Bank centralny, naczelna instytucja systemu bankowego każdego kraju. Współczesna instytucja banku centralnego jest wynikiem ewolucji, która datuje się od założenia w 1694 Banku Anglii. Doprowadziła ona do zróżnicowania zakresu działania, uprawnień, stopnia autonomii, funkcji i narzędzi działania banków centralnych w różnych krajach.
Bank centralny spełnia cztery podstawowe funkcje:
1) jest bankiem emisyjnym, tzn. jedynym bankiem uprawnionym do emisji pieniądza. Wyjątkiem jest tu system bankowy Stanów Zjednoczonych, w których prawo do emisji jednolitej waluty (dolara) ma 12 Rejonowych Banków Rezerwy Federalnej (System Rezerwy Federalnej);2) jest bankiem banków. Funkcja ta przejawia się w kilku płaszczyznach: bank centralny nadzoruje operacje banków komercyjnych, dokonywane zarówno w walucie krajowej, jak i walutach obcych. Udziela im pożyczek na rozszerzenie działalności kredytowej, a stopa ich oprocentowania wyznacza pośrednio stopy oprocentowania kredytów i depozytów w bankach komercyjnych. Ustala stopy rezerw obowiązkowych, regulując zgodnie z potrzebami gospodarki aktywność kredytową banków komercyjnych (polityka pieniężna);3) jest bankiem państwa. Bank centralny gromadzi dochody i realizuje wydatki budżetu państwa, udziela rządowi kredytów na sfinansowanie deficytu budżetowego, zarządza długiem publicznym, dokonuje operacji otwartego rynku, gromadzi rezerwy złota i dewiz;4) jest bankiem gospodarki narodowej. Reguluje podaż pieniądza, utrzymując ją na poziomie dostosowanym do aktualnych potrzeb gospodarki, zapewnia dostępność i określa warunki kredytowania oraz reguluje wartość wymienną waluty. Działania te zmierzają do zapewnienia wewnętrznej stabilności gospodarki i jej rozwoju.Bank centralny współpracuje z bankami centralnymi innych krajów, przede wszystkim w zakresie międzynarodowej wymiany walutowej w celu stabilizacji lub regulacji kursów. Bank centralny jest z reguły własnością skarbu państwa, a jego dochody są składnikiem dochodów budżetu państwa. W Polsce bankiem centralnym jest Narodowy Bank Polski
Bank Światowy MIĘDZYNARODOWY BANK ODBUDOWY I ROZWOJU (ang. International Bank for Reconstruction and Development, IBRD), wyspecjalizowana agenda ONZ, utw. 1945 na mocy umów z Bretton Woods, siedziba w Waszyngtonie; udziela długookresowych pożyczek państwom członkowskim; Polska jest ponownie czł. od 1986 (wystąpiła w 1950)
Bank handlowy typ banku, który w oparciu o przyjęte depozyty oraz środki uzyskane z banku centralnego udziela kredytów, które przynajmniej w części stają się nowymi depozytami, kreującymi dodatkową podaż pieniądza. Bank komercyjny prowadzi rachunki bieżące podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw i gospodarstw domowych) i instytucji, przyjmuje depozyty terminowe, udziela kredytów. Ponadto wykonuje inne usługi bankowe na rzecz swoich klientów: m.in. finansuje ratalne zakupy dóbr trwałego użytku, prowadzi skup i sprzedaż walut, prowadzi biura maklerskie, wypożycza klientom sejfy do przechowywania kosztowności i papierów wartościowych. Banki komercyjne mogą być własnością publiczną, lecz najczęściej są spółkami akcyjnymi.
Banki komercyjne typ banku, który w oparciu o przyjęte depozyty oraz środki uzyskane z banku centralnego udziela kredytów, które przynajmniej w części stają się nowymi depozytami, kreującymi dodatkową podaż pieniądza. Bank komercyjny prowadzi rachunki bieżące podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw i gospodarstw domowych) i instytucji, przyjmuje depozyty terminowe, udziela kredytów. Ponadto wykonuje inne usługi bankowe na rzecz swoich klientów: m.in. finansuje ratalne zakupy dóbr trwałego użytku, prowadzi skup i sprzedaż walut, prowadzi biura maklerskie, wypożycza klientom sejfy do przechowywania kosztowności i papierów wartościowych. Banki komercyjne mogą być własnością publiczną, lecz najczęściej są spółkami akcyjnymi.
Bezrobocie zjawisko gospodarcze polegające na tym, że pewna część ludzi zdolnych do pracy i poszukujących jej nie znajduje zatrudnienia. Jego miarą jest stopa bezrobocia, będąca relacją liczby zarejestrowanych bezrobotnych do zasobu siły roboczej lub do liczby ludności w wieku produkcyjnym (16-65 lat mężczyźni i 16-60 lat kobiety).Pewien poziom bezrobocia (3-4%) jest w gospodarce nieunikniony, a nawet konieczny (umożliwia dostosowanie struktury produkcji do zmieniających się potrzeb). Nadmierne bezrobocie jest jednak zjawiskiem niekorzystnym.W zależności od przyczyn wyróżniamy:- bezrobocie frykcyjne, obejmujące osoby czasowo bezrobotne z powodu zmiany miejsca pracy lub kwalifikacji,- bezrobocie strukturalne, związane z ograniczeniem produkcji lub zanikaniem pewnych dziedzin działalności gospodarczej, w związku z czym powstaje nadmiar pracowników reprezentujących określone zawody,- bezrobocie technologiczne, związane z wprowadzaniem postępu technicznego, zastępowaniem pracy ludzi pracą maszyn i urządzeń,- bezrobocie klasyczne, pojawiające się, gdy w wyniku działalności związków zawodowych lub ustawodawstwa pracy poziom płac jest wyższy od poziomu równowagi (pracodawcy zmniejszają wówczas popyt na pracę),- bezrobocie koniunkturalne (Koniunktura), powstaje w wyniku zmniejszenia się popytu globalnego w fazie załamania gospodarczego (Cykl gospodarczy).
Cykl koniunkturalny wahania produkcji i zatrudnienia wokół krótkookresowego trendu. W procesie wzrostu gospodarczego aktywność gospodarcza ulega na przemian nasileniom i załamaniom; cykl gospodarczy to inaczej okres pomiędzy jednym a drugim załamaniem; składa się on z czterech faz:1) kryzysu (recesji) - produkcja i ceny spadają, rośnie bezrobocie;2) depresji (dna) - stabilizacja produkcji i cen na niskim poziomie, wysokie bezrobocie;3) ożywienia - wzrost produkcji i cen, spadek bezrobocia;4) rozkwitu (szczytu, boomu) - stabilizacja produkcji i cen na wysokim poziomie, pełne zatrudnienie;Cykl gospodarczy może trwać od kilku miesięcy do kilku lat, przy czym skala produkcji, cen i bezrobocia może być zróżnicowana; państwo może podejmować pewnie działania na rzecz złagodzenia wahań koniunkturalnych i łagodzenia ich skutków; noszą one nazwę interwencjonizmu państwowego.Za przyczynę występowania cykli gospodarczych uznaje się najczęściej wahania w działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw.
Dochód narodowy netto miernik efektów rocznej działalności gospodarki, obliczany poprzez odjęcie od produktu narodowego brutto wartości amortyzacji.PNN jest to ilość pieniędzy, jaką dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu kwoty niezbędnej do odtworzenia zużytego w ciągu roku kapitału trwałego i utrzymania na dotychczasowym poziomie zasobu kapitału i rozmiarów produkcji.Z uwagi na trudności w ustaleniu rzeczywistej wielkości amortyzacji (odpisy amortyzacyjne ustalane dla celów rachunku kosztów nie odzwierciedlają rzeczywistego zużycia kapitału, jest to tylko szacunek) w praktyce częściej wykorzystywany jest produkt narodowy brutto
Formy wartości prawo ekonomiczne związane z funkcjonowaniem gospodarki towarowo-pieniężnej, stwierdzające, że wartości towarów i usług na rynku są określane przez niezbędne do ich wytworzenia nakłady pracy żywej (zaangażowanie człowieka) i uprzedmiotowionej (zaangażowanie majątku w różnej postaci).Wzrostowi (spadkowi) wartości towarzyszy - z większymi lub mniejszymi odchyleniami, będącymi konsekwencją oddziaływania prawa popytu i podaży - wzrost (spadek) cen towarów i usług.
Gospodarowanie sposób podejmowania decyzji ekonomicznych i ich realizacji, zarządzanie, kierowanie gospodarką jako całością i poszczególnymi jej podmiotami. Z punktu widzenia instrumentów regulujących procesy gospodarcze odróżnia się gospodarkę rynkową, działającą wyłącznie w oparciu o mechanizm rynkowy, gospodarkę planową, której funkcjonowanie opiera się na planowaniu makroekonomicznym oraz gospodarki mieszane.
Gospodarka naturalna i towarowa
NATURALNA typ gospodarki, w której bezpośrednim motywem wytwarzania dóbr i usług jest zaspokojenie własnych potrzeb producentów. Charakteryzuje się ona całkowitym brakiem lub marginesowym znaczeniem wymiany i rynku. Gospodarka naturalna była pierwszym typem gospodarowania, jaki wykształcił się w toku rozwoju cywilizacji. Miała ona dominujące znaczenie we wczesnych systemach społeczno-gospodarczych - przejawiała się wysokim stopniem samowystarczalności pierwotnych wspólnot plemiennych lub rodowych (wspólnota pierwotna), latyfundiów niewolniczych ( niewolnictwo) oraz folwarków pańszczyźnianych (feudalizm).TOWAROWA W gospodarce towarowej bezpośrednim celem działalności gospodarczej staje się produkcja na sprzedaż, z czym łączy się konieczność rozwoju wymiany, początkowo bezpośredniej (towar za towar), a później za pośrednictwem pieniądza (gospodarka towarowo-pieniężna).
Gospodarka rynkowa POWSZECHNOŚĆ WYBORU EKONOMOMICZNEGO, EKONOMICZNE KRYTERIA WYBORU, DOMINACJA PRYWATNEJ WŁASNOŚCI system gospodarczy, w którym alokacja zasobów czynników wytwórczych (pracy, ziemi i kapitału) pomiędzy alternatywne możliwości ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne produkty), a także podział wytworzonych produktów pomiędzy poszczególne jednostki dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku, przy niewielkim wpływie państwa.W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób, tzn. przy użyciu jakich metod technicznych, oraz dla kogo (tak zwane kardynalne pytania ekonomii), podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalności gospodarowania. Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku: m.in. ceny dóbr i usług, ceny czynników wytwórczych, płace, stopy procentowe, stopy zysku, kursy papierów wartościowych, walut oraz oczekiwania podmiotów gospodarczych co do ich kształtowania się w przyszłości. Decyzje te mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo w związku z ustalaniem przez nie np. stóp podatkowych, nakładaniem (lub zmianą) ceł, ustalaniem minimalnych lub maksymalnych cen, minimalnych płac, ograniczaniem wahań kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń, zakresu opieki socjalnej itp. Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu państwa - taka jednak współcześnie nie istnieje. Podstawą gospodarki rynkowej jest prywatna własność czynników wytwórczych.
Gospodarka nierynkowa NIEPOWSZECHNOŚĆ WYBORU EKONOMICZNEGO, NIEEKONOMICZNE KRYTERIA WYBORU, DOMINACJA NIE PRYWATNEJ WŁASNOŚCI, PAŃSTWO MA MONOPOL NA HANDEL ZAGRANICZNY Interwencjonizm państwowy, polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego. Do głównych narzędzi pozwalających realizować politykę interwencjonizmu należą:1) podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających zwiększyć zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne);2) dotacje do nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja;3) protekcjonizm w zakresie handlu zagranicznego;
4) polityka monetarna;5) polityka fiskalna.Zakres i wykorzystanie tych narzędzi zależy od potrzeb gospodarki, wynikających przede wszystkim ze stopnia jej rozwoju oraz aktualnego stanu koniunktury. Polityka interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy). Źródłem jej finansowania jest najczęściej dług publiczny.
Gospodarka towarowo pieniężna Gospodarka towarowo - pieniężna rozwijała się w Europie już od schyłku średniowiecza. Było to widoczne w rolnictwie, przemyśle, handlu. Możliwość rozwoju takiej gospodarki warunkowały: wzrost liczby ludności, stosowanie postępu technicznego, ożywienie wymiany handlowej i powstawanie scentralizowanych monarchii, co było wynikiem walki o opanowanie rozbicia feudalnego. Z kolei po odkryciach geograficznych do Europy napłynęły ogromne bogactwa, w tym kruszce, metale szlachetne. Napływały one z kolonii hiszpańskich, portugalskich w Ameryce. Gospodarka towarowa rozwijała się przy udziale kupców, za ich pośrednictwem. Warstwa kupców wyjątkowo bogaciła się. Po odkryciach geograficznych rozwój gospodarki towarowo - pieniężnej wymagał dalszego udoskonalenia, dalszej organizacji. W średniowieczu podstawową formą organizacyjną tej gospodarki były gildie, natomiast na przełomie XV/XVI w. stały się nią towarzystwa handlowe, czyli tzw. kompanie handlowe. Celem kompanii była monopolizacja handlu z dalekimi krajami (jego opanowanie przez zrzeszenie stowarzyszenia kupieckiego). Na przełomie XV/XVI w. powstały następujące kompanie handlowe: Kompania Afrykańska, Wschodnia, Moskiewska, czy też Lewantyńska.W handlu międzynarodowym wzrasta także rola banków. Pierwsze banki powstały we Włoszech w średniowieczu. Aktualnie banki prowadziły przede wszystkim rozliczenia przy pomocy weksli i listów kredytowych.Nowym zjawiskiem było pojawienie się giełd wekslowych, towarowych. Pierwsze giełdy powstawały we Włoszech, Anglii, Holandii. Największą giełdę zawiązano w 1531r. w Antwerpii. Po jej upadku czołową rolę odgrywała giełda w Amsterdamie. Liczyły się także giełdy w Londynie, Brugii, Lyonie. Giełdy również prowadziły rozliczenia bezgotówkowe. W tej sytuacji występował rozkwit tzw. domów handlowo maklerskich, które zajmowały się handlem, udzielaniem kredytów, nawet organizacją produkcji. Wyrastały “dynastie” kupiecko - bankierskie. Najbardziej liczące się znajdowały się w Genui, Florencji, Norymberdze, Augsburgu. Bardzo ważną pozycję zdobył ród Fuggerów. W tej sytuacji wzrastało zapotrzebowanie na metale szlachetne jako środka płatniczego.Największą zmianą na płaszczyźnie ekonomicznej był dualizm w rozwoju Europy. Polegał on na tym, że kraje leżące na zachód od Łaby przyjęły drogę kapitalizacji, natomiast kraje Europy Środkowo - Wschodniej przyjęły drogę refeudalizacji. W krajach zachodnich starano się utrzymać harmonijny rozwój przemysłu, rolnictwa, handlu. Podstawową formą produkcji stały się manufaktury. Zaczęły kształtować się zalążki gospodarki kapitalistycznej. W tych krajach zaistnieje szybsza możliwość przeprowadzenia w przyszłości rewolucji burżuazyjnych, przemysłowych, technicznych. Nastąpi przekształcenie stosunków feudalnych w stosunki kapitalistyczne. Pojawią się nowe klasy społeczne, proletariat kapitalistyczny i burżuazja.W krajach przyjmujących drogę refeudalizacji podstawą gospodarki stało się rolnictwo, a w rolnictwie tzw. folwark pańszczyźniany. Było to wielkie gospodarstwo szlacheckie, feudalne, oparte na pańszczyźnianej, przymusowej pracy chłopa, nastawione na eksport. W tych refeudalizowanych krajach nastąpiło pogłębienie stosunków feudalnych, nastąpił powrót pańszczyzny i przywiązanie chłopa do ziemi. Przy refeudalizacji nastąpiło wyjątkowe pogorszenie sytuacji chłopa. Kraje refeudalizowane stały się zapleczem żywnościowym i surowcowym dla Zachodu. Refeudalizacja przyniosła korzyści szlachcie. Przyniosła wzrost produkcji rolnej, ale tylko początkowo, w I fazie jej rozwoju. Z czasem refeudalizacja stanie się zjawiskiem konserwatywnym, wstecznym i kraje leżące na wschód od Łaby, staną się z czasem bardziej zacofane w porównaniu z państwami zachodnimi.Pod wpływem odkryć geograficznych i zmian, które przeżywała Europa, nastąpiły poważne zmiany w podziale uzyskiwanych dochodów. Dotychczas główną część zagarniali feudałowie, aktualnie w okresie przemian gospodarczo - społecznych główne dochody przejmowali mieszczanie, zajmujący się handlem, bankierstwem , czy wytwórczością przemysłową. W tej sytuacji następuje aktywizacja ekonomiczna szlachty, a jej formy będą zależne od warunków lokalnych. Np. Formą aktywizacji ekonomicznej szlachty w Polsce jest folwark pańszczyźniany, w przypadku Portugalii i Hiszpanii polityka ekspansji, natomiast w Anglii jest to proces ogradzania. Proces ogradzania polegał na powstawaniu wielkich gospodarstw rolnych, które przeznaczano na pastwiska na hodowlę owiec. W ten sposób szlachta zapewniała surowiec dla przemysłu sukienniczego Anglii. Tym samym rezygnując z tradycyjnej gospodarki, zapewniała sobie duże dochody (wyjątkowo pogorszyły się warunki bytowe chłopów, którzy powiększali grupy żebraków, bezrobotnych; O rozmiarach zjawiska świadczy fakt wprowadzenia bardzo surowego prawodawstwa, które za włóczęgostwo, żebractwo stosowało nawet karę śmierci).
Handel zagraniczny polega na odpłatnej wymianie towarów i usług miedzy kontrahentami mającymi stałą siedzibę w różnych krajach. Sens ekonomiczny handlu zagranicznego polega na uzupełnieniu brakujących dóbr oraz wykorzystaniu różnic kosztów produkcji określonych towarów w kraju i za granicą. Handel zagraniczny wynika z wielu czynników, do najważniejszych zaś z nich zaliczyć możemy; * nierówny podział surowców na ziemi, co dotyczy np. zasobów węgla, rud żelaza, rud metali nieżelaznych, ropy naftowej; * zróżnicowanie warunków klimatycznych, wpływających na możliwość uprawy różnych płodów rolnych w różnych krajach np. pszenicy, bawełny, kauczuku, kukurydzy, kawy; *odmienna struktura gospodarki danego kraju, sprawiająca, ze gospodarka krajów uprzemysłowionych nastawiona jest na wywozy przemysłowych wyrobów gotowych, a przywóz surowców i artykułów żywnościowych, podczas GS sytuacja jest odwrotna w krajach rolniczych i bogatych w surowce * nierówny poziom techniczny, który decyduje, ze pewne kraje osiągnęły w wybranych dziedzinach produkcji wyjątkowo wysoki poziom, np. szwajcarskie lekarstwa i zegarki, japoński i amerykański sprzęt elektroniczny, niemieckie samochody I sprzęt optyczny W handlu zagranicznym można wyróżnić następujące operacje w obrocie towarowym z zagranicą: import, eksport, reeksport, obrót uszlachetniający oraz tranzyt. Import to nabycie towaru za granica i przewiezienie go do kraju. Eksport polega na sprzedaży towaru za granica i wywóz z kraju Reeksport można podzielić na bezpośredni i pośredni. Reeksport bezpośredni to nabycie towaru za granica i bezpośrednia sprzedaż - z pominięciem kraju reeksportera - partnerowi w innym kraju. Reeksport pośredni to nabycie towaru za granicą, przewiezienie do kraju reeksportera oraz dalszy eksport do innego kraju. Często kraju reeksportera SA wykonywane czynności uszlachetniacie towar np. przepakowanie, sortowanie, lecz bez przetwarzanie tego towaru. Obrót uszlachetniały polega na przerabianiu na zlecenie firmy zagranicznej surowców lub polfabrykantow dostarczających z zagranicy, Obrót uszlachetniający czynny oznacza uszlachetnienie zagranicznego towaru wdanym kraju, bierny zaś - wysłanie towaru do uszlachetnienia za granicą. Tranzyt polega na przewożeniu towarów z jednego kraju do drugiego przez terytorium trzeciego. Zasadniczą role w handlu zagranicznym dla danego kraju odgrywa stosunek zmian cen towarów eksportowanych do zmian cen towarów importowanych w danym okresie w stosunku do okresu porównywalnego. Stosunek ten jest nazwany ter mis o rade (t.o.T.), a określenie to pochodzi z języka angielskiego. Seszeli ceny towarów importowanych obniżyli się lub pozostały bez zmiany, a ceny towarów eksportowanych poszły do góry w porównywalnych okresach to t.o.T. SA korzystne dla danego kraju. Jeżeli antomiat ceny towarów eksportowanych nie ulęgły zmianie lub obniżyły się, a ceny towarów importowanych wzrosły to t.o.T. jest niekorzystne. Można wiec powiedzieć ze korzystny okład ter mis o rade zachodzi wówczas, gdy spełniona jest nierówność t.o.T.>1 W Polsce w 1990 r. zniesiono monopol państwa na handel zagraniczny i od tego czasu obrót towarowy z zagranicą jest dozwolony każdemu na równych prawach Podmiotami gospodarczymi prowadzącymi działalność w zakresie handlu zagranicznego mogą wiec być: * państwowe przedsiębiorstwa handlu zagranicznego * spółki prawa handlowego * inne osoby prawne, prowadzące działalność gosp. * osoby fizyczne Nadzór nad handlem zagranicznym i jego koordynacje w skali całego kraju spełnia, jako organ centralny, Minister Gospodarki Interwencjonizm Państwa
Interwencjonizm państwowy polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego. Do głównych narzędzi pozwalających realizować politykę interwencjonizmu należą:1) podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających zwiększyć zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne);2) dotacje do nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja;3) protekcjonizm w zakresie handlu zagranicznego;4) polityka monetarna;5) polityka fiskalna....
prawozaoczne