Dojrzałość szkolna
Za dojrzałość szkolną uważa się gotowość dziecka do rozpoczęcia systematycznej nauki w szkole, gotowość do uczestniczenia w nauczaniu zespołowym, gotowość do wejścia w nowe obowiązki i nowe środowisko.
W związku z tym dziecko musi osiągnąć pewien poziom rozwoju ogólnego. Nauka szkolna angażuje bowiem bardzo intensywnie cały organizm dziecka i całą jego osobowość. Obserwując rozwój dziecka wstępującego do szkoły należy dostrzegać wszystkie jego aspekty, czyli rozwój fizyczny, rozwój procesów poznawczych (rozwój umysłowy), rozwój emocjonalno (uczuciowo) – społeczny.
Na podstawie badań naukowych ustalono, że większość dzieci uzyskuje poziom gotowości do nauki szkolnej między 6 a 7 rokiem życia. Stwierdzono, że w tym okresie rozwoju u większości dzieci pojawia się szereg cech, które upoważniają do tego, aby żądać od dziecka codziennego wysiłku i systematycznego uczenia się pod kierunkiem nauczyciela. Lekarze i psychologowie znając prawidłowości rozwoju fizycznego i psychicznego potrafią określić, czy dane dziecko odpowiada przeciętnym normom rozwojowym. Są dzieci o przyśpieszonym rozwoju psychofizycznym, jak również takie, które rozwijają się z opóźnieniem lub wykazują dysharmonijny rozwój poszczególnych sfer, np. przy dobrym rozwoju fizycznym i umysłowym są mało uspołecznione, dziecinne, niezdolne do dłuższego wysiłku.
Osiągnięcie przez dziecko poziomu rozwoju świadczącego o tym, że jest gotowe do podjęcia nauki w szkole zależy od wielu czynników. Od odżywiania, troski o zdrowie i rozwój fizyczny, sytuacji i pozycji dziecka w rodzinie, od sposobów postępowania dorosłych z dzieckiem, kierowania jego zabawami i zajęciami. Na rozwój sfery uczuciowej ma wpływ rodzina. Kształtuje się ona od najmłodszych lat, pod wpływem obcowania dziecka z rodzicami.
Obserwowanie dziecka w codziennych sytuacjach umożliwia właściwą ocenę, czy rozwija się ono prawidłowo oraz jakie wykazuje niedociągnięcia lub opóźnienia w rozwoju.
Właściwy rozwój fizyczny to prawidłowe i stosowne do wieku ukształtowanie kośćca, mięśni, narządów wewnętrznych, układu nerwowego oraz dobra sprawność ruchowa. Długotrwałe choroby, defekty fizyczne i inne dolegliwości organizmu utrudniają pracę szkolną dziecka. Dziecko szkolne dysponować musi odpowiednim zasobem sił fizycznych i odpornością na zmęczenie. Wielogodzinne siedzenie w ławce, noszenie ciężkiego tornistra szkolnego i wykonywanie różnych zadań umysłowych jest trudne nawet dla dziecka zdrowego, silnego i sprawnego. Przy takich czynnościach jak pisanie, rysowanie, malowanie, wycinanie, wydzieranie itp. potrzebna jest dziecku dobra sprawność rąk, koordynacja ruchowa i koordynacja ruchowo-wzrokowa. W przeciwnym wypadku ruchy będą powolne, nieharmonijne, sztywne, kanciaste, mało precyzyjne. Mogą też występować współruchy, czyli niepotrzebne ruchy służące rozładowaniu nadmiernego napięcia np. poruszanie językiem przy pisaniu lub rysowaniu. Dziecko o prawidłowym rozwoju ruchowym potrafi przez chwilę stać na jednej nodze, skakać na jednej nodze, przeskakiwać przez przeszkody. Siedmiolatek sprawnie i szybko biega, przy czym ruchy rąk i nóg są zharmonizowane. Dobra koordynacja ruchowa umożliwia mu jazdę na rowerze, na rolkach, na nartach.
Prawidłowy rozwój procesów poznawczych, czyli rozwój umysłowy to umiejętność spostrzegania, dobry rozwój mowy i myślenia, pamięci, wyćwiczona w pewnym stopniu sprawność ręki oraz koordynacja wzrokowo – ruchowa.
