,
dz. cyt.,
373.
7
Por. W. C
HROSTOWSKI
,
Staro
Ŝ
ytny Izrael
, tł., Warszawa 1994, 234.
I
NTERPRETACJA EDYKTU
C
YRUSA
155
Zwyci
ę
stwa Cyrusa pozwoliły mu przej
ąć
wła
ś
ciwie całe imperium babilo
ń
skie.
8
Trudno jest natomiast powiedzie
ć
, czy zaj
ą
ł Palestyn
ę
i południow
ą
Syri
ę
przed, czy
po zaj
ę
ciu Babilonu? Mo
Ŝ
na tylko stwierdzi
ć
,
Ŝ
e w 538 r. cała Azja a
Ŝ
do granicy z
Egiptem była pod jego władz
ą
.
9
Trzeba jeszcze podkre
ś
li
ć
,
Ŝ
e zwyci
ę
ski król Cyrus nie tylko pozwolił
ś
ydom po-
wróci
ć
do ojczyzny, ale kazał odda
ć
na r
ę
ce ksi
ę
cia
Ŝ
ydowskiego Szeszbassara pi
ęć
tysi
ę
cy czterysta naczy
ń
złotych i srebrnych, zrabowanych z Jerozolimy przez Nabu-
chodonozora (por. Ezd 1,7.11). Pierwsz
ą
karawan
ę
wygna
ń
ców poprowadził Zoroba-
bel (por. 1 Krn 3,7-19; Ag 1,1). Identyfikowanie Zorobabela z Szeszbassarem wydaje
si
ę
niezasadne.
10
Szeszbassar był pierwszym namiestnikiem Judei z ramienia Persji, a
Zorobabel drugim. Zorobabel przyprowadził do ojczyzny około pi
ęć
dziesi
ą
t tysi
ę
cy
osób (por. Ezd 2,64). Liczba ta zapewne jest przesadzona. Najprawdopodobniej cho-
dzi tu o wszystkich
ś
ydów, którzy wrócili do ojczyzny za czasów Zorobabela.
11
Jed-
nak
Ŝ
e nie wszyscy wygna
ń
cy chcieli wraca
ć
do ojczyzny. Wielu z nich wzbogaciło
si
ę
i wolało pozosta
ć
w Babilonii. Ale i oni, w poczuciu wspólnoty z całym narodem,
przesłali dary na odbudow
ę
Ś
wi
ą
tyni w Jerozolimie (por. Ezd 1,4-6).
3. Wiarygodno
ść
dekretu Cyrusa
Dekret Cyrusa został przekazany w dwóch wersjach: hebrajskiej (Ezd 1,2-4) i
aramejskiej (Ezd 6,3-5). Jednak autentyczno
ść
tego dokumentu jest dyskutowana.
12
Wi
ę
kszo
ść
uczonych uwa
Ŝ
a,
Ŝ
e bardziej prawdopodobn
ą
jest wersja aramejska, cho
ć
i
ona zawiera drobne nie
ś
cisło
ś
ci co do nast
ę
pstwa królów. Wersja ta jest odzwiercie-
dleniem ogólnego schematu dokumentów wydawanych przez Cyrusa. Natomiast
wersja hebrajska jest parafraz
ą
edyktu dokonan
ą
przez autora. By
ć
mo
Ŝ
e jest tworem
kronikarza (por. 2 Krn 36,23).
Przytoczmy teraz dla porównania obydwa teksty.
Wersja hebrajska – Ezd 1,2-4:
2
„Tak mówi Cyrus, król perski: Wszystkie pa
ń
stwa ziemi dał mi Jahwe, Bóg niebios. I On
mi rozkazał zbudowa
ć
Mu dom w Jerozolimie w Judzie.
3
Je
ś
li z całego ludu Jego jest mi
ę
dzy wami jeszcze kto
ś
, to niech Bóg jego b
ę
dzie z nim;
niech on idzie do Jerozolimy w Judzie i niech zbuduje dom Jahwe, Boga izraelskiego –
ten to Bóg, który jest w Jerozolimie.
4
A co do ka
Ŝ
dego z pozostaj
ą
cych jeszcze przy
Ŝ
yciu – to współmieszka
ń
cy wszystkich
miejscowo
ś
ci, gdzie taki przebywa, maj
ą
go wesprze
ć
srebrem, złotem, sprz
ę
tem i bydłem
– oprócz darów dobrowolnych dla domu Bo
Ŝ
ego w Jerozolimie”.
8
Por. ANET, 316.
9
Por. M. N
OTH
,
Storia d’Israele,
Brescia 1975, 369.
10
Por. M. P
ETER
,
dz. cyt.,
96.
11
Por. T. B
RZEGOWY
,
Ksi
ę
gi historyczne Starego Testamentu
, Tarnów 1998, 260.
12
Por. J. W
ARZECHA
,
dz. cyt
., 361n.
156
K
S
.
R
YSZARD
R
UMIANEK
Wersja aramejska – Ezd 6,3-5:
3
„W roku pierwszym króla Cyrusa ten
Ŝ
e król wydał taki rozkaz: Sprawa domu Bo
Ŝ
ego w
Jerozolimie: Dom ten ma by
ć
odbudowany jako miejsce dla zabijaj
ą
cych ofiary krwawe i
dla składaj
ą
cych Bogu ofiary zapalne. Długo
ść
jego – sze
ść
dziesi
ą
t łokci, szeroko
ść
jego
– dwadzie
ś
cia łokci, wysoko
ść
jego – trzydzie
ś
ci łokci;
4
Równie
Ŝ
złote i srebrne sprz
ę
ty domu Bo
Ŝ
ego, które Nabuchodonozor zabrał ze
ś
wi
ą
tyni
w Jerozolimie i przeniósł do Babilonu, zwróci si
ę
, tak
Ŝ
e one przyjd
ą
na dawne miejsce do
ś
wi
ą
tyni w Jerozolimie i b
ę
d
ą
zło
Ŝ
one w domu Bo
Ŝ
ym”.
Król Cyrus, wierny duchowi tolerancji religijnej wła
ś
ciwej Persom, ogłosił po-
wszechn
ą
wolno
ść
religijn
ą
w swojej ogromnej monarchii. Jego dekret w wersji he-
brajskiej uj
ę
ty jest w mowie bezpo
ś
redniej. Król ogłasza w nim,
Ŝ
e JHWH rozkazał
mu odbudowa
ć
ś
wi
ą
tyni
ę
w Jerozolimie. W tym celu Cyrus ka
Ŝ
e wygna
ń
com wróci
ć
do Judei. Ksi
ę
ciu Judy – Szeszbassarowi oddaje naczynia i sprz
ę
t
ś
wi
ą
tyni, zabrane
dawniej przez króla babilo
ń
skiego Nabuchodonozora. Samo przedstawienie powrotu
miało swój wzór w spisie z Ezd 2. Na pocz
ą
tku wymieniono nazwy 12 przewodników
rodzin z podaniem ich liczby w nast
ę
puj
ą
cej kolejno
ś
ci: laików, kapłanów, ich po-
mocników, lewitów i sług
ś
wi
ą
tyni. Osobno wymienione zostały rodziny ludno
ś
ci
cywilnej, które nie potrafiły udokumentowa
ć
swego
Ŝ
ydowskiego pochodzenia oraz
rodziny kapła
ń
skie, które nie mogły si
ę
wykaza
ć
przynale
Ŝ
no
ś
ci
ą
do rodu kapła
ń
skie-
go. Kapłan Jozue i namiestnik Zorobabel postawili na placu
ś
wi
ą
tyni nowy ołtarz,
gdzie zło
Ŝ
ono pierwsze ofiary.
13
Prawdopodobnie w krótkim czasie rozwin
ę
ło si
ę
peł-
ne
Ŝ
ycie kultyczne, ł
ą
cznie z ofiarami i
ś
wi
ę
tami. W nast
ę
pnym roku Judejczycy pod-
j
ę
li dzieło odbudowy
ś
wi
ą
tyni. Jednak
Ŝ
e dzieło to spotkało si
ę
z ostrym sprzeciwem ze
strony Samarytan (por. Ezd 4). Pierwotnie Samarytanie usiłuj
ą
bra
ć
wspólnie czynny
udział w odbudowie
ś
wi
ą
tyni. Jednak
Ŝ
e wykluczeni ze współpracy udaj
ą
si
ę
ze skarg
ą
do naczelnych władz perskich, zyskuj
ą
c tym całkowite wstrzymanie prac nad odbudo-
w
ą
ś
wi
ą
tyni. Jednak roszczenia Samarytan, dotycz
ą
ce udziału w kulcie w Jerozolimie,
nigdy nie mogły sta
ć
si
ę
rzeczywisto
ś
ci
ą
. Samarytanie nie nale
Ŝ
eli przecie
Ŝ
do gminy,
która powstała po niewoli z prawdziwego Izraela. Autor dzieła kronikarskiego bardzo
cz
ę
sto posługuje si
ę
liczb
ą
12, aby podkre
ś
li
ć
,
Ŝ
e z niewoli wraca autentyczny Izrael.
Tylko Izraelici powracaj
ą
cy z wygnania maja prawo do odbudowania
ś
wi
ą
tyni. Rów-
nie
Ŝ
wył
ą
cznie do nich s
ą
skierowane wytyczne edyktu Cyrusa.
Gmina jerozolimska poprzez dzieło odbudowy
ś
wi
ą
tyni wraca do wielkich tradycji
króla Dawida. W oczach kronikarza Dawid zainicjował jej budow
ę
. W opisie kronikar-
skim to wła
ś
nie król Dawid rozpoczyna genealogi
ę
królów, a królestwo jego wywodzi
si
ę
od samego Boga (por. 1 Krn 17,14; Sm 7,16a). Dlatego te
Ŝ
prorok Aggeusz (Ag
2,10nn), a po nim prorok Zachariasz (Za 9,14), ogłaszaj
ą
c Zorobabela pomaza
ń
cem
JHWH, wysun
ę
li aluzje o przeszłym królestwie Dawidowym. W tej sytuacji same
władze perskie usun
ę
ły go ze stanowiska gubernatora z powodu rozbudzonych nadziei
13
Por. T. B
RZEGOWY
,
dz. cyt
., 260.
układów z kamienia ciosowego – trzy, i z drzewa – układ jeden. Koszty b
ę
d
ą
pokryte ze
skarbu królewskiego.
5
I
NTERPRETACJA EDYKTU
C
YRUSA
157
mesja
ń
skich, zwi
ą
zanych z jego osob
ą
. Na plan pierwszy wysuwa si
ę
Ezdrasz – głów-
ny bohater dzieła kronikarskiego. Ksi
ę
ga Ezdrasza rozpoczyna si
ę
dekretem króla per-
skiego Cyrusa. Ogłosił go od razu po obj
ę
ciu tronu,
w pierwszym roku panowania
(538 r. przed Chr.).
14
Dat
ę
podan
ą
przez kronikarza potwierdza równie
Ŝ
ź
ródło aramej-
skie (Ezd 6,3a). Istotne jest tu pisemne uj
ę
cie edyktu, które miało na celu szybkie roz-
powszechnienie si
ę
dekretu w imperium perskim, gdy
Ŝ
ustne ogłoszenie obj
ę
łoby tylko
w
ęŜ
sze kr
ę
gi (por. Ezd 10,7a). Edykt ponadto został ogłoszony w całym pa
ń
stwie.
Cyrus jednak nie zwraca si
ę
w nim do „wszystkich ludów, narodów i j
ę
zyków, które
mieszkaj
ą
na całej ziemi” (Dn 6,26). W takim wypadku chodziłoby o całe imperium
perskie, nad którym panuje monarcha. Dekret natomiast dotyczy
ś
ci
ś
le okre
ś
lonej gru-
py ludzi, to jest
ś
ydów diaspory osiedlonych we wschodniej cz
ęś
ci perskiej monarchii.
Po okresie panowania Nabuchodonozora, o którego królestwie wspomina tak
Ŝ
e
Dn 1,20, nast
ą
piła w my
ś
l 2 Krn 36,20 monarchia Persów. Kronikarz nie opisuje ge-
nezy pa
ń
stwa perskiego i ogranicza si
ę
do stwierdzenia o „całym królestwie” Cyrusa.
Ma on przeto na uwadze królestwo ju
Ŝ
dobrze zorganizowane około roku 538. Po-
dobnie charakteryzuj
ą
imperium perskie wcze
ś
niejsi od kronikarza pisarze.
W wersji aramejskiej mamy do czynienia z memoriałem znalezionym w archiwum
królewskim w Ekbatanie. Nie jest to dosłowna kopia edyktu Cyrusa, ale wyci
ą
g, który
zapisany był na jednym zwoju.
Ś
wiadczy o tym podtytuł: „Dotyczy domu Bo
Ŝ
ego w
Jerozolimie”. Istniały podobne dekrety, dotycz
ą
ce innych
ś
wi
ą
ty
ń
, które były zgodne z
polityk
ą
perskich monarchów. Nacechowane one były szerok
ą
tolerancj
ą
dla podbitych
narodów. Z dzieła zatytułowanego „Inskrypcja Cylindrowa Cyrusa”
15
wynika jasno,
Ŝ
e
Cyrus kazał odbudowa
ć
wiele
ś
wi
ą
ty
ń
w Babilonie. Dekret Cyrusa został zapisany na
skórze albo na papirusie. Taki bowiem rodzaj materiału u
Ŝ
ywano przy zapisach zre-
dagowanych w j
ę
zyku aramejskim (por. Ezd 4,7). Zapisy w staroperskim pi
ś
mie kli-
nowym były wyryte na kamieniu lub na glinianej tablicy. Dekret opatrzono tytułem:
„Zapisek historyczny”. W tego rodzaju zapisach chodziło przede wszystkim o uwiecz-
nienie rozporz
ą
dze
ń
króla o charakterze administracyjnym, maj
ą
cych moc prawn
ą
i
poci
ą
gaj
ą
cych za sob
ą
skutki prawne.
Dekret umieszcza na pierwszym miejscu rozporz
ą
dzenie dotycz
ą
ce odbudowy
ś
wi
ą
tyni, a na drugim podaje motywacj
ę
rozkazu.
Ś
wi
ą
tynia ta ma słu
Ŝ
y
ć
wył
ą
cznie
celom kultu Bo
Ŝ
ego. Król zwracał uwag
ę
na to, by przy odbudowie nowej
Ś
wi
ą
tyni
nie przekraczano wymiarów zniszczonej pierwszej
Ś
wi
ą
tyni. O powi
ę
kszeniu nie
mogło by
ć
mowy prawdopodobnie dlatego,
Ŝ
e wszelkie koszty zwi
ą
zane z budow
ą
miały by
ć
pokryte z kasy królewskiej. Zachowuj
ą
c wymiary dawnej
Ś
wi
ą
tyni, król
dał wyraz tak
Ŝ
e szacunkowi dla dawnych,
ś
wi
ę
tych tradycji Izraela.
Tekst dekretu, który znajduje si
ę
w Ezd 1, rozpoczyna si
ę
słowami: „Tak mówi
Cyrus”. Jest to inwokacja cz
ę
sto stosowana w Biblii. Nie jest wykluczone,
Ŝ
e kronika-
rza zainspirował w tym przypadku znamienny wst
ę
p do rozkazu Boga, danego wła-
ś
nie Cyrusowi w Iz 45,1: „Tak mówi JHWH do swojego pomaza
ń
ca, do Cyrusa”.
Zauwa
Ŝ
my nast
ę
pnie,
Ŝ
e sam król Cyrus mówi o sobie, i
Ŝ
JHWH – Bóg nieba dał mu
14
Por. J. B
RIGHT
,
dz. cyt
., 373.
15
Por. ANET, 315n.
Plik z chomika:
zadok
Inne pliki z tego folderu:
Orkiestra króla Nabuchodonozora II czy zespół Antiocha IV Epifanesa Kilka uwag muzykologa.odt
(45 KB)
Interpretacja Edyktu Cyrusa.pdf
(78 KB)
Znaczenie wyrażenia torah w Psałterzu.pdf
(975 KB)
Yahwe malak w psalmach o królowaniu Boga.pdf
(752 KB)
Uosobienia Mądrości w Ksiedze Przysłów (Rozdz. 1-9).pdf
(808 KB)
Inne foldery tego chomika:
= PDF WALDEMAR ŁYSIAK
= PDF WIKTOR SUWOROW
╬ SŁOWNIKI TEOLOGICZNE
2004
Abraham Joshua Heschel
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin