Etapy wyniszczania Polaków.pdf

Etapy wyniszczania Polaków i ich kultury

na Kresach po roku 1939

prof. dr hab. Maria Pawłowiczowa

"Ludobójstwa i wygnania na kresach" - Katowice - Oświęcim 1999.

W 1939 roku państwo polskie miało terytorium liczące 389,7 km 2 miało swoje

granice, pieniądze, kulturę, szkolnictwo, strukturę kościelną. Należało do Ligi

Narodów oraz innych organizacji międzynarodowych. Podział terytorialny kraju

obejmował miasto stołeczne Warszawę i 16 województw. Wśród nich wydzielono

4 grupy: województwa centralne, wschodnie, zachodnie i południowe. Nazwą

Kresy Wschodnie utarło się zwać 5 województw wschodnich: białostockie,

wileńskie, nowogródzkie, poleskie i wołyńskie oraz 3 południowe: lwowskie,

stanisławowskie i tarnopolskie. Powierzchnia tych 8 województw wynosiła 214,2

km 2 . Ludność Polski w 1939 roku liczyła 35 100 000. Na terenie 8 kresowych

województw mieszkało 13 021 300 osób (wg spisu z 1931 roku). A więc 1/3

ludności całego kraju mieszkała na Kresach Wschodnich, które niebawem

mieliśmy utracić w wyniku II wojny światowej. Po wybuchu wojny zapanował tam

szczególnie ostry terror, który można porównać z holocaustem. Z tej racji należy

prześledzić etapy wyniszczenia Polaków i kultury polskiej po 1939 roku.

Ludność 8 województw kresowych cechowało duże zróżnicowanie języka i

wyznania. Językiem polskim posługiwało się tam 5 597 600 osób. Polacy

rozmieszczeni byli niejednakowo; w województwie białostockim stanowili 66,9%,

w wileńskim 59%, w lwowskim 57,7%, w nowogródzkim 52,4%, w tarnopolskim

49,3%, w stanisławowskim 22,4%, w wołyńskim 16,6%, poleskim 14,5%

mieszkańców. Na północy przewagę miał język białoruski wśród innych tam

występujących (rosyjski, niemiecki, litewski). W województwach: wołyńskim,

lwowskim, stanisławowskim i tarnopolskim podczas spisu w 1931 ludzie określali

swój język jako ruski lub ukraiński. Znaczny procent mieszkańców kresowych

województw stanowili Żydzi, przeciętnie 10% ogółu ludności. Ludność polska

mieszkała głównie w miastach i miasteczkach. Na wsiach białoruskich i

ukraińskich ostoją polskości były dwory, kościoły rzymskokatolickie i klasztory.

Podział według języka pokrywał się w zasadzie z podziałem według wyznania.

Wierni kościoła rzymskokatolickiego stanowili w województwie wileńskim 62,5%,

białostockim 61,7%, lwowskim 46,3%, nowogródzkim 40,2%, tarnopolskim

36,7%, stanisławowskim 16,6%, wołyńskim 15,7%, poleskim 11,1%. Na Kresach

działała Metropolia wileńska, w skład której wchodziły: archidiecezja wileńska,

diecezje łomżyńska i pińska (614 parafii, 1051 kapłanów) oraz metropolia lwowska

obejmująca archidiecezję lwowską, diecezję przemyską oraz łucką (935 parafii i

1666 kapłanów w 1937 roku). W metropolii wileńskiej działało ponadto 30 domów

zakonnych męskich (454 zakonników) oraz 77 domów żeńskich (810 zakonnic); w

metropolii lwowskiej 90 domów męskich (1078 zakonników) oraz 495 domów

żeńskich (3 992 zakonnic). W województwach lwowskim, stanisławowskim i

tarnopolskim przeważało wyznanie greckokatolickie, w pozostałych prawosławne.

Co łączyło a także różniło ludność ukraińską mieszkającą w zwartej masie w

wymienionych 4 województwach?

1. Język był tu jednakowy, choć rozmaicie nazywany przez ankietowanych

(ukraiński, ruski)

2. Wyznanie było w województwie wołyńskim prawosławne, w trzech pozostałych

greckokatolickie

3. Łączyła Ukraińców nienawiść do Polski, Polaków i wszystkiego co polskie.

Jednakowa w dawnym zaborze rosyjskim, czyli na Wołyniu oraz w austriackim,

czyli dawnej Galicji. Szczególnie krwawo zaznaczyło się to po 1939 roku w

okrutnym mordowaniu Polaków na całym terenie zamieszkanym przez Ukraińców.

23 VIII 1939 roku hitlerowskie Niemcy i stalinowskie państwo sowieckie zawarły

pakt Ribbentrop - Mołotow. Był to spisek ukartowany przeciwko niepodległemu

państwu polskiemu, l IX wkroczyli do Polski Niemcy, 17 IX do województw

kresowych - Sowieci. Linia demarkacyjna została przez wrogów osiągnięta mimo

żarliwej obrony polskiego żołnierza i polskiego społeczeństwa. Na mocy paktu i

późniejszych ustaleń moskiewskich (z 28 IX 1939 r.)

Niemcy zabrały 186 000 km 2 z ludnością liczącą 21 800 000 osób

ZSRR 202 000 km 2 z ludnością liczącą 13 400 000 osób

czyli Niemcy 47,9% obszaru Polski zamieszkałego przez 61,9% ludności

ZSRR 52, l % obszaru Polski zamieszkałego przez 38,1% ludności.

W ten sposób dokonał się IV rozbiór Polski i likwidacja państwa. Zaborcy w

załącznikach do traktatu ustalili, że wspólnie będą zwalczać wszelkie przejawy

polskich dążeń narodowych i niszczyć polską kulturę. Przebieg aneksji był

szczególnie dramatyczny na Kresach południowo-wschodnich. Gdy 17 IX Sowieci

rzucili na Polskę około miliona żołnierzy, 4 tysiące czołgów i 2 tysiące samolotów,

wspierali ich miejscowi Ukraińcy, którzy współdziałali z wojskami sowieckimi,

rozbrajali i mordowali polskich żołnierzy walczących z wrogiem. Atakowali

rozbitków podążających ku górom, aby schronić się na Węgrzech i w Rumunii.

Współdziałali z najeźdźcami, gdy nastąpiła likwidacja walczących oddziałów

policji z głębi Polski, które znalazły się poza linią demarkacyjną, wytyczoną

sowiecko-niemieckim układem. Ginęli na miejscu lub transportowani byli w głąb

Rosji członkowie Korpusu Ochrony Pogranicza. Groby Katynia, Ostaszkowa i

Miednoje to pokłosie tej akcji. Łączna liczba polskich jeńców wojennych wziętych

do niewoli przez Armię Czerwoną działającą na Kresach jest oceniana na 242 000

ludzi. Składa się na nią liczba bezpośrednio wziętych podczas działań (ok. 181

000), jak i aresztowanych już po zakończeniu walk oraz internowanych na Litwie i

Łotwie, których dołączono w czerwcu 1940 roku. Wśród jeńców byli mieszkańcy

całej Polski, ale znaczną liczbę stanowiła stała ludność kresowa. Aresztowano też i

rozstrzeliwano natychmiast cywilów, uznanych za „burżujów". Na ziemiach

zamieszkanych przez Ukraińców i przy ich czynnym udziale najtragiczniejsze

wydarzenia miały miejsce w Sarnach, Złoczowie, Tarnopolu i innych

miejscowościach. Władze stalinowskie nawoływały w ulotkach ludność ukraińską i

białoruską by wystąpiła przeciw uciskowi narodowemu i klasowemu Polaków, by

chłopi chwycili za kosy, widły i sierpy, aby dali „polskim panom nauczkę". I

chwycili...

W pierwszych paru dniach w okresie przejściowym od rozpadnięcia się struktury

władzy polskiego państwa do czasu uformowania się nowej władzy sowieckiej

obficie polała się krew w południowo-wschodniej Polsce. Głównymi ofiarami byli:

właściciele ziemscy, policjanci, urzędnicy i ich rodziny, służba leśna, szlachta

zagrodowa, osadnicy polscy. Szczególnie prześladowano tzw. „wrogów

klasowych": ziemiaństwo i bogatych chłopów. Gwałtów dokonywała miejscowa

ludność sformowana w oddziały tzw. Milicji, w których oprócz Sowietów i

Ukraińców było wielu Żydów. Wstrząsający był koniec Polski na Kresach i sposób,

w jaki ten koniec nastąpił podczas pierwszych dni okupacji. Za zachętą władz

sowieckich, które podsycając wzajemną nienawiść zdołały szybko uchwycić

kontrolę na całym zajętym obszarze. Ale już po kilku tygodniach nacjonaliści

ukraińscy i Żydzi poczęli zapełniać więzienia obok Polaków. Włączenie terytorium

dawnej Polski do Białoruskiej i Ukraińskiej Republiki Rad nastąpiło po wyborach

(22 X 1939) i wyłonieniu Zgromadzenia Narodowego Ukraińskiego we Lwowie i

Białoruskiego w Białymstoku. Obywatelstwo radzieckie nadawano wszystkim

osobom, które l i 2 X 1939 r. przebywały na tych terenach. Nastąpiły kolejno

różnego typu zniewolenia: aresztowania, łapanki, wywózki. Natychmiast

przeprowadzono pobór do Czerwonej Armii. Polacy pod zniekształconymi

nazwiskami, np. (Jan) Iwan Mariampolskij, skierowani zostali do służby daleko od

domu, często aż na chińską granicę (objęło to ponad 150 000 osób). Język polski

formalnie został zastąpiony ukraińskim i białoruskim, w rzeczywistości rosyjskim

(1939).

W ciągu kilku miesięcy zlikwidowano około 4 000 kościołów wszystkich wyznań

oraz instytucje kościelne. Ze szczególnym okrucieństwem prześladowano

duchowieństwo. Cały majątek państwa polskiego i prywatny skonfiskowano.

Zbiory oraz muzea państwowe i osób prywatnych przepadły. A należy pamiętać, że

w 8 kresowych województwach w 1939 roku działały 62 muzea publiczne (w

białostockim 5, w wileńskim 6 - w tym 4 w Wilnie, w nowogródzkim 3, poleskim l,

wołyńskim 5, lwowskim 33 - w tym 17 we Lwowie, w stanisławowskim 3, w

tarnopolskim 6). Znaczne były zbiory dworów ziemiańskich. Na Kresach działały

też Towarzystwa Naukowe z bogatymi zasobami - w Wilnie było ich 17, we

Lwowie 38. Przepadły, zostały zdewastowane lub wywiezione kresowe biblioteki.

Według nowych władz książka polska była reliktem „pańskiej Polski", o

rozmiarach tych strat ciągle jeszcze nie mamy dokładnych danych. Wykorzystując

informacje zawarte w Małym Roczniku Statystycznym z 1939 roku, można

wydzielić kilka typów bibliotek działających na Kresach oraz w przybliżeniu

określić ich zasoby, które przepadły bezpowrotnie. W 8 województwach działało w

1939 roku 14 121 szkół różnego typu. Założyć można, iż jest to liczba bibliotek

szkolnych, ponieważ wg Rocznika Statystycznego działały one w 98% placówek

nauczania. Ponadto funkcjonowało 7 szkół wyższych ze szczególnie bogatymi

zbiorami - zwłaszcza Uniwersytet Lwowski i Wileński. Zasoby tych bibliotek

można określić w sposób pośredni: w szkołach kresowych na jednego ucznia

podstawówek wypadała l książka, w szkołach ogólnokształcących - 13 tomów, w

zakładach kształcących nauczycieli - 36, w szkołach wyższych - 62 tomy. Więcej

danych posiadamy o bibliotekach oświatowych: samorządowych stałych i

ruchomych oraz społecznych - działało ich na Kresach 10647. Posiadały łącznie 2

389 800 tomów. Funkcjonowały liczne biblioteki w świetlicach, chórach, teatrach,

kościołach i zakonach, a nawet w więzieniach. Działały prywatne wypożyczalnie.

Pełne książek były księgarnie, wydawnictwa i hurtownie przygotowane na

rozpoczęcie nowego roku szkolnego 1939/1940. Cały ten dorobek przepadł.

Podczas lat władzy sowieckiej (1939-1941) drastycznie został zmieniony skład

etniczny na dawnych Kresach Polski. Jedną z metod było wywożenie miejscowej

ludności do wschodniej i północnej części Związku Radzieckiego. Z terenów

zabranych wywieziono ponad l 200 000 osób (wg innych źródeł 2 000 000), z tego

250 000 stanowiły dzieci do lat 14. Ponieważ podróż trwała nieraz kilka tygodni, w

nieopalonych wagonach, w lutym 1940 roku ludzie zamarzali (stąd nazwa „białe

krematoria"), a ginęli z gorąca w czerwcu. Polacy stanowili absolutną większość

deportowanych - 52%, Żydów było 30%, Ukraińców i Białorusinów 18% (wg

obliczeń polskiego MSZ w Londynie). Rejestry prowadził też Kościół. Wg biskupa

Jałbrzykowskiego z archidiecezji wileńskiej w latach 1939-1941 wywieziono 485

000 wiernych narodowości polskiej, Gdy po wybuchu wojny z Niemcami rząd

londyński wystarał się o zwolnienie obywateli polskich przebywających na

zesłaniu w ZSRR, z armią Andersa miało wyjść z Kraju Rad 100 000 Polaków.

Obszar, na którym organizowało się wojsko polskie, miał bardzo niezdrowy klimat.

Panowała duża śmiertelność, więc ok. 2 000 zmarło zanim w dwu rzutach w

kwietniu i lipcu 1942 roku udało się tej grupie dotrzeć do Iranu. Sposobem

wyniszczenia mieszkańców Kresów były aresztowania. Więzienia były

przepełnione, a więźniowie ginęli od kuł i z nędzy.

Wybuch wojny niemiecko-sowieckiej był zaskoczeniem dla ZSRR. Zatem w 1941

roku wojska sowieckie zostały zdruzgotane w przeciągu paru dni. Żołnierze ginęli

tysiącami, miliony poddały się. Niemcy do końca 1941 roku wzięli do niewoli

przeszło 3,5 miliona jeńców. W ciągu miesiąca bardzo rozbudowana państwowość

sowiecka na okupowanych terenach polskich przestała istnieć. Władze sowieckie

uciekając pędziły na wschód resztę swoich więźniów. Około 50 000

aresztowanych, przeważnie Polaków, zamordowano w celach lub na dziedzińcach

więziennych. Ogromna liczba zginęła od kuł i z wyczerpania w drodze, podczas

ewakuacji więzień. Żadna grupa narodowa nie została pominięta, głównie byli to

jednak Polacy. Niemcy wkraczając na dawne Kresy Wschodnie zastali tam po dwu

latach rządów stalinowskich zupełnie odmienne społeczeństwo polskie. Było ono

pozbawione warstw wyższych - „bez głowy" jak to określił jeden z badaczy.

Sowieci oszczędzili tylko nauczycieli i niektórych uległych im pisarzy. Byli

potrzebni do działalności propagandowej i oświatowej, gdyż funkcjonowały szkoły

podstawowe i średnie, a nawet wyższe, naturalnie z zupełnie zmienionymi

programami, podręcznikami w duchu marksistowsko-leninowskim i językiem

rosyjskim, ukraińskim lub białoruskim. Wszyscy wraz z nauczycielami

akademickimi posiadali obywatelstwo radzieckie. Niemcy na zdobytych terenach

prowadzili politykę odmienną. Dla nich nauczyciel, uczony polski - to wrogowie.

Przykładem jest likwidacja profesorów krakowskich. Bezpośrednio po wkroczeniu

do Lwowa 3 VII 1941 roku aresztowali i rozstrzelali profesorów uczelni

lwowskich, wybitnych uczonych polskich. Było to dążenie do biologicznej

degradacji narodu polskiego i zniszczenia jego kultury.

Listy proskrypcyjne były przygotowane już wcześniej, w Generalnej Guberni,

prawdopodobnie przy pomocy dawnych lwowskich studentów Ukraińców. Silne

skupisko nacjonalistów ukraińskich u boku gubernatora Franka działało w

Krakowie przygotowując się do odegrania znaczącej roli, gdy dojdzie do konfliktu

niemiecko-rosyjskiego. Niemcy wkraczając do Lwowa byli gorąco witani przez

Ukraińców. Według źródeł niemieckich aresztowania profesorów lwowskich

dokonał ten sam oddział, który ujął profesorów krakowskich. Ekipa

rozstrzeliwująca składała się z Ukraińców ubranych w mundury SS. Jednym z

ekipy hitlerowców dokonujących egzekucji we Lwowie był Hans Kruger,

późniejszy komendant gestapo w Stanisławowie. Tam również przeprowadził on

mord grona pedagogów stanisławowskich. Wśród 250 ofiar byli prawie wszyscy

nauczyciele szkół podstawowych i średnich, adwokaci, lekarze, sędziowie

stanisławowscy. Ofiarami Kriigera były też dziesiątki tysięcy Żydów. W

eksterminacji pomagały formacje ukraińskie, co poświadcza literatura przedmiotu.

Wyniszczenie Żydów prowadzone w Stanisławowie usiłowało dokumentować

polskie podziemie. Dokumentację filmową i raporty przekazywano za

pośrednictwem kolejarzy do Krakowa, a potem na zachód. Tadeusz Kasztelewicz

kierujący tą akcją został skrytobójczo zamordowany przez Ukraińców

współpracujących z Niemcami w dziele zniszczenia Żydów. Gdy w 1941 roku

Niemcy włączyli kresowe województwa do Generalnej Guberni, dotknęła te tereny

akcja wywózek ludności na roboty do Niemiec. Ogółem, oblicza się, roboty

przymusowe objęły w Generalnej Guberni l 300 000 osób, z tego też znaczna liczba

- około 700 000 osób - została wysłana z Kresów. Generalny Plan Wschodni

zakładał, że Niemcy wysiedlą 80-85% Polaków z ziem kresowych i z

Zamojszczyzny, a na tych terenach osadzą Niemców zwiezionych z całej Europy.

Zasiedlanie tych terenów Niemcami sprowadziło ruinę całych wsi, wywózkę dzieci

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: