Gogacz Mieczyslaw _Metody metafizyki.pdf

Mieczysław Gogacz

Metody metafizyki.

Ujęcie z pozycji przedmiotu metafizyki, jej struktury oraz poznania bytu .

Tekst zamieszczony w ,,Studia Philosophiae Christianae", ATK 23(1987)2.

l. Przedmiot wyznacza metodę

Zgodnie z myślą Arystotelesa i św. Tomasza przyjmuję, że w metafizyce przedmiot badań

wyznacza metodę, pozwalającą ustalić, czym jest i że jest to, co badam.

Przeciwstawiam się tezie szkoły lwowsko-warszawskrej, panującej u nas w filozofii, a także

w metafizyce i orientującej metodologię filozofii i metafizyki, że tak zwana metoda naukowa

i w ogóle metoda czyni daną analizę - jako poszukiwanie odpowiedzi na pytanie -

postępowaniem naukowym. Owszem, nie można w odniesieniu do przedmiotu metafizyki

stosować całkiem dowolnych metod, np. metod właściwych etyce czy socjologii. One nie

prowadzą do zidentyfikowania bytu. Nie znaczy to jednak, że określony przez szkołę

Iwowsko-warszawską zespół metod jest właściwy do porządkowania wiedzy filozoficznej czy

metafizycznej. Jest on przystosowany do porządkowania wiedzy przyrodniczej.

'Nauki przyrodnicze bowiem badają, jak działa, jak zachowuje się przedmiot. Badając

zachowania, które tylko sygnalizują, czym jest ich podmiot, jednak nie w pełni ten podmiot

ukazują. Ukazują tylko bezpośredni podmiot danego zachowania, np. zmysły dla poznania

zmysłowego, rozciągłość dla zmieniających się wymiarów. Nauki przyrodnicze badają więc

zachowania przedmiotu i bezpośredni podmiot danego zachowania. Te podmioty mogą

właśnie nie stanowić tego, czym byt jest.

Filozofia, głównie metafizyka, dąży do rozpoznania i wskazania (zidentyfikowania) tego, co

w danym przedmiocie jest konieczne, co czyni go osobnym i realnym bytem. To, co w bycie

konieczne, stanowiące byt, Arystoteles nazwał zasadą (arche). Ta zasada - arche jest w bycie

jego tworzywem, czymś pierwszym. Z tego względu w łacinie wyrażono arche terminem

principium: coś pierwszego, niezastąpionego, wyjściowego, konstytuującego, najgłębiej

stanowiącego dany byt. Samą arche - principium - zasadę bytu uznał Arystoteles za

przedmiot filozofii pierwszej, czyli metafizyki. Metafizyka to według Arystotelesa właśnie

“wiedza poszukująca pierwszych zasad i przyczyn [1].

Nauki przyrodnicze dotyczą więc działań, zachowań bytu i wskazują na bezpośredni podmiot

tych zachowań. A wychodząc od zachowań mogą wskazywać jedynie na ich bezpośredni

podmiot.

Filozofia, głównie metafizyka, dotyczy zasad (arche) bytu, tego, co w nim wyjściowe,

pierwsze (principium).

Z tego względu innymi metodami ustalamy, jak byt działa, i innymi, czym jest. Nie tyle więc

metoda wyznacza naukowy charakter rozstrzygnięć, ile sam przedmiot, który chcemy

rozpoznać, zidentyfikować.

Przekonanie przyrodników, że określają, czym jest byt, gdy analizują jego zachowanie,

wskazuje na ważną, popełnianą w tych naukach niedokładność. Mieszają przejawianie się

bytu z jego relacjami.

Przejawy bytu lub jego przejawianie się ma dwie odmiany:

1) Są to zamienne z bytem przejawy jego istnienia, nazywane własnościami

transcendentalnymi, czyli przysługującymi każdemu bytowi ze względu na to, że istnieje. Na

tych własnościach fundują się relacje istnieniowe[2], gdy byt tymi własnościami oddziała na

podobną własność innego bytu.

2) Jest to niezamienne z bytem jego oddziałanie na zmysłowe władze poznawcze, wprost byt

w swym oddziałaniu na te władze (species sensibilis) oraz niezamienne z bytem jego

oddziałanie na umysłowe władze poznawcze species intelligibilis[3]. Te oddziałania są

podstawą wiedzy i wskazują na podmiotującą te species i wiedzę realną relację poznawczą,

którą nadaje byt w swej własności prawdy jako zdolności udostępniania się i otwarcia, a

odbierają to, co nadane, zmysłowe i intelektualne, władze poznawcze.

Przejawy istnienia w bycie są jego własnościami transcendentalnymi, a przejawy istoty

stanowią w nas species jako podstawę wiedzy.

Na własnościach transcendentalnych wspierają się relacje istnieniowe. Species wskazują, że

wyprzedza je relacja poznawcza. Istnieniowa relacja np. miłości wskazuje tylko na realność

bytu, nie wprost na jego istnienie, a istotowa relacja poznania wskazuje na zmysłowe i

umysłowe władze poznawcze, nie na istotę bytu.

Przyrodnicy więc badając działania (relacje) i zachowania bytu (species) mogą wskazać

jedynie na transcendentalne (np. realność) i kategorialne (np. zmysły, intelekt), wtórne wobec

zasad (archai, principia) bezpośrednie podmioty tego, co poznają. Podobnie postępowali

platonicy i neoplatonicy.

a) Przypomnijmy więc, że pierwszym w dziejach filozofii postępowaniem badawczym, a więc

metodą filozofii było uznanie za zasadę bytu, za to, czym jest byt, tego, co bezpośrednio

poznajemy. Poznajemy np. własności fizyczne, cielesne, zmysłowe bytu. Za jego więc istotę

uznajemy to, co fizyczne, cielesne i zmysłowe (przedsokratycy, Demokryt, materializmy).

Poznajemy jedność elementów fizycznych, istotą więc bytu jest jedność (Platon,

neoplatonicy). Poznajemy niefizyczne, psychiczne zachowania bytów, ich więc istotą jest

psyche - dusza. Tu zresztą psychikę jako zespół przejawiania się i działań duszy oraz ciała, a

dokładniej mówiąc osobowość, utożsamiano z duszą i osobą (np. współczesna psychologia

eksperymentalna).

b) Drugie postępowanie badawcze wyznaczył Arystoteles:

dla wszystkiego, co poznajemy, trzeba znaleźć wspólny, jeden bezpośredni podmiot. Tym

podmiotem jest to, co realne w bycie, lecz w swej naturze nieokreślone. Arystoteles nazwał

ten podmiot możnością. Jest on pierwszy w bycie. Z niego pod wpływem zewnętrznego ruchu

wyłania się do wewnątrz bytu zasada identyczności, czyli określoności, materii i bytu, tak

zwana forma, a na zewnątrz bytu wyłaniają się przypadłości. W sumie to, co nieokreślone,

stanowi pryncypium (powód) tego, co określone. Przejął to Awicenna i dokładniej rozważając

nieokreśloność w bycie ujął ją jako możliwość, przesuwając nieokreśloność z obszaru bytu w

obszar tylko myślenia. Myślenie więc stało się pierwotną bazą wszystkiego, co jest jakimś

bytem, jego przejawem lub relacją. Poparto to platońską teorią idei. Paradoksalnie

arystotelizm stał się uzasadnieniem idealizmu, według którego myślenie jest zasadą

bytowania. Tym samym więc stało się bytowanie i poznawanie, co dawno już głosili

Parmenides i Plotyn [4].

Śladem tego idealizmu jest dziś w naukach przyrodniczych przekonanie, że badanie naukowe

polega na sformułowaniu hipotezy i zweryfikowaniu jej przez eksperyment. Jeżeli

eksperyment potwierdzi hipotezę, staje się ona twierdzeniem naukowym. I tak doszliśmy do

stanu, w którym naukę stanowią dziś same teorie wzajemnie się warunkujące i uzasadniające.

Same byty w tym, co je stanowi, lub sama rzeczywistość przestały być przedmiotem badań

przyrodniczych. Tym przedmiotem w najlepszym razie i samą rzeczywistością są tylko

przejawy i działania bytów. Świat został pojęty jako suma przejawów (własności bytów) i

działań (relacji). Uważa się świat za sumę procesów.

c) Trzecie postępowanie badawcze wyznaczył św. Tomasz dokładniej odczytując

Arystotelesa. Nauki przyrodnicze badają bezpośrednie podmioty relacji i odkrywają w ten

sposób własności bytów transcendentalne i kategorialne. Sama filozofia, a głównie

metafizyka ma badać nie te bezpośrednie, lecz w ogóle pierwsze w bycie stanowiące go

pryncypia, które pełnią rolę pierwszych przyczyn wewnętrznych. Ich wyjaśnieniem są

zewnętrzne przyczyny pierwsze.

Aby rozpoznać te pierwsze archai bytów, aby je określić, zidentyfikować, należy więc

najpierw nie mylić przejawów bytu z jego relacjami i nie czynić zarówno przejawów, jak i

relacji przedmiotem metafizyki. Tym przedmiotem są pryncypia (zasady jako realne elementy

strukturalne bytu, archai, oraz przyczyny wewnętrzne - aitiai). Z kolei, szukając tych

pryncypiów, należy nie szukać ich w intelekcie, lecz w samych

bytach. Należy więc dać przewagę realizmowi, gdyż realizmem nazywa się uznanie za coś

pierwszego samych bytów, a za coś wtórnego intelektu i myślenia jako skutku poznawania.

To poznawanie jest zresztą możliwe wtedy, gdy istnieje byt i gdy istnieje w jego istocie

własność, nazywana intelektem, podmiotującym jako kres relację poznawania. Ustalając

pryncypia bytu trzeba nieustannie tak postępować, by nie mylić ujęcia czegoś samego w sobie

- quo ad se, właśnie pryncypiów, z ujęciem ich przejawów, czyli z ujęciem bytu w

odniesieniu do nas - quo ad nos lub z ujęciem bytu w odniesieniu do czegoś drugiego, quo ad

aliud, jako więc relacji.

Same stanowiące byt zasady, które są niekiedy przyczynami, czyli powodami wprost

bytowania czegoś, a nie jego przejawiania się tylko, należy następnie wyjaśniać przez

wskazanie na pryncypia i przyczyny zewnętrzne, do końca usprawiedliwiające dany byt w

jego bytowaniu. Należy wskazać na przyczyny jedyne, ostateczne, a nie na różne przyczyny,

przypuszczalne, możliwe. Należy stosować tak zwany istotowy (bezpośredni, faktyczny)

związek lub układ przyczyn, a nie układ przypadłościowy, który jest liniowy, podążający

śladem cech, własności, przejawów, rezygnujący więc z rozpoznania pryncypiów,

stanowiących to, czym byt jest.

W tym wszystkim jest ważne niepomylenie bytu ze stanowiącymi go pryncypiami,

niepomylenie więc ens quod z ens quo. Możemy bowiem np. samą materię, która jest ens quo,

czyli element bytu, uznać za ens quod, za byt samodzielny, ukonstytuowany z entia quo. Ten

błąd często dziś się zdarza, głównie w naukach przyrodniczych.

Byt samodzielny - ens quod - należy ponadto ujmować albo jako ens in se, albo jako ens per

se. Ens in se to byt samowystarczalny, zawierający w sobie wszystko, czym jest.

Ens per se to byt samodzielny, podmiotujący wszystkie swe przejawy i relacje. Trzeba ustalić,

który aspekt bytu czynimy przedmiotem swych analiz.

Zasadniczo ważne jest pilnowanie różnicy między przyczyną i skutkiem. Przyczyną jest byt

powodujący bytowość bytu w jego tworzywach (entia quo). Często przyczyną nazywamy

każde pryncypium, powodujące jakiś skutek. Trzeba więc odróżniać przyczyny od

pryncypiów, a przede wszystkim odróżniać od nich skutki. Przyczyną jest zawsze to, co

swym bytowaniem wyprzedza skutek. Skutkiem jest to, czego nie ma przed jego przyczyną.

Nie należy wobec tego utożsamiać relacji przyczyna- skutek z relacją podmiot - przedmiot.

Przyczyna udziela bytowania skutkowi. Relacja, wiążąca przyczynę i skutek, jest więc

jednokierunkowa: od przyczyny do skutku, którego nie ma przed sprawiającym go działaniem

przyczyny. Przyczyna sprawia skutek jako byt.

Podmiot - przedmiot to dwa już istniejące byty, które nawiązują jakąś relację. Ta relacja jest

też jednokierunkowa:

od podmiotu do przedmiotu, nazywanego kresem relacji. Ten kres jednak istnieje niezależnie

od przyczyny. Podmiot w odniesieniu do przedmiotu-kresu jest w tym wypadku przyczyną

relacji. Tą przyczyną relacji podobnie jest przedmiot-kres. Podmiot sprawia relację jako

relację. Tę relację jako byt przypadłościowy sprawiaj ą oby dwa kresy.

Przedmiot badań, także więc przedmiot metafizyki, musi być czymś bytującym. Wtedy

zachodzi prawidłowa, realna relacja poznawania, umożliwiająca tworzenie wiedzy o

pryncypiach stanowiących byt, wiedza w intelekcie i nauka jako wiedza wyrażona w

pojęciach, zdaniach i rozumowaniach, ułożonych w komunikatywny zespół informacji.

Wynika z tych rozważań, że trzeba odróżnić metody identyfikowania pryncypiów

stanowiących byt od metod wykładu wiedzy o bycie. Ta uporządkowana wiedza o bycie to

struktura metafizyki.

2. Metoda identyfikacji pryncypiów bytu

l) Struktura metody

Ukazując dotychczas to, czego powinienem przestrzegać, gdy chcę rozpoznać stanowiące byt

jego pierwsze tworzywa, charakteryzuję już metodę metafizyki.

Metoda jest postępowaniem badawczym, pozwalającym identyfikować przedmiot.

Metoda metafizyki pryncypiów bytu jest takim postępowaniem badawczym, w którym aby

zidentyfikować byt, przestrzegam odróżnienia przejawów bytu od jego relacji, bytowania quo

ad nos (przejaw) i quo ad aliud (relacja) od bytowania quo ad se (wewnętrzne pryncypia

bytu), z kolei bytu samodzielnego {ens quod) od jego tworzywa (ens quo}, posługiwania się

istotowym układem przyczyn, a nie układem liniowym, z kolei nie mieszania przyczyny ze

skutkiem oraz nie mieszania całego powiązania przyczyna - skutek z powiązaniem podmiot-

kres. We wszystkich tych odróżnieniach wciąż kieruję się do bytu jako przyczyny informacji,

sytuując się w realizmie, a nie do intelektu, który - gdy uważam go, a nie esse, za źródło

bytowania i zróżnicowania bytów - sytuuje mnie w idealizmie oraz przenosi w monizm na

niekorzyść pluralizmu.

Monizm polega na tezie, że pierwotne tworzywo bytów jest jedno i że wobec tego różnice

między bytami są tylko przypadłościowe. Gdy za powód przypadłościowego różnicowania się

tworzywa uznam intelekt, wchodzę właśnie w idealizm.

Pluralizm jest odczytaniem odrębności bytów, ujawniających osobną i niepowtarzalną

jedność stanowiących je pryncypiów. Jest wynikiem rozpoznania wielości tworzyw, które nie

bytują wcześniej niż ukonstytuowany z nich byt.

Dodajmy, że idealizm jest źródłem tezy o pierwszeństwie w metafizyce pytania przed

odpowiedzią, to znaczy skierowania do bytu możliwościowej informacji o tym, czym jest.

Realizm skłania do poglądu, że metafizyk rozpoczyna od informacji nadanych do intelektu ze

strony bytu. Zaczyna więc od odpowiedzi, które porządkuje pilnując, by nie pomylić

przejawów bytu z relacją, quo ad nos z tym, co jest quo ad se, bytu samodzielnego (quod) z

tworzywem bytu (quo), przyczyny ze skutkiem oraz przyczyny z podmiotem i skutku z

kresem.

We wszystkich tych odróżnieniach funkcjonuje prawo nie-sprzeczności, to znaczy kierowanie

się odczytaną w bycie jego cechą odrębności. Zarazem funkcjonuje prawo tożsamości (oparte

na własności jedności), prawo wyłączonego środka (uwyraźniające osobność i

niepowtarzalność pryncypiów bytu), prawo racji dostatecznej (uwzględnianie realności

poznanej istoty). Te prawa, wyznaczone podstawowymi cechami, własnościami, przejawami

bytu, charakteryzują te byty, a raczej sposób, stan ich bytowania. Ten sposób bytowania jest

jedną z pierwszych informacji, które intelekt odbiera poznając byty. Są tak pierwsze, że

stanowią także zasady porządkowania wiedzy. Zaniedbanie ich, naruszenie uniemożliwiają

dokonywanie jakiegokolwiek poznania, czyli recepcji informacji, nadawanych przez byty.

Pierwsze prawa jako kierowanie się rozpoznanymi własnościami transcendentalnymi

pozwalają na przestrzeganie odróżnień, prowadzących do zidentyfikowania bytu w jego

pryncypiach. Na ogół w metafizyce miesza się wymieniane tu odróżnienia. Wtedy metafizyka

pryncypiów bytu jednostkowego jest zaplątana w metafizykę relacji jako istoty bytu, w

metafizykę kosmosu jako monistycznie ujętego bytu i w metafizykę wytworów jako

sztucznego połączenia bytów w całości, uważanego za byt jednostkowy.

Gdy zgodnie z prawem niesprzeczności ujmujemy byt quo ad se, a nie quo ad nos, gdy więc

odróżniamy go od jego przejawów i relacji, a ponadto w nim samym trafnie wskazujemy na

entia quo, na tworzywa, różne od niego, jego przejawów i relacji, gdy z kolei tłumaczymy byt

zawartymi w nim pryncypiami jako stanowiącymi go przyczynami wewnętrznymi i szukamy

ich wyjaśnienia w istotowo uporządkowanych przyczynach zewnętrznych, a nie w

przyczynach uporządkowanych liniowo, gdy ponadto tych przyczyn upatrujemy w bytach o

własnym esse, a nie w jakimkolwiek intelekcie, udaje się nam zidentyfikować byt

jednostkowy w stanowiących go pryncypiach.

Gdy odnosimy się do bytu jako do czegoś dla nas - quo ad nos, i to odniesienie uważamy za

wewnętrzną zawartość bytu, gdy z kolei uwyraźniamy tę zawartość za pomocą liniowego

układu przyczyn, usprawiedliwionego idealizmem, odczytamy byt jednostkowy jako sumę

relacji.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: