Zenon Kosidowski (1956) Gdy slonce bylo bogiem.pdf

opowiada, jak w pewnym mieście greckim mniszki

miejscowego klasztoru tuliły go czule i całowały za

to, że z godnością osadził tureckiego dostojnika,

który domagał się od niego złożenia hołdu i

podarunków.

W Konstantynopolu zasłyszał, że sułtan posiada

jedyny naówczas pełny tekst dzieł Liwiusza,

otrzymany w spadku po cesarzu bizantyńskim. Pietro

zapalał chęcią nabycia tego białego kruka i

zaofiarował za niego pięć tysięcy piastrów. Ale

władca turecki odrzucił propozycję zuchwałego

Europejczyka. Wtedy Pietro próbował przekupić

bibliotekarza sułtańskiego, przyrzekając mu 10

tysięcy koron za wykradzenie manuskryptu. Intryga

spełzła jednak na niczym, bo nieuczciwy urzędnik nie

mógł w bibliotece odnaleźć cennego zabytku

piśmiennictwa.

W Mezopotamii Pietro zakochał się po raz drugi w

życiu. Wybranką jego była 18-letnia dziewczyna, ale

los srogi i tym razem go nie oszczędził. Wkrótce po

ślubie młoda małżonka zachorowała na tajemniczą

chorobę i zmarła.

Rozpacz podsunęła Pietrowi niesamowity pomysł:

zwłoki ukochanej kazał zabalsamować, a potem przez

całe cztery lata obwoził się z trumną po świecie,

zanim złożył ją w grobie rodzinnym w Neapolu.

Pietro popróbował jeszcze raz szczęścia: ożenił się z

Gruzinką, która była przyjaciółką zmarłej i

opiekowała się nią podczas jej choroby. Tym razem

sprawa zakończyła się pomyślnie: owocem

małżeństwa było 14 synów.

W podróżach swoich Pietro dotarł również do

południowej Persji. W odległości 60 kilometrów na

południowy wschód od miasta Sziraz ukazał mu się

obraz do głębi przejmujący majestatem i grozą. Były

to jakieś gigantyczne ruiny, o których nic dotąd nie

słyszał. W kotlinie, otoczonej skalistymi pagórkami,

widniały tarasy z prowadzącymi na nic schodami,

pogruchotane kolumny, poszczerbione mury, a przede

wszystkim Ogromne lwy pilnujące masywnych

portali* [*Portal - monumentalne wejście do budowli,

bogato wyposażone pod względem architektonicznym

i rzeźbiarskim (przyp. red.).].

Pietro przyglądając się tym ruinom nie mógł wyjść ze

zdumienia. Wydawało mu się, że piaski, naniesione tu

od wieków przez gorące wiatry pustyni, niby

ośmiornice objęły żarłocznymi mackami mury,

portale i kolumny. Grozę i tajemniczość wzmagała

głucha cisza, otaczająca ów osamotniony krajobraz

zniszczenia.

Potężne ruiny, ciągnące się na przestrzeni kilkuset

metrów, stanowić musiały jakiś wspaniały pałac z

zamierzchłych czasów. Kto był twórcą tych

monumentalnych budowli? Okoliczna ludność, poza

legendami i opowieściami o duchach rzekomo

zamieszkujących ruiny, nie mogła dać podróżnikowi

żadnego wyjaśnienia. Tradycje tubylców sięgały

jedynie do czasów legendarnego kalifa Bagdadu z

VIII wieku, Haruna al Raszyda, bohatera „Tysiąca i

jednej nocy”. Tymczasem ruiny snadź były o wiele

starsze.

Błąkając się po zwałach gruzów Pietro zauważył na

cegłach jakieś dziwne, zagadkowe znaki. Zrazu

wydało mu się, że to po wilgotnych jeszcze cegłach

dreptały ongiś ptaki i pozostawiły odciski swoich

pazurów. Po bliższym jednak przyjrzeniu się

spostrzegł, że znaki te składają się z szeregu

poziomych i pionowych kresek. Wszystkie kreski

miały kształt klinów, niewątpliwie dzięki temu, że

nieznany artysta, dotykając patyczkiem wilgotnej

gliny, za każdym razem używał z początku większej

siły.

Gdy Pietro przywiózł odbitkę tych znaków do

Europy, rozgorzał namiętny spór nad ich sensem i

znaczeniem. Jedni twierdzili, że stanowią one jakieś

pradawne pismo, inni znowu upierali się, że dziwne

kreski są jedynie prymitywnym ornamentem, którym

zdobiono ściany irańskiej budowli. Pietro

wypowiedział się za pierwszą tezą. W jednym z

listów z r. 1621 donosi, że naliczył sto odrębnych

znaków i że każdy z nich oznacza, według jego

przypuszczenia, cały wyraz. Z podziwu godną

przenikliwością wyraził opinię, że pismo klinowe

należy czytać i pisać od lewej ku prawej stronie,

ponieważ ostrza poziomych klinów zawsze były

skierowane na prawo.

Przedmiotem żywego zainteresowania stały się

również same ruiny. Przypuszczano trafnie, że Pietro

della Valle odkrył gruzy Persepolis, stolicy imperium

perskiego założonego w VI w. p.n.e. przez Cyrusa,

zdobywcę Babilonii. Jeden z następców Cyrusa,

Dariusz, wybudował w Persepolis imponujący paląc,

liczący setki sal i komnat. Tutaj przebywał wśród

olśniewającego zbytku, odziany w purpurowe,

haftowane złotem szaty. Miał do dyspozycji 15

tysięcy sług pałacowych, tysiąc jeźdźców straży

przybocznej i 10 tysięcy pieszych żołnierzy.

Imperium perskie trwało tylko dwieście lat. Podstawy

jego istnienia, oparte na wyzysku podbitych ludów i

przemocy wojskowej despoty, były zbyt kruche. By

pokryć ogromne koszty dworu i wojska, urzędnicy

królewscy nakładali na lud pracujący, szczególnie na

chłopów, coraz większe podatki i daniny, toteż

Aleksander Macedoński, po rozgromieniu armii

Dariusza, bardzo łatwo podporządkował sobie ludy i

plemiona wchodzące w skład pokonanej Persji.

Zwycięski Aleksander zajął Persepolis, a przy tej

okazji pałac królewski poszedł z dymem. Istnieją

różne wersje co do przyczyn tego pożaru. Grecki

historyk Diodor twierdzi, że pałac podpalił

własnoręcznie Aleksander Wielki «podczas orgii

pijackiej, w chwili kiedy postradał panowanie nad

swoim umysłem». Inny historyk, Klitarch, opisując tę

samą libację, opowiada, że tancerka ateńska Thais w

czasie tańca cisnęła płonącą pochodnię między

drewniane kolumny pałacu. Widząc to pijana zgraja

kompanów macedońskich chwytała na wyścigi inne

pochodnie i rzucała je przed siebie na oślep. Główna

część pałacu z drogocennymi tkaninami, rzeźbami i

wazami zajęła się w mgnieniu oka płomieniem.

Służba tylko z wielkim trudem zdołała uratować kilka

bocznych skrzydeł budowli.

Ocalałe części pałacu przetrwały liczne jeszcze wieki.

Czas jakiś mieli tam siedzibę kalifowie Islamu, potem

przyszły niszczycielskie najazdy Mongołów i Turków

i z pałacu pozostały jeno gruzy. Ruiny zarosły

niebawem skąpą roślinnością i pasły się na nich owce

pasterzy arabskich. O pochodzeniu ruin zapomniano

zupełnie. Dopiero w XVII wieku Pietro della Valle

odkryciem swoim przypomniał Europie o dawnej

świetności Persepolis.

Choć podróżnik włoski nie mógł przypuszczać, że w

pionowych i poziomych kreseczkach kryje się

ogromna skarbnica wiadomości o cywilizacjach

Sumerów, Babilończyków, Asyryjczyków i innych

ludów Bliskiego Wschodu, to jednak niezaprzeczalną

jego zasługą jest to, iż on pierwszy przywiózł próbki

pisma klinowego do Europy i wbrew opinii wielu

uczonych z zadziwiającą bystrością domyślał się w

kreskach starodawnego pisma, a nie ornamentu.

Dlatego nazwisko jego zachowało się na zawsze w

dziejach archeologii.

Znaczenie niewiadomego słowa A narzucało się

samorzutnie. Niewątpliwie owa grupa znaków

klinowych, określona literą A, wyraża słowo „syn”.

Uzupełniony w ten sposób tekst brzmiał więc:

Król - imię króla - syn - króla - imię króla - syna -

niewiadome słowo B

Brak tytułu królewskiego w ostatnim członie zdania

(przy niewiadomym słowie B) nastręczał wiele

kłopotu. Teza, jakoby tekst oznaczał wyliczenie

następstwa dynastycznego, wydawała się być

zachwiana. Ale Grotefend nie łatwo dał się zbić z

tropu. Rozumował w ten sposób: skoro niewiadome

słowo B, niewątpliwie nazwisko jakiegoś Persa, nie

jest zaopatrzone w tytuł królewski, tak jak dwa

poprzednie imiona, należy wnioskować:

a. że człowiek, który nosił to nazwisko, nie był

królem,

b. że musiał pozostawać z obu królami w jakimś

stosunku pokrewieństwa, skoro znajduje się w ich

towarzystwie,

c. że, jak to świadczy dwa razy powtórzone słowo

„syn”, był ich ojcem i dziadkiem.

Tekst brzmiałby wtedy:

ZENON KOSIDOWSKI

GDY SŁOŃCE BYŁO BOGIEM

1956

WŚRÓD ŚWIĄTYŃ I OGRODÓW

MEZOPOTAMII

PIELGRZYM Z NEAPOLU

Król - imię króla - syn - króla - imię króla - syna -

nazwisko Persa.

Grotefend czuł, że jest na właściwym tropie. Gdyby

udało mu się znaleźć w historii królów perskich taką

sytuację dynastyczną, gdzie jakiś Pers, nie będący

królem, miał jednakże syna i wnuka, którzy wstąpili

na tron - sprawa byłaby rozwiązana. Wtedy

odpowiednie nie odczytane grupy znaków klinowych

można by zastąpić historycznymi nazwiskami.

Zaczął szperać w tekstach starożytnych historyków i

natrafił na właściwe osobistości. Oto książę perski

Hystaspes miał syna Dariusza, króla perskiego od r.

521 do 486 p.n.e. Wnuk jego, a syn Dariusza,

Kserkses, znany z tego, że usiłował podbić Grecję,

panował od r. 486 do 465 p.n.e. Tekst brzmiał

ostatecznie:

PISMO KLINOWE ZACZYNA PRZEMAWIAĆ

W pierwszych latach XIX wieku przebywał w

niemieckim mieście uniwersyteckim Getyndze

nauczyciel greki i łaciny tamtejszego liceum, Jerzy

Fryderyk Grotefend. Uważano go po trosze za

dziwaka, ponieważ ulubionym jego zajęciem było

rozwiązywanie wszelkiego rodzaju szarad i rebusów,

w czym wykazywał niepowszednią bystrość i

szybkość orientacji. Znajomi i przyjaciele

wyszukiwali mu najwymyślniejsze zadania, ale

Grotefend nigdy nie dał się w kozi róg zapędzić.

W r. 1802 do rąk amatora łamigłówek dostał się

pewien tekst z Persepolis, nad którego

odszyfrowaniem głowiło się bezskutecznie wielu

uczonych. Zagadkowe znaki klinowe intrygowały go

i nie dały mu spać po nocach. Pewnego dnia, będąc w

piwiarni, gdzie zazwyczaj spędzał wieczory wśród

kolegów przy kuflu piwa, oświadczył im nie bez

chełpliwości, że potrafi odczytać pismo klinowe.

Kompani przyjęli to z wesołym niedowierzaniem.

Pismo klinowe stanowiło wtedy właśnie jeden z

najbardziej modnych problemów naukowych i

powszechnie było wiadome, jaką nieprzezwyciężoną

trudność stanowi jego odczytanie. Byli przecież

uczeni, którzy twierdzili, że jest to problem w ogóle

nie do rozwiązania.

W drugiej połowie XVIII wieku udał się do

Persepolis duński uczony Karsten Niebuhr,

przerysował wiele znaków klinowych, ale nie zdołał

odczytać ani jednego wyrazu. Nie powiodło się

również Niemcowi Tychsenowi i Duńczykowi

Münterowi, chociaż zasługą ich było wiele trafnych

spostrzeżeń.

Trudno więc dziwić się, że w piwiarni rozległy się

głośne śmiechy i docinki. Wszyscy cenili zdolności

Grotefenda, ale od rozwiązania niewinnego rebusu do

odszyfrowania pisma klinowego, nad którym

daremnie wysilali się najwybitniejsi specjaliści, droga

była daleka. Kpiny niedowiarków ubodły Grotefenda

do żywego. Zaproponował więc zakład, iż pismo

odczyta, na co koledzy z ochotą przystali.

Zabierając się do trudnego zadania Grotefend

zauważył, że napis pochodzący z Persepolis dzielił się

na trzy wyraźnie rozgraniczone kolumny. Czyżby

napis był trójjęzyczny? Dzięki lekturze starożytnych

pisarzy Grotefend znał historię państwa

staroperskiego i wiedział, że około 540 roku p.n.e.

król perski Cyrus podbił państwo babilońskie.

Ponieważ napis pochodził z Persepolis, przeto jedna z

trzech kolumn z pewnością zawiera tekst w języku

staroperskim. Ale która kolumna? Grotefend

rozumował w następujący sposób: język perski był

językiem zwycięskiego narodu, siłą rzeczy więc

powinien zajmować miejsce centralne. Tym

centralnym miejscem jest na pewno kolumna

środkowa. A kolumny boczne? Przypuszczać należy,

że zawierają przekład na języki dwóch

najliczniejszych podbitych ludów.

Po przyjęciu tej zdumiewająco prostej i zarazem

wnikliwej hipotezy, Grotefend przyjrzał się bliżej

znakom klinowym środkowej kolumny. Zauważył

niebawem rzecz bardzo charakterystyczną, której

chwycił się skwapliwie. Wśród znaków klinowych

powtarzała się dwukrotnie jedna i ta sama grupa czy

kombinacja kresek, oddzielona kreską ukośną, a więc

wyrażająca jakieś słowo. Z właściwą sobie bystrością

wpadł na pomysł, że tekst informuje o jakimś

dynastycznym następstwie w perskim domu

królewskim, że więc oba identyczne zespoły znaków

mogą przypuszczalnie oznaczać tytuł królewski.

Według takiego założenia tekst przedstawiałby się

następująco:

W pierwszych latach XVII wieku zasłynął we

Włoszech neapolitański kupiec Pietro della Valle.

Ponieważ wiele podróżował po dalekich krajach

egzotycznych, ziomkowie nazywali go Il Pellegrino -

pielgrzym.

Pietro jednakże nie podróżował, jakby to należało

przypuszczać, w poszukiwaniu drogocennych korzeni

i tkanin jedwabnych. Pobudką jego podróży były

sprawy zgoła romantyczne, a mianowicie doznany w

młodości zawód miłosny. Potem już zasmakował w

włóczęgostwie i zawsze niesyty wrażeń, zapuszczał

się w coraz to inne nieznane krainy, gdzie stopa

Europejczyka rzadko stawała.

Dziwnym zrządzeniem losu przygody tego

romantycznego kupca stały się pamiętne w dziejach

archeologii i dzięki temu warto poświęcić im kilka

chwil uwagi.

Przenieśmy się więc wyobraźnią do Neapolu. W

kościele San Marcellino odbywa się nabożeństwo

zamówione przez Pietro. Nawa zapełniła się po

brzegi, wszyscy w mieście dowiedzieli się już przez

pocztę pantoflową o frasunku młodego Pietra i o jego

postanowieniu. W ciągu dwunastu lat był zaręczony z

nadobną panną z zamożnego domu kupieckiego i

raptem uderzył w niego piorun: rodzice wydali ją za

mąż za kogo innego.

Upokorzony i dotknięty w najczulszych uczuciach

młodzieniec postanowił szukać zapomnienia w

podróżach. Nie wymknął się jednak z miasta

cichaczem. Z typowym dla południowca

zamiłowaniem do scen pompatycznych, żegnał się z

rodakami w sposób teatralny. Po zakończeniu

nabożeństwa kapłan zawiesił mu na szyi złoty amulet

wyobrażający kostur pielgrzymi. Mieszczanie stawali

na palcach, by nic nie uronić z widowiska, a Pietro

składał uroczyste śluby, iż nie wróci do Neapolu

zanim nie odwiedzi Grobu Świętego.

Wyprawa do Jerozolimy stała się zaczątkiem jego

barwnego i urozmaiconego przygodami życia

podróżniczego. Nie skończyło się bowiem na

nabożnej pielgrzymce do Ziemi Świętej.

Neapolitańczyk zwiedził Wenecję, Konstantynopol i

Kair, popłynął na trudno naówczas dostępne wyspy

Lewantu, przemierzył wzdłuż i wszerz Mezopotamię

i Syrię, dotarł nawet do Iranu.

W XVII wieku podróż taka nie była fraszką.

Miesiącami trzeba było przemierzać stepy i pustynie,

góry i moczary, kolebiąc się na twardym grzbiecie

wielbłąda. Statkom żaglowym, niewygodnym i łatwo

niszczonym przez burze, groziło stałe

niebezpieczeństwo korsarskich napadów. Podróżnik

musiał znosić upały i mrozy, głód i pragnienie,

robactwo, brud i najrozmaitsze choroby. Na drogach

grasowali rozbójnicy, a ludność mahometańska

odnosiła się do Europejczyków z nieukrywaną

wrogością.

W ciągu swych podróży Pietro della Valle nie zrywał

łączności z rodakami z Neapolu. Wysyłał do nich

regularnie listy, niejednokrotnie zaopatrzone w

nagłówek: „Z namiotu mego na pustyni”. W listach

tych zabłysnął niespodzianym talentem pisarskim.

Błyskotliwy styl, wykwintny humor, bystrość

obserwacji i barwność opisów, nade wszystko jednak

obfitość przygód pełnych zabawnych sytuacji i

porywających intryg, oto co w krótkim czasie zyskało

mu ogólny poklask współziomków.

Pietro della Valle, jak przystało na Włocha o żywym

temperamencie, rychło otrząsnął się z miłosnej

porażki. Świadczą o tym frywolne przygody, które

opisuje z gustem i humorem. Przebywając na wyspie

Chios rzucił się w wir zabaw tamtejszej swawolnej

ludności. Dniem i nocą odbywały się tańce, śpiewy i

urocze igraszki z miejscowymi strojnisiami, a Pietro

czuł się w swoim żywiole. Z filuterną chełpliwością

Król Kserkses, syn króla Dariusza, syna Hystaspesa.

Sprawa nie była jednak tak prosta, jak tu ją

przedstawiamy. Nazwiska królów zaczerpnął bowiem

Grotefend z Herodota, podane więc były w brzmieniu

greckim. By rozeznać fonetyczne brzmienie każdego

osobnego znaku klinowego, należało znać imiona

królewskie w ich autentycznym brzmieniu

staroperskim. Klucza do rozwiązania tego szukał

Grotefend w tekście Awesty, świętej księgi Persów,

której język był najbardziej zbliżony do

staroperskiego.

Mimo że nazwisko np. Hystaspesa było tam podane

w kilku odmianach (Goszap, Kistap, Gustasp,

Witasp), zdołał drogą niezwykle przenikliwych

wnioskowali odszyfrować dziewięć alfabetycznych

znaków staroperskiego pisma klinowego. Dopiero w

trzydzieści cztery lata później, tj. w r. 1836, Niemiec

Lessen, Francuz Burnouf i Anglik Rawlison odczytali

resztę alfabetu.

NAPIS NA SAMOTNEJ SKALE

Na żaglowcu angielskim, kursującym między Wielką

Brytanią a Indiami, służył jako chłopiec okrętowy

Henryk Fryderyk Rawlison. Sprytny wyrostek

nadstawiał pilnie ucha, gdy pasażerowie,

wygrzewając się w słońcu na pokładzie, opowiadali

sobie cuda o krajach Indostanu, dokąd udawali się

jako kupcy lub urzędnicy. Pod wrażeniem tych gawęd

zaczął marzyć o dalekich podróżach i przygodach.

Służba marynarska wydała mu się naraz obrzydłą

niewolą i tylko czekał na sposobność, by z niej się

wyrwać na szeroki świat.

Podczas jednego z rejsów zaskarbił sobie

przychylność gubernatora Bombaju, sir Johna

Malcolma, który zaproponował mu służbę w

oddziałach wojskowych Kompanii Wschodnio-

Indyjskiej. Rawlison przystał z radością i w r. 1826,

mając 16 lat, przeszedł na służbę tego osławionego

towarzystwa akcyjnego, ciągnącego ogromne zyski z

ograbiania Indii i gnębienia ludności hinduskiej.

Rawlison dobrze musiał zasłużyć się swoim

chlebodawcom, gdyż po upływie krótkiego czasu

otrzymał szlify oficerskie. W r. 1833 znajdujemy go

w randze majora na stanowisku instruktora armii

perskiej. W r. 1839 rząd angielski mianował go

agentem politycznym w Afganistanie. W latach

następnych był kolejno konsulem w Bagdadzie,

członkiem parlamentu brytyjskiego i w końcu posłem

na dworze perskim w Teheranie.

Od skromnego chłopca okrętowego do

przedstawiciela dyplomatycznego mocarstwa - to

kariera niecodzienna. Jakim okolicznościom

zawdzięczał Rawlison swoje powodzenie? Dziś już

wiemy, że był on asem wywiadu angielskiego. W

rękach jego skupiały się nici wszelkich intryg

politycznych Bliskiego i Środkowego Wschodu. W

służbie imperializmu brytyjskiego judził ludy i

plemiona azjatyckie przeciwko Rosji, siał niezgodę

między Persami i Afgańczykami, knuł nawet spisek

przeciwko rządowi perskiemu, choć jako instruktor

wojskowy był na jego żołdzie.

Nie mielibyśmy powodu zajmowania się

Rawlisonem, gdyby nie fakt, że przyczynił się on w

Król - imię króla - niewiadome słowo A - król - imię

króla -

niewiadome słowo A - niewiadome słowo B

Zenon Kosidowski (1956) Gdy słonce było bogiem. Strona 1 z 36

dużym stopniu do odczytania pisma klinowego.

Wprawdzie agenci „Intelligence Service” bardzo

często kryli swoją działalność szpiegowską pod

pozorem badań naukowych i poszukiwań

archeologicznych, ale Rawlison różnił się tym od nich

wszystkich, że był istotnie rzetelnym badaczem pisma

klinowego i w tej dziedzinie osiągnął poważne

wyniki naukowe. Nie wiedząc nic o poszukiwaniach

Grotefenda, odczytał podobną metodą nie tylko

nazwiska trzech poprzednio wymienionych władców

perskich, lecz również kilka dodatkowych znaków

staroperskiego alfabetu klinowego. Gdy wreszcie w r.

1838 zapoznał się z pracą Grotefenda, stwierdził, że

pod wieloma względami wyniki jego badań były

daleko lepsze.

Wykonując tajne zlecenia swoich mocodawców

Rawlison często przenosił się z miejsca na miejsce.

W czasie tych podróży bywał również w Behistunie,

gdzie spotkała go jedna z największych przygód.

Pewnego razu, znajdując się w odległości dwudziestu

kilometrów od Kermanszachu, stanął zdumiony przed

prostopadłą, poszarpaną skałą, wznoszącą się ponad

równiną na wysokość tysiąca metrów. Około stu

metrów nad przepaścią widniała na niej słynna tablica

behistuńska. Na płytach, przymocowanych do skały,

rysowały się płaskorzeźby wyobrażające brodatych

mężów w powłóczystych szatach perskich oraz szereg

kolumn pisma klinowego.

Ogromna płaskorzeźba znana była dziesiątkom

pokoleń zamieszkującym kraje Bliskiego i

Środkowego Wschodu. U podnóża behistuńskiej

skały wiodła ongiś droga do Babilonu, a obecnie

znajduje się tam ożywiony trakt handlowy łączący

Kermanszach z Bagdadem. Od niepamiętnych czasów

snują się po niej ociężałe karawany kupieckie i

wędrują samotni podróżni. Zagadkowe postacie,

wykute w skale, napawały zabobonnym lękiem

przechodniów i zamieszkujących okolicę tubylców.

Płaskorzeźba wywarła na Rawlisonie głębokie

wrażenie. Przyglądał się jej niejednokrotnie

godzinami przez lornetkę. Jakież nieprzebrane

bogactwo wiadomości historycznych kryło się w tych

znakach, złożonych z poziomych i pionowych

klinów! Układ kolumn wyraźnie wskazywał na to, że

tekst jest sporządzony w trzech językach. Skoro -

pomyślał sobie - odczytano już alfabet staroperski,

może powiedzie mu się odkryć tajemnicę dwóch

pozostałych języków. Dotąd nikt nawet o tym myśleć

nie mógł, gdyż materiał porównawczy był zbyt skąpy

i składał się jedynie z dwudziestu znaków

wspomnianego już napisu z Persepolis. Tymczasem

napis na skale behistuńskiej przedstawiał pod tym

względem nieocenione bogactwo, gdyż zawierał, jak

zdołał naliczyć przez lornetkę, ponad czterysta

dwudziestometrowych wierszy pisma klinowego. Z

tak obfitym materiałem można by pokusić się o

odczytanie napisów w nieznanych językach.

Sprawa nie była jednak tak prosta. Najpierw należało

wdrapać się na stromą ścianę skalną i wisząc nad

przepaścią przerysować dokładnie kreskę po kresce.

Tego rodzaju przedsięwzięcie wymagało długich

drabin, sznurów i haków, sprzętu trudnego do

zdobycia w prymitywnych warunkach kraju.

Zamiar dotarcia do płaskorzeźby nie dał odtąd

Rawlisonowi spokoju. Tygodniami badał

szczegółowo każdy wyłom skały i zastanawiał się nad

różnymi sposobami karkołomnej wspinaczki.

Pewnego dnia odkrył coś, co napełniło go nadzieją.

Zauważył bowiem pod napisem wzdłuż całej jego

szerokości wykuty w skale chodnik, który służył

ongiś rzeźbiarzowi jako rusztowanie. Byleby się tam

dostać - pomyślał - a wtedy nie trudno będzie

skopiować cały tekst. Z narażeniem życia, posługując

się linami i hakami, dotarł wreszcie do celu.

Przywiązany linami do występów skalnych zaczął

przerysowywać znaki do grubego notesu. Praca

trwała miesiące. Codziennie na nowo wspinał się po

skale i posuwając się wzdłuż chodnika skopiował w

ten sposób dolne wiersze napisu. Okazało się jednak,

że z poziomu chodnika nie można było dostrzec

górnej części napisu, ponieważ wysokość

płaskorzeźby wynosiła siedem metrów. Wtedy

podciągnął na linie drabinę i wchodząc po niej coraz

wyżej zdołał przerysować kilka dalszych wierszy.

Reszta pozostawała poza zasięgiem widzialności.

Nie dokończył jednak pracy. Powołany przez swoje

władze zwierzchnie musiał ją przerwać i pospieszyć

do Afganistanu. Dopiero w r. 1847 powrócił do

Behistunu i podjął nie dokończone dzieło. Tym razem

należało dotrzeć do niedostępnych części napisu. Sam

już bał się narażać, toteż najął do tego młodego

chłopca kurdyjskiego. Przymocowany do liny

spuszczonej ze szczytu skały, młody śmiałek

powbijał wzdłuż ściany drewniane kliny.

Przewieszając następnie drabinę z klinu na klin i

wspinając się po niej, Kurdyjczyk przyciskał do

poszczególnych fragmentów napisu wilgotną tekturę,

uzyskując w ten sposób wierną jego odbitkę. Po kilku

tygodniach Rawlison stał się jedynym na świecie

posiadaczem ogromnego tekstu klinowego,

stanowiącego bezcenny materiał naukowy. W r. 1848,

po jedenastu latach pracy, przedłożył go

Królewskiemu Towarzystwu Azjatyckiemu w

Londynie.

Napis behistuński - jak to już zaznaczyliśmy -

zawierał teksty w trzech różnych językach. Środkowa

kolumna napisana była w języku staroperskim.

Odczytanie jej, dzięki poprzednim pracom uczonych,

nie przedstawiało szczególnej trudności. Jedna z dwu

pozostałych kolumn, pisana systemem sylabicznym, a

więc za pomocą znaków klinowych wyrażających

całe zgłoski a nie poszczególne litery alfabetu,

stanowiła przekład tekstu perskiego na język

irańskiego ludu Elamitów. Państwo Elamitów już od

dawna nie istniało, ale język jego mieszkańców był

szeroko rozpowszechniony w Persji, czym tłumaczy

się napis na skale behistuńskiej. Dzięki Duńczykowi

Niels Westergardowi, odkrywcy klucza do tego

języka, Rawlison i drugi Anglik Norris odczytali

niebawem dwieście znaków tej kolumny.

Pozostał do rozszyfrowania trzeci napis stanowiący,

jak się okazało, przekład na język asyro-babiloński.

Po żmudnych i skomplikowanych pracach

porównawczych Rawlison dokonał kłopotliwego

odkrycia: pismo to było dziwaczną gmatwaniną,

pozbawioną logicznej konsekwencji. O ile w piśmie

staroperskim każdy znak klinowy służył do

oznaczenia odrębnej litery alfabetu, a w piśmie

elamickim do wyrażania zgłosek - o tyle w piśmie

asyro-babilońskim sprawa nie była tak prosta. Tutaj

ten sam znak klinowy mógł wyrażać bądź sylabę,

bądź też całe słowo.

W miarę bliższego poznawania tego pisma ujawniła

się rzecz niepokojąca. Bo oto tenże sam znak mógł

służyć do oznaczania kilku odmiennych zgłosek, a

nawet kilku różnych słów.

Na odwrót - szeregu zupełnie odrębnych znaków

używano dla oznaczenia jednej i tej samej zgłoski lub

też jednego i tego samego słowa. Tak np. na głoskę r

pismo to miało aż sześć znaków klinowych, zależnie

od tego, z jaką samogłoską r się łączyło. W zgłoskach

ra, ri, ru, ar, ir, lub ur pisano głoskę r za każdym

razem zgoła innym znakiem klinowym. Co więcej,

gdy do tych zgłosek dochodziła jakaś spółgłoska, jak

np. ra+m, czyli powstała nowa zgłoska ram, to w

zespole tym litera r otrzymywała inny znowu znak.

Ze zrozumiałych względów nie możemy zagłębiać się

tutaj w zbyt drobiazgowe szczegóły, aby jednak

czytelnik mógł poznać niewiarogodne wprost

trudności, z jakimi spotkał się Rawlison, dodamy

jedną jeszcze osobliwość tego pisma. Gdy kilka

znaków klinowych łączyło się w zespół, wyrażający

jakiś przedmiot lub pojęcie, to całkowite brzmienie

tego zespołu nie miało nic wspólnego z brzmieniem

jego części składowych. Tak np. imię króla

Nabuchodonozora powinno było brzmieć według

jego poszczególnych składowych części

fonetycznych: An-pa-sa-du-sis, tymczasem

wymawiało się je Nabukudurriussur.

Gdy Rawlison opublikował wyniki swojej mozolnej

pracy, uczeni myśleli zrazu, że pozwolił sobie na żart.

- Jak to - powiadali - czy mógł kiedykolwiek ktoś

wymyślić tak niedorzecznie zawiły system pisania,

mający przecież służyć za narzędzie do

komunikowania się między ludźmi? - Skoro jednak

przekonano się, że Rawlison nie popełnił żadnej

mistyfikacji, niektórzy uczeni sądzili, że tego rodzaju

pisma nigdy nie będzie można odczytać.

Sprawa w samej rzeczy wydawała się beznadziejna.

Ale, jak to nierzadko bywało w historii archeologii,

szczęśliwym zbiegiem okoliczności dokonano

właśnie w tym momencie nowego rewelacyjnego

odkrycia. Oto francuski archeolog Botta, o którym

będzie mowa w następnym rozdziale, wygrzebał w

ruinach Niniwy około stu glinianych tabliczek z

pismem klinowym, pochodzącym z VII wieku p.n.e.

Tabliczki te przedstawiały materiał wymarzony dla

lingwisty, zawierały bowiem szereg wiadomości

encyklopedycznych. Uważa się je dziś za najstarszą

encyklopedię w dziejach ludzkości. Obrazki różnych

przedmiotów były ułożone na nich w kolumny z

odpowiednią nazwą po bokach w języku babilońskim

oraz ze znakami klinowymi w ich brzmieniu

fonetycznym. Tabliczki te sporządzono

prawdopodobnie na użytek uczniów szkół pisarskich

w okresie, kiedy pismo obrazkowe i sylabiczne

upraszczano, tworząc pismo alfabetyczne.

Najstarsza encyklopedia w świecie dochowała się

wprawdzie w niedużych tylko fragmentach, dała

jednak uczonym podstawę do odszyfrowania dwustu

znaków pisma asyro-babilońskiego.

W ciągu kilku zaledwie lat, wysiłkiem zbiorowym

wielu uczonych, asyrologia poczyniła takie postępy,

że mogły ukazać się pierwsze gramatyki języka

asyryjskiego. Wielkie zasługi dla asyrologii położyli

uczeni rosyjscy. Między innymi W. Goleniszczew

wydał w r. 1888 pierwszy na świecie słownik języka

asyryjskiego, zawierający tysiące starannie

przerysowanych i skomentowanych znaków pisma

klinowego.

Choć nie można negować zasług Rawlisona, nie był

on jednak uczonym w szlachetnym tego słowa

znaczeniu, oddanym bezinteresownie wiedzy. Znając

jako agent wywiadu tajemnice szyfrów, zabiał się do

odczytania pisma behistuńskiego z pobudek wcale nie

naukowych. Kierowała nim raczej chęć pobicia

rekordu w dziedzinie, która naówczas stanowiła

przedmiot ogólnego zainteresowania, a tym samym

chęć zdobycia osobistego rozgłosu. W pogoni za

laurami, nie wahał się nawet przywłaszczyć owoce

cudzej pracy. Niemały huczek wywołał zatarg jego z

asyrologiem H. Hincksem, który dokonał pewnych

bardzo ważnych odkryć dotyczących języka

staroperskiego. Rawlison dowiedział się o tym

uboczną drogą i do Londynu, gdzie właśnie

drukowała się jego praca, wysłał natychmiast list, w

którym wyniki Hincksa podał jako własne odkrycie.

Gdy zarzucono mu plagiat, udowadniał za pomocą

sfałszowanego stempla pocztowego, że list do

Londynu wysłał przedtem, zanim o odkryciu Hincksa

mógł się dowiedzieć. Afera początkowo ucichła, ale

w kilka lat później plagiat Rawlisona i podrobienie

stempla pocztowego zostało całkowicie

udowodnione.

Odszyfrowaniem pisma asyryjskiego zajmowało się

wraz z Rawlisonem kilku innych uczonych. Istniały

jednak wciąż jeszcze wątpliwości, czy odczytano je

trafnie. Gdy Rawlison zaczął chełpić się publicznie,

że potrafi odczytać nawet najtrudniejsze napisy

klinowe, wtedy Królewskie Towarzystwo Azjatyckie

w Londynie zdecydowało się na krok bez precedensu

w dziejach nauki. Do czterech najwybitniejszych

specjalistów wysłano cztery zapieczętowane koperty,

zawierające jeden i ten sam świeżo odkryty tekst

asyryjski, z wezwaniem do odczytania go. Rawlison,

Talbot, Hincks i Oppert odszyfrowali tekst, każdy z

osobna według swojej własnej metody, i przekład

odesłali w zapieczętowanych kopertach do wybranej

w tym celu komisji.

Okazało się, że wszystkie przekłady były prawie

identyczne. Niektórzy uczeni gorszyli się wprawdzie

obraną przez Towarzystwo metodą, uważając ją za

nie licującą z godnością nauki, mimo to zgodne

odpowiedzi nie pozostawiały żadnej wątpliwości;

odczytanie zatem trudnego pisma asyryjskiego

uważać należało za fakt dokonany. W r. 1857

wspomniane przekłady ogłoszono drukiem pod

tytułem: Napis króla Asyrii Tiglat-Pilesara,

przetłumaczony przez Rawlisona, Talbota, Hincksa i

Opperta”.

Z treści prastarego napisu behistuńskiego wynikało,

że w latach 529-521 p.n.e. panował w Persji

Kambizes. Państwem jego wstrząsały zamieszki i

powstania polityczne podbitych i srodze

ciemiężonych ludów. W dodatku w samym domu

królewskim powstały spory i walki dynastyczne,

które poważnie osłabiły władzę monarchy i skończyły

się skazaniem na śmierć brata królewskiego Bardi. W

różnych stronach kraju pojawili się fałszywi

pretendenci do tronu. Najgroźniejszym z nich był

mag, czyli kapłan religii zoroasterańskiej, Gaumata.

Podając się za Bardię, który rzekomo uciekł z

więzienia zanim zdołano na nim wykonać egzekucję,

zgromadził potężną armię stronników.

Król zmarł jednak nagle w r. 521 p.n.e. nie

pozostawiwszy bezpośredniego następcy tronu.

Prawo dynastycznego następstwa przysługiwało

jednemu z książąt bocznej linii Achamenidów,

Hystaspesowi, znanemu nam już z napisu z

Persepolis. Był to człowiek niedołężny i tchórzliwy,

który w obliczu zamieszek w kraju wolał zrzec się

tronu na rzecz swego syna Dariusza.

Dariusz I okazał się energicznym władcą i dzielnym

wojownikiem, w krótkim też czasie uporał się ze

wszystkimi po kolei buntownikami. Zapragnął po

wieczne czasy utrwalić pamięć swoich triumfów, aby

potomni nie zapomnieli, że on, Dariusz, król Persji,

przywrócił jedność państwa i był jedynym prawnym

następcą Kambizesa.

Historię swoich czynów nakazał wykuć w skale i to w

takim miejscu, by napis mógł każdy przeczytać, a

jednocześnie, by niedostępność miejsca chroniła go

przed zniszczeniem przez przeciwników lub

potomnych. Na prostopadłej ścianie skalnej, górującej

nad ruchliwą drogą do Babilonu, postanowił wykonać

rzecz, zdawałoby się, niewykonalną. Niewolnicy,

zawieszeni na linach nad otchłanią, wystawieni na

zabójczy żar słońca i wichry, kuli w surowym głazie

wspomniany już chodnik, na którym oparli potem

rusztowanie. Ciężkie płyty z płaskorzeźbami wciągali

w górę i przymocowywali do ściany skalnej, przy

czym niejeden z nich tracił równowagę i z krzykiem

przerażenia staczał się w przepaść.

Płaskorzeźba przetrwała nietknięta przez 2500 lat. Na

pierwszym planie wyryty jest sztywno wyprostowany

Dariusz, oparty na wielkim łuku. Prawa jego noga

spoczywa na powalonym Gaumacie, co miał czelność

sięgnąć po berło królewskie. Za królem stoją dwaj

dostojnicy dworu z kołczanami i dzidami. U stóp

króla, ze skrępowanymi nogami i z postronkami na

szyi, korzy się dziewięciu buntowników, „dziewięciu

królów kłamstwa” - jak głosi napis. Po bokach i

poniżej tej grupy widać czternaście kolumn pisma

klinowego, sławiącego w trzech językach triumfy

wielkiego Dariusza.

Tekst ten głosi:

O Mezopotamii, czyli Międzyrzeczu, leżącym między

Eufratem a Tygrysem, wiedziano do końca XVIII

wieku bardzo niewiele. Mętne wiadomości o

burzliwej i bogatej przeszłości tego kraju

zawdzięczano Biblii i nielicznym, sprzecznym

zresztą, opisom starożytnych podróżników. Tutaj, w

Niniwie i Babilonie, panowali według Starego

Testamentu okrutni królowie-wojownicy, których

Jehowa poraził gniewem za bałwochwalstwo. Wielu

jednak Europejczyków sądziło, że Biblia jest zbiorem

legend i mitów, a opowieści o ludnych miastach i

potężnych królach Asyrii i Babilonii uważało co

najmniej za przesadzone. Wyobrażenia o tych

nieznanych cywilizacjach sprowadzały się do „Wieży

Babel” oraz wiszących ogrodów Semiramidy.

Dzisiaj na miejscu dawnej Asyrii i Babilonii znajduje

się Irak ze stolicą Bagdadem. Kraj graniczy na

północy z Turcją, na zachodzie z Syrią i

Transjordanią, na południu z Saudi-Arabią, a na

wschodzie z Iranem, czyli dawniejszą Persją.

Pewniejsze dane historyczne o dawnej Mezopotamii

datowały się dopiero od pierwszego wieku n.e.

Wiedziano, że mimo ustawicznych wojen, najazdów i

zmieniających się władców - Mezopotamia

pozostawała ludnym i bogatym krajem, że kwitnął

tam handel i rzemiosło, sztuka i architektura.

Póki utrzymywano na tych terenach w dobrym stanie

kanały nawadniające, żadna wojna i żaden najazd nie

zdołał zniszczyć urodzajnej gleby. Ów mądry system

kanałów, rozprowadzający wody Eufratu i Tygrysu

po rozłogach i regulujący coroczne ich wylewy,

stanowił główne i jedyne źródło dobrobytu

Mezopotamii. Nikt nie pamiętał, kto go zbudował w

tak przemyślny i zapobiegliwy sposób. Nikt nie

przeczuwał, że budowniczowie tych kanałów żyli na

kilka tysięcy lat p.n.e. w biblijnym Urze, Babilonie i

Niniwie.

W Mezopotamii zmieniali się władcy, ludy i kultury.

Po Sumerach, Akkadejczykach, Asyryjczykach i

Chaldejczykach przyszli Persowie, po Persach Grecy,

po Grekach Panowie, ale ludność rolnicza żyła swoim

własnym życiem, naprawiała kanały, siała i zbierała

plony. Wyzyskiwana w sposób niemiłosierny,

dziesiątkowana, zapędzana do wojska i sztolni

kopalnianych, wytwarzała w pracowitym trudzie

bogactwa kraju. Z jej znoju wyrastały liczne zamożne

miasta, świątynie i pałace, kwitła architektura i

sztuka, literatura i nauka, rodził się zbytek, którym

otaczali się królowie, arystokraci i satrapi.

W średniowieczu Mezopotamia przeżyła okres

ponownego rozkwitu. Wraz z zajęciem kraju przez

mahometan, przenosi się tu z Damaszku główny

ośrodek Islamu. Kalifowie założyli swoją stolicę w

Bagdadzie, którego przepych, piękno architektury i

baśniowy urok stały się legendarne.

Gdy kraj zdobyli Turcy pod wodzą Seldżuków,

tworząc wielkie imperium Bagdadu, niewiele się pod

tym względem zmieniło. Sieć kanałów i śluzy rzeczne

ocalały z zamętu nietknięte; dzięki nim ziemia nadal

rodziła bogate plony. Dopiero kolejne niszczycielskie

najazdy Mongołów pod wodzą Hulagu i Tamerlana

obróciły kraj w perzynę. Gleba, pozbawiona wody na

skutek zdemolowania systemu kanałowego, jałowiała,

pękała w spiekocie słońca i wreszcie przeobraziła się

w morze sypkiego, lotnego pyłu, stała się krainą

pustyń i zagadkowych kurhanów, stepów i

koczowniczych plemion.

Odtąd na długie wieki zapomniano o dawnej

Mezopotamii. Jednakże raz po raz przybywali tam

podróżnicy z Europy. Od nich dowiadywano się o

tajemniczych wzgórzach, wznoszących się tu i

ówdzie wśród bezludnej równiny. Hulały naokoło

nich zawieje, gromadząc u ich podnóży usypiska

płowego piasku. Beduini pasący swoje wielbłądy nie

mieli pojęcia, co owe dziwne kurhany oznaczały.

Wprawdzie na wzgórzach poniewierały się odłamki

cegieł, skorupy naczyń i fragmenty bazaltowych

płaskorzeźb, ale nigdzie nie było widać jakichś

szczątków większych budowli, które wskazywałyby

na bogatą przeszłość kraju. Nie sterczały tam, jak w

Egipcie, kolumny, obeliski, sfinksy, piramidy i skalne

groby królewskie, bądź też, jak w Grecji i we

Włoszech, ruiny świątyń, posągi bogów, areny i

amfiteatry. Historia Mezopotamii legła pod grubą

powłoką pustyni.

Pierwsze sprawozdanie z podróży po Mezopotamii

zawdzięczała Europa Duńczykowi, Karstenowi

Niebuhrowi. Na polecenie króla duńskiego Fryderyka

V zorganizował Niebuhr ekspedycję naukową na

Bliski Wschód. Zakończyła się ona jednak tragicznie.

W niespełna rok wszyscy jej członkowie wyginęli z

wyczerpania lub też chorób zakaźnych. Jeden

Niebuhr pozostał przy życiu i samotnie doprowadził

zadanie ekspedycji do końca. Jego książka „Opis

podróży po Arabii i sąsiednich krajach”, będąca

sumiennym opisem kraju, ludzi i znalezionych

śladów pradawnych cywilizacji, stanowiła przez długi

czas jedyne źródło wiedzy o Bliskim Wschodzie.

Napoleon stale miał ją przy sobie podczas swej

wyprawy do Egiptu.

Niebuhr jako jeden z pierwszych podjął próbę

odszyfrowania pisma klinowego. Ale wysiłki jego w

warunkach ówczesnego stanu nauki z góry były

skazane na niepowodzenie. Duńczyk nie zdołał

odczytać ani jednego znaku. Stwierdził jednak, co

przynosi mu niemały zaszczyt, że w napisach

klinowych dają się rozeznać trzy systemy pisma:

system obrazkowy, czyli piktograficzny, system

zgłoskowy oraz alfabetyczny, zawierający 24 litery.

W początkach XIX wieku Międzyrzecze stało się

popularne w Europie dzięki baśniom arabskim

«Gdy byłem w Babilonii, oderwały się ode mnie kraje

Persów, Susjanów, Medów, Asyryjczyków, Egipcjan,

Partów, Margów, Skogatów i Scytów. I oto czego

dokonałem z łaski Ahumarazdy. W roku, kiedy

poczęło się moje królowanie, dziewiętnaście bitew

stoczyłem. Stoczyłem je z łaski Ahumarazdy i

dziewięciu królów w niewolę pojmałem. Był pośród

nich jeden, co zwał się Gaumata. Kłamał on. Tak

bowiem mawiał: jestem Bardia, syn Cyrusa. Bunt

wzniecił w Persji. Był też inny: Nidintu zwał się, a

był Babilończykiem. Kłamał on. Tak bowiem

mawiał: jestem Nabuchodonozor, syn Nabonida. On

to bunt w Babilonii wzniecił».

Umieszczając tablicę na skale behistuńskiej Dariusz

był przekonany o nieprzemijającej wadze

historycznej swoich czynów wojennych. Dla nas

jednak triumfy jego zeszły na drugi plan wobec faktu,

że napis nakazał sporządzić w trzech językach.

Trójjęzyczność tekstu stała się tą różdżką magiczną,

która otworzyła nam na oścież wrota do prastarych

cywilizacji Sumeru, Babilonii i Asyrii, rozszerzając

naszą wiedzę o kilka tysięcy lat dziejów ludzkich.

W KRAINIE „TYSIĄCA I JEDNEJ NOCY”

Zenon Kosidowski (1956) Gdy słonce było bogiem. Strona 2 z 36

„Tysiąca i jednej nocy”. Była to wówczas jedna z

najbardziej czytanych książek. Rozczytywał się w

niej również młody adwokat angielski, Austen Henry

Layard. Świat wyczarowany przez Szecherezadę

olśnił go i pochłonął do tego stopnia, że postanowił

odbyć podróż do Bagdadu, Damaszku i Persji.

Codziennie, po pracy w kancelarii adwokackiej w

Londynie, zaszywał się w swoim pokoju wśród stert

książek i pilnie przygotowywał się do przyszłej

podróży. Uczył się posługiwać sekstansem*

[*Sekstans - przyrząd do wyznaczania z układu

gwiazd położenia danej miejscowości na kuli

ziemskiej (przyp. red.).] i kompasem oraz sporządzać

mapy, zapoznawał się również z niesieniem pierwszej

pomocy w razie nieszczęśliwych wypadków oraz ze

sposobami zwalczania chorób tropikalnych. Ze

słownikiem w ręku poznawał tajniki języków Iranu i

Iraku.

W roku 1839, mając 22 lata, porzuca pracę w

kancelarii adwokackiej i w towarzystwie przyjaciela

rusza na Bliski Wschód. Jeździ konno od wsi do wsi,

od miasta do miasta, nocując w chatach gościnnych

Turkmenów lub w namiotach pasterzy arabskich.

Jego łatwy sposób bycia zyskuje mu szybko przyjaźń

tuziemców, których obyczaje obserwuje z wielkim

zainteresowaniem.

Przygody swoje spisywał Layard z dnia na dzień z

niepospolitym talentem pisarskim. Z tych kartek

powstało później dwutomowe dzieło pod tytułem:

„Niniwa i jej pozostałości”. Dzieło to zdobyło tobie

niebywałą wprost poczytność.

«Wspominam z wdzięcznością i zachwytem - pisze w

notatkach - te błogie dni, kiedy z uczuciem swobody i

beztroski w sercu zwykliśmy ruszać o świcie z jakiejś

ubogiej chaty czy z namiotu. Wędrowaliśmy ot tak

przed siebie, nie troszcząc się o czas i odległości, by o

zachodzie słońca zatrzymać się na nocleg u stóp

jakichś ruin, gdzie wędrowni Arabowie rozbili swoje

namioty...»

W kwietniu 1839 r. przybył do Mosulu, miejscowości

położonej nad górnym biegiem Tygrysu. Stamtąd

czynił wypady w głąb okolicznej pustyni, gdzie po

raz pierwszy ujrzał legendarne wzgórza, kryjące ruiny

prastarych siedzib ludzkich. I odtąd stał się ich

zagorzałym badaczem. Zainteresowanie jego

obudziło przede wszystkim wzniesienie, gdzie

według miejscowej tradycji miały znajdować się

ruiny miasta założonego przez biblijnego Nemroda,

potomka Noego. Arabowie wyobrażali go sobie jako

olbrzyma i święcie wierzyli, że jego kości kryją się

wewnątrz zwaliska. Źródłem tej wiary był Stary

Testament. W Genesis bowiem czytamy:

awanturnikiem i poszukiwaczem przygód, toteż bez

najmniejszego wahania zgodził się przejść na służbę

„Intelligence Service” i w ten sposób otrzymał

fundusze na zamierzone prace wykopaliskowe.