Dojrzałość umysłowa dziecka przejawia się w zainteresowaniu nauką, zwłaszcza czytaniem, pisaniem, liczeniem, zaciekawieniem zjawiskami zachodzącymi w najbliższym otoczeniu. Dziecko dojrzałe umysłowo potrafi skupić uwagę przez dłuższy czas na tej samej czynności, potrafi z uwagą śledzić treść opowiadanej czy czytanej bajki. Jego mowa jest poprawna pod względem artykulacyjnym, a słownictwo jest na tyle bogate, że bez problemu potrafi porozumiewać się z innym. Nie ma problemów ze zrozumieniem przekazywanych wiadomości, poleceń, instrukcji czy treści czytanego opowiadania, bajki, lektury. Dziecko 7- letnie ma już pewien bagaż doświadczeń, spostrzeżeń, który umożliwia mu rozwój wyobraźni i myślenia pojęciowego. Dziecko dojrzałe do szkoły potrafi doprowadzić rozpoczętą pracę do końca, bo ciekawi go wynik swoich poczynań.
O poziomie umysłowym dziecka mogą świadczyć jego rysunki. Rysunki dzieci dojrzałych są bogate w treść, kolory, zawierają dużo szczegółów, są prawidłowo rozmieszczone na kartce. Przy odwzorowywaniu zachowany jest właściwy kierunek, od lewej do prawej krawędzi kartki i z góry na dół. Oceniając dojrzałość umysłową dziecka, bierze się pod uwagę również poziom rozwoju percepcji wzrokowej i koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz analizy i syntezy słuchowej. Te funkcje w dużej mierze decydują o opanowaniu umiejętności pisania i czytania.
Rozwój uczuciowo – społeczny dotyczy sfery, która decyduje o umiejętnościach dziecka panowania nad sobą, podporządkowania się przepisom, wytrwałej pracy oraz współdziałania harmonijnego w zabawie i nauce z rówieśnikami.
Dziecko dojrzałe społecznie prawidłowo nawiązuje kontakty z rówieśnikami i dorosłymi, potrafi współżyć w zespole, przestrzegać reguł życia w zbiorowości, przestrzegać zawartych umów. Charakteryzuje go zdyscyplinowanie, obowiązkowość, samodzielność. Samodzielność dotyczy nie tylko czynności samoobsługowych jak ubieranie się, mycie, czesanie, ale dotyczy także samodzielnego przygotowania się do lekcji, spakowania tornistra, a także samodzielnego podejmowania prawidłowych decyzji w różnych sytuacjach społecznych (np. przy przechodzeniu przez jezdnię). Od 7-latka wymaga się zrozumienia prostych sytuacji społecznych i rozeznanie, co jest dobre, a co złe (np. że nie wolno krzywdzić innych, niszczyć cudzej własności, przywłaszczać sobie znalezionych rzeczy). Dziecko dojrzałe społecznie dobrze się czuje w nowym środowisku szkolnym, z chęcią podejmuje zadania na rzecz innych np. dyżury.
Przejawem niedojrzałości społecznej jest stałe absorbowanie uwagi nauczyciela, domaganie się ciągłego wyróżniania i dążenie do uprzywilejowanej pozycji w klasie. Dzieci niedojrzałe społecznie mogą też izolować się od grupy, stronić od kolegów, unikać wspólnych zabaw łatwo poddawać się dominacji kolegów, wykazywać bierność, nieśmiałość, lękliwość, małomówność.
Dojrzałość emocjonalna (uczuciowa) to zdolność do przeżywania bogatego i zróżnicowanego świata uczuć, to odpowiednia do wieku umiejętność panowania nad swoimi emocjami i kontrolowania ich. Impulsywność reakcji u 7-latka ulega obniżeniu, zaś czas przeżywania różnych stanów wydłuża się.
Uczeń dojrzały emocjonalnie odczuwa więź ze swoją grupą, z klasą, z panią. Przeżywa różne radości i smutki związane z życiem klasy. Dojrzały emocjonalnie 7-latek prawidłowo reaguje na pozytywne bądź negatywne uwagi dotyczące zachowania i postępów w nauce, nie załamuje się z byle powodów. Dziecko niedojrzałe emocjonalnie jest wybuchowe, drażliwe, agresywne, złości się lub płacze z błahego powodu, często popada w konflikty z kolegami. Może też być zahamowane, zalęknione, niepewne, napięte, nadwrażliwe, płaczliwe. Taki typ dziecka boi się głośniejszych uwag nauczyciela nawet, gdy nie dotyczą ich samych. Czasami skarżą się na bóle głowy, brzucha, bezsenność, bywa, że przed wyjściem do szkoły mają wymioty, biegunkę.
Stefania Słyszowa w sposób następujący przedstawia niektóre przejawy zachowania się dziecka obrazujące poziom rozwoju umysłowego i uczuciowo – społecznego świadczącego o gotowości do rozpoczęcia nauki.
Pełna gotowość
Brak gotowości
Rozwój procesów poznawczych
Dziecko jest dobrze zorientowane w najbliższym otoczeniu. Wie, gdzie mieszka, jak się nazywa, potrafi opowiedzieć o pracy, zajęciach rodziców, rodzeństwa.
Wypowiada się całymi zdaniami, poprawnie gramatycznie.
Chętnie mówi o swoich spostrzeżeniach, przeżyciach, zadaje dużo pytań na temat obserwowanych wydarzeń i zjawisk.
Umie liczyć ze zrozumieniem przedmioty do dziesięciu lub dwudziestu.
Sprawnie posługuje się ołówkiem, kredką. Potrafi określić, co narysowało. W rysunku dziecka można rozpoznać rzeczywiste przedmioty. Umie się skupić podczas zabawy, rysowania.
Potrafi nawiązać kontakt z obcą osobą, nie obawia się pójść samodzielnie do sklepu.
Dziecko nie orientuje się w swoim otoczeniu.
Wypowiada się pojedynczymi wyrazami lub prostymi zdaniami, rzadko samorzutnie.
Nie potrafi samodzielnie opowiadać lub opowiada chaotycznie i niezrozumiale. Nie zadaje pytań o wyjaśnienie niejasnych i nowych rzeczy czy zjawisk.
Nie daje sobie rady z liczeniem.
Nie lubi prac ręcznych, rysunków. Bardzo niezgrabnie posługuje się ołówkiem. Rysuje twory, w których nie można rozpoznać rzeczywistych przedmiotów. Ma trudności w skupieniu się, łatwo przerywa pracę.
Dziecko unika kontaktu z obcymi. Zapytane o coś – chowa się, wstydzi się odpowiadać.
Rozwój uczuciowo - społeczny
Chętnie bawi się z rówieśnikami. Zależnie od sytuacji potrafi poprowadzić zabawę lub ustąpić koledze. Rozumie zasady gier i zabaw.
Samodzielnie umie się ubrać, jeść. Utrzymuje z własnej inicjatywy porządek w swoich zabawkach. Chętnie wykonuje polecenia rodziców, lubi być pożyteczne w domu i przedszkolu.
Rozpoczęte prace stara się wykończyć, dba o ich wygląd estetyczny.
Podporządkowuje się poleceniom dorosłych, rozumie ich konieczność, nawet jeśli są dla dziecka aktualnie niemiłe.
Dziecko nie nawiązuje kontaktu z rówieśnikami, podczas zabaw stoi na uboczu. Jest kłótliwe, agresywne, zawsze chciałoby przewodzić.
Dziecko jest niesamodzielne, nie wdrożone do utrzymywania porządku. Nie dba o swoje rzeczy. Niszczy zeszyty, książki. Nie próbuje współdziałać w pracach domowych.
Nie dba o wykonane prace, nie kończy ich, drze, wyrzuca.
Jest nieposłuszne, często uchyla się od wykonania poleceń dorosłych.
Dziecko posiadające cechy wymienione w kolumnie „pełna gotowość” jest dzieckiem dobrze rozwijającym się, gotowym do podjęcia nauki w szkole. Jeżeli u dziecka zaobserwujemy cechy przedstawione w kolumnie „brak gotowości” może to świadczyć o pewnych opóźnieniach w rozwoju, o istnieniu u dziecka negatywnych nawyków. Mogą one utrudnić dziecku przystosowanie do wymagań szkoły.
Podsumowując, badanie dojrzałości szkolnej dziecka jest bardzo ważne. Od stanu gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole zależeć będą jego osiągnięcia, wyniki w nauce, chęć podejmowania różnych działań. Już na początku należy zadbać, aby każde dziecko miało dobry start w szkole. Otoczyć go fachową opieką, zapewnić odpowiednie warunki do nauki.
Literatura:
Anna Małysz – Dojrzałość szkolna. Artykuł: www.profesor.pl
Stefania Słyszowa – Dziecko rozpoczyna naukę. PZWSz Warszawa 1971
Wojciech Pomykało red. – Vademecum dla rodziców dzieci od lat 6 do 10. Warszawa 1987
1
thorba