Zarówno Canning, jak i Layard zawierając

porozumienie kierowali się jeszcze innymi

powodami. Obaj, choć każdy z odmiennych

względów, byli poważnie zaniepokojeni tym, że

Francuz Paweł Emil Botta dokonywał głośnych na

cały świat archeologicznych odkryć w Mezopotamii.

Layard po prostu zazdrościł sławy Botcie i pragnął

mu odebrać zaszczyt pierwszeństwa odkryć

archeologicznych. Natomiast Canning nie bez

podstaw przypuszczał, że Botta jest wysłannikiem

wywiadu francuskiego i że pod pretekstem prac

wykopaliskowych dąży do przyłączenia tych terenów

do Francji.

W r. 1842 Botta rozpoczął prace wykopaliskowe na

wzgórzu Kujundżyk. Zgodził robotników i kopał

okrągły rok bez jakichś godniejszych uwagi

rezultatów. Na tym samym miejscu później Layard

odsłonił ruiny Niniwy, stolicy Asyrii.

Zniechęcony niepowodzeniem Botta przeniósł się na

wzgórze w Chorsobadzie. Tam szczęście dopisało mu

już po tygodniu kopania. Robotnicy odsłonili jakieś

mury z ozdobami, mnóstwo płaskorzeźb, a przede

wszystkim ogromne stwory z kamienia, z ludzką

głową i tułowiem uskrzydlonego byka.

Wiadomość o odkryciu wywołała w Paryżu ogromną

sensację. Rozentuzjazmowana Francja zorganizowała

składkę publiczną, by umożliwić Botcie dalsze

poszukiwania. W latach 1843-1846 odkopano

olbrzymi kompleks gmachów pałacowych,

dziedzińce, portale, sale ceremonialne, korytarze,

komnaty haremowe i szczątki wielkiej piramidy.

Archeolodzy ustalili później, że była to rezydencja

letnia króla asyryjskiego Sargona, wybudowana w r.

709 p.n.e. na przedmieściu stolicy Niniwy.

Botta nie był z wykształcenia archeologiem i nie znał

się na konserwacji zabytków. Prace wykopaliskowe

prowadził sposobami niesłychanie prymitywnymi. W

poszukiwaniu okazałych rzeźb, które mogłyby

zaimponować Europejczykom, dopuścił do tego, że

kilofy robotników niszczyły bezpowrotnie

drobniejsze przedmioty, znacznie nieraz cenniejsze.

Rzeźby alabastrowe, z chwilą wydobycia ich spod

ziemi, rozsypywały się w gorącym słońcu pustyni. Na

szczęście przybył mu z pomocą znany rysownik

francuski Eugeniusz Napoleon Flandin, szkicując na

kartonie ginące wykopaliska. W wyniku tej

współpracy powstało dzieło, zaliczone dziś do

klasycznych dzieł archeologii. Tytuł jego brzmi:

„Monumenty Niniwy, odkryte i opisane przez Bottę,

wymierzone i przerysowane przez Flandina”.

Botta usiłował kilka rzeźb wysłać do Paryża.

Załadował je na tratwę z zamiarem holowania ich w

górę Tygrysu. Ale na tym odcinku rzeka jest

porywistym i głębokim strumieniem górskim, pełnym

wirów i porohów. Tratwa przechyliła się i cały

bezcenny ładunek zatonął. Drugi transport, wysłany

w dół Tygrysu do Zatoki Perskiej, załadowany został

na statek oceaniczny i szczęśliwie przybył do Francji.

Posągi mężczyzn z długimi brodami i skrzydlate byki

z głowami ludzkimi ustawiono w salach Luwru.

Podziwiały je niezliczone tłumy paryżan.

Dzięki Botcie Europa po raz pierwszy zobaczyła na

własne oczy osobliwe arcydzieła Asyrii. Botta stał się

sławnym ku zmartwieniu Layarda, który spodziewał

się uprzedzić francuskiego archeologa w tych

pracach.

łopotały flagi opuszczone do połowy masztu, spoza

zamkniętych bram rozlegały się zawodzenia płaczek

pogrzebowych i eunuchów.

W nieszczęsną ludność wstąpił nowy duch. Radośnie

podniecone tłumy gromadziły się przed pałacem, by

na własne oczy przekonać się o śmierci gubernatora.

Po ulicach przewalały się ciżby ludzkie wołając:

„Bądź pochwalony Allach, pasza nie żyje!” Nagle

wrota pałacu rozwarły się na oścież i z głębi

wysypała się czereda żołdaków z dobytymi szablami.

Wśród jęków i okrzyków przerażenia padały gęsto

głowy, a krew lała się strumieniem po ulicach.

Po straszliwej rzezi pasza przystąpił do konfiskaty

mienia winnych i niewinnych, pod pozorem, że

dopuścili się obrazy majestatu rozsiewając plotki o

jego śmierci. W końcu prześladowania doprowadziły

ludność do ostatecznej rozpaczy. Plemiona arabskie i

turkmeńskie chwyciły za broń i wystąpiły do walki

przeciwko despocie.

Ale ciemni, nieuświadomieni politycznie tubylcy nie

byli zdolni do zorganizowanego oporu. Rozpacz i

gniew wyładowywali w sposób żywiołowy,

podpalając domy i całe wsie, mordując nie tylko

żołnierzy gubernatora, ale nawet własnych

współbraci, dopuszczając się pospolitych napadów

rabunkowych.

Rozejrzawszy się w sytuacji Layard wolał nie

ujawniać swoich planów archeologicznych. Dla

niepoznaki nabył ciężkokalibrową strzelbę i

rozgłaszał, że wybiera się na dziki. Potem najął

wierzchowca i ruszył w drogę w kierunku wzgórza

Nimrudu. Pod koniec dnia, dobrze już o zmierzchu,

znalazł się w małej wsi arabskiej, która przedstawiała

opłakany widok. Z zabudowań pozostały jeno

zgliszcza, nad gruzami zaś wisiał ciężki swąd

spalenizny.

Przez szczelinę na pół rozwalonej ściany spostrzegł

nikły płomień przygasającego ogniska. Naokoło

tlejących popiołów siedziała rodzina arabska,

pogrążona w żałosnym milczeniu. Składała się ona z

mężczyzny w białym turbanie i powłóczystym

burnusie, trzech wynędzniałych kobiet w czarnych

kwefach oraz gromadki prawie nagich dzieci,

przytulonych do wyleniałych owczarków.

Layard dowiedział się od Araba, że nazywa się Awad

Abd-Allach i jest szejkiem plemienia Jehesz. Wieś

podpalili niedawno żołdacy paszy, a ludność

schroniła się w pobliskich górach. Siedząc przy

ognisku Layard wtajemniczył Awada w swoje plany i

prosił go o pomoc. Hojnie obdarowany Arab jeszcze

tej samej nocy wybrał się do sąsiedniej wsi, by

zwerbować robotników do prac wykopaliskowych na

wzgórzu Nimrudu.

Oczekując jego powrotu podniecony Layard prawie

nie zmrużył oka. «Dawno żywione nadzieje - pisze w

swoich pamiętnikach - teraz się spełnią albo okażą się

płonne. Przed oczyma stawały mi wizje podziemnych

pałaców, gigantycznych stworów, posągów ludzkich i

niezliczonych napisów. Układałem plany, jak

wydobyć z ziemi owe skarby. Miałem senne

widzenie, że błąkam się w labiryncie komnat, z

którego nie mogłem znaleźć wyjścia.»

O świcie Awad powrócił wraz z sześcioma Arabami,

którzy zgodzili się za małym wynagrodzeniem

przystąpić do pracy. Udano się natychmiast na

wzgórze i zaczęto kopać. Layard drżał z

niecierpliwości i niepokoju. Ale już po kilku

godzinach robotnicy odsłonili fragmenty potężnych

murów. Bogate fryzy z alabastru, płaskorzeźby

budzące podziw - nie pozostawiały żadnej

wątpliwości, że odkryto wspaniałą siedzibę jakiegoś

króla. Zdumiewały nie tylko osobliwością stylu, lecz

również realistycznym wykończeniem szczegółów,

tak że sprawy ludzkie tych zawrotnie odległych

czasów stanęły przed Layardem jakby odbite w

wypolerowanej tafli lustrzanej.

Na alabastrowych płytach widniały wypukłe sceny

przedstawiające wyprawy wojenne i polowania, życie

dworskie i obrzędy religijne. Oto na rydwanach,

unoszonych przez galopujące rumaki, stoją brodaci

wojownicy. Napinają wielkie łuki i rażą strzałami

umykające w panice wojska nieprzyjacielskie. Koła

rydwanu i kopyta ogierów tratują rannych i poległych

żołnierzy. Gdzie indziej znowu żołnierze szturmują

warownię, wybudowaną na szczycie stromej skały.

Oblężeni zrzucają na wspinających się wojowników

głazy, zasypują ich strzałami. Tu i ówdzie ranny

żołnierz stacza się w otchłań. Na innej płycie ręka

rzeźbiarza wyczarowała scenę myśliwską. Król na

rydwanie ugodził właśnie potężnego lwa. Ranne

zwierzę ryczy z wściekłości, tarzając się we własnej

posoce.

Każdy drobiazg wypracowano na tych rzeźbach z

zadziwiającą plastyką i dokładnością. Można oglądać

na nich ubiory i zbroje, kolczugi i spiczaste hełmy,

rydwany i uprząż kapiącą od pysznych ornamentów.

Życie kotłuje się tam i kipi gwałtowną,

niepohamowaną żywiołowością. W walkach pełnych

zapamiętałości, w zagorzałej pogoni, w zgiełku

bitewnym i myśliwskim wyraziła się drapieżna,

nieposkromiona, krewka natura królów, wojowników

i myśliwych.

Layard patrzał i nie dowierzał własnym oczom.

Oszołomiony odkryciem, naglił robotników do

pośpiechu. Jak najprędzej chciał odsłonić mury

pałacu, by dotrzeć do ostatecznej tajemnicy tych

nieprzebranych skarbów przeszłości.

W czasie gorączkowych poszukiwań zjawił się nagle

oficer turecki na czele małego oddziału żołnierzy.

Przywitał się z Layardem uprzejmie, rozejrzał po

wzgórzu, wtrącił jakieś uwagi na temat poszukiwania

złota i wreszcie wręczył rozkaz paszy, zakazujący

dalszych prac wykopaliskowych.

Layard był zdruzgotany. Dosiadł konia i nie

zwlekając udał się do Mosulu, by rozmówić się z

paszą osobiście. Turecki gubernator przyjął go z

uprzedzającą uprzejmością, ubolewał jednak, że

rozkazu, nie może cofnąć.

- Czyż nie wie pan, że ludność mahometańska jest

wzburzona z powodu profanacji grobów islamskich,

znajdujących się na wzgórzu?

Layard osłupiał. Nie widział tam przecież żadnych

grobów. Podążył więc z powrotem na wzgórze i - o

dziwo - tu i ówdzie wyraźnie bieliły się płyty

grobowe, których poprzednio nie było. Znalazły się

tam jakby za sprawą czarów. Przez trzy dni błąkał się

po wzgórzu, przybity beznadziejną zdawałoby się

sytuacją. Cała jego praca stanęła pod znakiem

zapytania.

Trzeciego dnia tej bezczynności wdał się w

pogawędkę z oficerem, który przywiózł mu zakaz

paszy.

- Zaręczam panu, że nie widziałem tu przedtem

żadnych grobów... zachodzę w głowę, jak to się stać

mogło.

- Och, te groby... mieliśmy z nimi dużo kłopotu.

- Kłopotu? Jakże mam to rozumieć?

Oficer uśmiechnął się pod nosem i zagryzł wargi.

Potem rozglądając się wymamrotał:

- Całe dwie noce przewoziliśmy kamienne płyty

grobowe z cmentarzy pobliskich wsi i ustawialiśmy

na tym wzgórzu. Oskarżają pana o profanację grobów

islamskich. Żeby pan wiedział, ileśmy grobów

islamskich zburzyli przy tej przeprowadzce!

- Ależ po co ta cała komedia?

- W całym Mosulu gadają, że pan wie o jakichś

złotych skarbach i dlatego tu kopie. Dowiedziawszy

się o tym pasza pragnął się pana stąd pozbyć... chce

sam rozpocząć poszukiwania...

Zanim Layard zdołał zastanowić się, jak na to

zareagować, sprawa niespodziewanie sama się

rozwiązała. Rząd turecki dowiedział się o sprawkach

prowincjonalnego despoty i wtrącił go do więzienia.

Layard mógł teraz na nowo podjąć prace

wykopaliskowe.

Pewnego poranku, gdy wyszedł z namiotu i zbliżał

się do wykopu, robotnicy zaczęli wymachiwać doń

łopatami i wrzeszczeć na całe gardło. Dwóch Arabów

przygalopowało konno wołając:

- Śpiesz się, o beju, śpiesz się! Kopacze znaleźli

Nemroda! O Allach! Rzecz niepojęta, ale

prawdziwa!... widzieliśmy go na własne oczy. Jeden

jest tylko Bóg!

Powiedziawszy to popędzili w stronę Mosulu. Layard

szybko pobiegł do wykopanego dołu. Z ziemi

wystawała ogromna ludzka głowa z alabastru, wyższa

od normalnego wzrostu człowieka. Spoczywała ona

na tułowiu skrzydlatego lwa, tkwiącego jeszcze w

ziemi i gruzach. Rzeźba zachowała się w

wyśmienitym stanie. Wyraz brodatej twarzy

imponował majestatem skupionego spokoju, a

wykonanie szczegółów świadczyło o wytrawnym

kunszcie starożytnego artysty, rzadko spotykanym w

tego rodzaju rzeźbach.

Wieść o znalezieniu Nemroda, potężnego łowcy w

obliczu Pana i założyciela Niniwy, szybko się

rozeszła wśród zabobonnych Arabów. Niebawem

wzgórze zaroiło się od ludzi z pobliskich wiosek.

Stali nad krawędzią dołu i z lękiem przyglądali się

ogromnej głowie z białego alabastru. Layard z trudem

namówił jednego z szejków, by zszedł do rowu i

przekonał się, że to tylko rzeźba z kamienia.

- Nie jest to dzieło rąk ludzkich - zawołał szejk - lecz

tych niewiernych olbrzymów, o których Prorok, niech

pokój będzie z nim, powiedział, że byli wyżsi niż

najwyższe drzewo daktylowe. Oto jeden z tych

bożków, na których Noe, niech pokój będzie z nim,

rzucił klątwę jeszcze przed nastaniem potopu.

Za namową Awada Layard uczcił odkrycie ucztą i

zabawą. Kazał ubić całego byka i wynajął

wędrownych muzykantów, którzy znajdowali się

właśnie w okolicy. Zabawa trwała całą noc. Nad

buzującymi ogniskami piekło się na rożnie mięsiwo.

Wśród harmideru piszczałek i bębnów uszczęśliwieni

synowie pustyni śpiewali, pląsali i wykrzykiwali do

białego rana.

Wiadomość o posągu dotarła lotem błyskawicy do

Mosulu. W mieście aż się zakotłowało, bazar

wypełnił się podnieconym tłumem. Miejscowy kadi i

mufty pośpieszyli do paszy tureckiego, by złożyć

uroczysty protest przeciwko odkopaniu Nemroda,

jako rzeczy niezgodnej z nakazami Koranu. Nowy

gubernator Ismail-Pasza wezwał do siebie Layarda i

radził mu, by na pewien czas przerwał prace

wykopaliskowe, aż ludność się uspokoi. Anglik

zatrzymał wobec tego dwóch tylko robotników i

prowadził poszukiwania ukradkiem, w znacznie

wolniejszym tempie.

Z czasem, gdy pierwsze oburzenie minęło, Layard

przyjął więcej robotników i zaczął przekopywać

wzgórze w różnych jego miejscach. Wyniki niedługo

kazały na siebie czekać. W krótkim czasie wydobyto

na powierzchnię sześćdziesiąt skrzydlatych byków i

lwów z ludzkimi głowami. Niektóre stwory miały aż

pięć nóg, osobliwość, której Layard nie umiał sobie

zrazu wytłumaczyć. Pewnego dnia, przechodząc obok

skrzydlatego byka, zdumiał się nagle. Byk wyraźnie

drgnął, występując jeden krok naprzód. Było to

optyczne złudzenie wywołane ową piątą nogą. Byki

strzegły zapewne wejścia do pałacu i w ten

przemyślny sposób miały budzić zabobonny lęk

wśród ludności.

«Ten był możnym myśliwym przed obliczem

pańskim. Przeto się mówi: jako Nemrod, możny

myśliwy przed Panem. A początek królestwa jego był

Babel i Erech, i Achad, i Chaline w Ziemi Sannar. Z

tej Ziemi wyszedł Assur i zbudował Niniwę».

Layard doszedł do wniosku, że podania arabskie

posiadają pewne realne podstawy. Rozumował on, że

jeśli nawet tradycje związane z Nemrodem były

wytworem przesądnej wyobraźni, to nie należało

wykluczyć możliwości, że wzgórze zawierało

szczątki jednego z najstarszych osiedli w dziejach

ludzkości.

«Z położenia wzgórza - pisze w swoich notatkach -

nie trudno było poznać, że jest ono właśnie tym, które

opisywał Ksenofont i gdzie rozłożyły się obozem

„Wojska Dziesięciu Tysięcy”. Ruiny - to te właśnie,

jakie wódz grecki widział na własne oczy

dwadzieścia dwa wieki temu. Już wtedy były one

ruinami jakiegoś dawnego miasta.»

Rozglądając się po wzgórzu napotykał co chwila

skorupy garnków, odłamki cegieł i obłupane

fragmenty bazaltu z płaskorzeźbami. Wśród Arabów

krążyły wieści, że pod ziemią kryją się jakieś

dziwotwory wyciosane z czarnego kamienia.

Stopniowo nabierał przekonania, iż wzgórze zawiera

nieprzebrane archeologiczne skarby. «Podniecony

ciekawością - pisze w pamiętnikach - postanowiłem,

gdy będzie to możliwe, zbadać dokładnie te jedyne w

swoim rodzaju zabytki.»

Na razie jednak musiał przerwać podróż, ponieważ

szczupłe środki finansowe, jakie zabrał z Londynu,

mocno już się nadwątliły. Udał się więc do

Konstantynopola, gdzie spodziewał się uzyskać

pomoc u tamtejszego ambasadora brytyjskiego sir

Stratforda Canninga.

Na obszarach Bliskiego Wschodu powstały wtedy

poważne zamieszki polityczne. Jak zwykle w takich

wypadkach, Wielka Brytania przy pomocy agentów

wywiadu prowadziła intrygi i siała niezgodę wśród

tamtejszych uciskanych ludów, by tym łatwiej

przeprowadzić swoje cele imperialistyczne. Irak ze

swoją naftą i innymi bogactwami kopalnymi, a

również przez sam fakt, że leżał na drodze do Indii -

przedstawiał dla kapitalistów brytyjskich bardzo

łakomy kąsek.

Wprawdzie ambasadora Canninga archeologia nie

interesowała zupełnie, mimo to przychylnie odniósł

się do prośby Layarda. Wyprawy naukowe bywały

niejednokrotnie wyzyskiwane przez mocarstwa

europejskie do celów politycznych i szpiegowskich.

Canning szybko zorientował się, że zamierzenia

Layarda dadzą się świetnie wykorzystać. Pod

pretekstem prac wykopaliskowych na wzgórzach

Mezopotamii można będzie poznać kraj, zebrać

wiadomości o jego złożach mineralnych i nawiązać

bezpośrednią styczność z buntującymi się szejkami

plemion arabskich. Layard był typowym

KAPRYS DESPOTY, REWOLUCJA I

WYKOPALISKA

W listopadzie 1845 r. Layard wyruszył do Mosulu,

płynąc w dół Tygrysu na niewielkiej łodzi.

Niespodzianie zamierzenia jego pokrzyżowały się

poważnymi trudnościami. Całe bowiem

Międzyrzecze ogarnęła właśnie fala rewolucji.

Równiny pokryły się rudymi ogniami płonących wsi,

drogi zaś kontrolowali uzbrojeni po zęby

rewolucjoniści.

Mezopotamia pozostawała w tych czasach pod

panowaniem tureckim. Na krótko przed przyjazdem

Layarda sułtan mianował nowego paszę, czyli

gubernatora, nazwiskiem Keriti Oglu. Był to typowy

despota wschodni, rzekłbyś, czarny charakter

żywcem wyjęty z baśni arabskiej. Wyglądał tak, że

mógłby się przyśnić dzieciom zastraszonym

ponurymi opowieściami. Mały, niebywale tłusty i

porywczy, miał tylko jedno ucho i jedno oko, a

ciemną jego twarz znaczyły blizny po czarnej ospie.

Sposoby jego rządzenia były równie cudaczne jak i

jego wygląd. Objąwszy władzę nałożył na ludność

podatek od zębów, przy czym z jawną drwiną

oświadczył, iż wpływy z tego podatku pójdą na zakup

nowej szczęki, którą połamał sobie „na podłym jadle

tego kraju”.

Ów wymyślny podatek był jednak tylko krotochwilną

przygrywką do tego, co niebawem nastąpiło. Pasza

bowiem zaczął bezlitośnie grabić przerażonych

Arabów i Turkmenów. Na czele swoich zbirów

wpadał do wsi, plądrował wszystko, co mu wpadło

pod rękę, a domy kazał podpalać dla samej tylko

uciechy.

Pewnego razu obiegła wioski radosna wieść, że

Allach ukarał śmiercią okrutnego tyrana. Pasza

skorzystał z okazji, by uknuć intrygę w prawdziwym

stylu opery buffa, w której sadyzm szedł o lepsze z

jego wypaczonym poczuciem humoru. W swoim

pałacu zainscenizował wielką żałobę. Na dachu

Zenon Kosidowski (1956) Gdy słonce było bogiem. Strona 3 z 36

O tych posągach pisze Layard w swoich

pamiętnikach:

zrażony tym, iż Botta czynił tam swego czasu

bezskuteczne poszukiwania.

I znowu powiodło mu się w sposób wręcz

niewiarogodny. Już w pierwszych dniach dostał się

przekopem do potężnych murów jakiejś budowli.

Spod ogromnych stert piasku i gruzów pojawiły się

kolejno masywne portale i strzegące ich skrzydlate

stwory z ludzkimi głowami, sale, komnaty, korytarze

i dziedzińce. Alabastrowe płyty z płaskorzeźbami,

fryzy, a przede wszystkim ściany okładane kaflami

pokrytymi czarną, żółtą i błękitną glazurą -

świadczyły o minionym przepychu budowli i nie

pozostawiały żadnej wątpliwości, że jest ona pałacem

asyryjskich królów.

Ruiny nosiły wyraźne ślady pożaru i wandalskiego

zniszczenia. Płyty alabastrowe poniewierały się po

ziemi, osmolone dymem i pogruchotane na drobne

kawałki, tu i ówdzie widoczne były resztki

zwęglonego drzewa. Nawet grube mury nie potrafiły

ostać się przed furią nieznanych niszczycieli.

Wymowa tych zniszczeń była przejmująca i aż nadto

wyraźna: pałac wraz z przylegającym miastem

zdobyły po zaciekłej walce nieprzyjacielskie wojska.

Wycięto w pień wszystkich jego mieszkańców i po

splądrowaniu puszczono miasto z dymem.

Nie wszystko jednak strawił ogień. Layard znalazł w

ruinach wielką ilość okazów sztuki: płaskorzeźby,

statuetki, posągi, pieczęcie i tabliczki klinowe. Wśród

mnogości tych przedmiotów na uwagę zasługuje

jedno z największych arcydzieł starożytnej sztuki

rzeźbiarskiej: płaskorzeźba przedstawiająca ranną

lwicę. Przeszyta trzema strzałami z łuku, ryczy w

rozpaczy z bezsilnej wściekłości, włócząc po ziemi

bezwładne kończyny. Rzeźba nie tylko odznacza się

trafną znajomością anatomii i realizmem w

wykonaniu szczegółów, lecz ponadto przykuwa

wzrok wyjątkową siłą wyrazu, na jaką mógł zdobyć

się tylko natchniony artysta. Choć majestatyczną

głowę zwierzęcia osnuwają już pierwsze cienie

przedśmiertnego znużenia, w napiętych mięśniach

pulsuje gorąca, elementarna, grozę budząca wola

życia. Wyczarowując na płycie ów dramatyczny

epizod z życia myśliwskiego, starożytny mistrz

posługiwał się oszczędnym, prawie że stylizowanym

rysunkiem kształtów lwicy i dzięki temu kompozycja

budzi najgłębszy zachwyt niezrównaną harmonią

swego piękna.

Posuwając się w głąb wzgórza Kujundżyk, Layard

odkrył dwie osobliwe komnaty. Na ich posadzkach

leżała półmetrowa warstwa glinianych odłamków

rozmaitego kształtu i koloru. Po bliższym zbadaniu

okazało się, że są to pokryte grubą skorupą błota i

brudu pogruchotane tabliczki z pismem klinowym.

Layard od razu spostrzegł, że dokonał niezwykle

ważnego odkrycia. Niewątpliwie w komnatach tych

mieściła się biblioteka królów asyryjskich, najstarsza

biblioteka w dziejach ludzkości. Tysiące tabliczek

glinianych, jakie ongiś zalegały półki, a teraz

poniewierały się na ziemi - to skarb nie mający ceny,

zawierający może całą historię Mezopotamii. Layard

zgarnął łopatą odłamki do skrzyń i odesłał je do

Londynu, gdzie w podziemiach Muzeum

Brytyjskiego czekały na uczonego, który by je

odszyfrował.

Wykopaliska potwierdziły w całej rozciągłości

pierwotne przypuszczenia Layarda, że odkrył

zaginiona i dawno poszukiwaną stolicę Asyrii,

Niniwę. Odkopany pałac należał, jak to wykazały

późniejsze badania, do króla Sennacheriba, który

zasiadał na tronie w latach 704-681 p.n.e.

Najważniejszym jednak znaleziskiem była owa

biblioteka, zawierająca 30 tysięcy tabliczek

klinowych. Założycielem jej był najpotężniejszy król

Asyrii i jeden z najbardziej wykształconych ludzi

swego czasu, Assurbanipal (668-623 p.n.e.), miłośnik

i kolekcjoner zabytków piśmiennictwa Sumeru,

Babilonii i Asyrii. Aby zgromadzić w swoim pałacu

wszystkie dostępne dokumenty Mezopotamii,

zatrudniał całą armię kopistów, rozsyłał ich po kraju i

korespondując z nimi kierował poszukiwaniami. W

ten sposób z nie słabnącą wytrwałością stworzył

bibliotekę, która zachowała się do naszych czasów i

dała nam klucz do historii asyro-babilońskiej.

Po odszyfrowaniu pisma klinowego okazało się, że

zawiera ono nieprzebrane skarby wiedzy o narodach

starożytnych: listy dynastyczne i kroniki, traktaty

polityczne i korespondencję dyplomatyczną, rachunki

gospodarcze i dzieła astronomiczne, klechdy, mity,

hymny religijne i poezje, wśród której znajdował się

najstarszy w dziejach ludzkości poemat epiczny.

Państwo asyryjskie, którego stolicą był naprzód

Assur, a potem Niniwa, powstało na gruzach

Babilonii w r. 1250 p.n.e. Za panowania Tiglat-

Pilesara (745-727 p.n.e.) Asyria stała się mocarstwem

wojskowym, które doszło do szczytu potęgi za

panowania Assurbanipala. Po śmierci tego władcy

państwo, oparte na okrutnym ciemiężeniu podbitych

ludów, zaczęło wewnętrznie się rozkładać.

Skorzystali z tego Chaldejczycy. W sojuszu z

plemionami irańskimi zdobyli Babilon i założyli

państwo neo-babilońskie. Przeciwko najeźdźcom król

asyryjski wysłał armię pod dowództwem

Nabopolassara. Ale Nabopolassar, z pochodzenia

Chaldejczyk, przeszedł na stronę wroga i przy

poparciu kapłanów i możnowładców Babilonu ogłosił

się królem.

W sojuszu z Medami odnosił nad Asyryjczykami

zwycięstwo po zwycięstwie, aż wreszcie w roku 612

p.n.e. zdobył i zburzył Niniwę. Państwo asyryjskie

przestało faktycznie istnieć w r. 605 p.n.e., po bitwie

stoczonej w okolicy miasta Karkemisz, położonego

nad Eufratem. Kronika starożytna w następujący

sposób opisuje zdobycie Niniwy:

później dwa dalsze. Z podobnym wypadkiem

spotykamy się również w antropologii. Niemiecki

przyrodnik Haeckel, opierając się na założeniach

teorii ewolucji, wyraził przypuszczenie, że w

przyrodzie kiedyś musiało istnieć pośrednie ogniwo

rozwojowe między małpą człekokształtną a

człowiekiem. Ową nie odkrytą jeszcze istotę nazwał

Pithecanthropusem. I oto w roku 1892 lekarz

holenderski Dubois wykopał na Jawie szczątki kostne

ni to małpy, ni to człowieka. Pomiary odnalezionych

fragmentów szkieletu dały niezbity dowód że

Pithecanthropus rzeczywiście istniał. Pod względem

rozwojowym stał on znacznie niżej od człowieka,

przewyższał jednak małpę człekokształtną. Rozum

ludzki i w tym wypadku odniósł poważne

zwycięstwo.

W świetle tych faktów nie może już wydać nam się

rzeczą niezwykłą, iż lingwiści, nie mając w ręku

żadnego historycznego czy wykopaliskowego

dowodu, potrafili trafnie wydedukować istnienie

Sumerów.

W jaki sposób dokonali oni swego odkrycia? W

piśmie asyro-babilońskim, jak już to wiemy, pewne

znaki klinowe miały charakter piktograficzny, czyli

obrazkowy, inne znowu stanowiły dźwięki

alfabetyczne lub też wyrażały całe sylaby, słowem

przeobraziły się w symbole fonetyczne.

Współistnienie obok siebie tak różnorakich, obcych

sobie elementów nasunęło lingwistom jeden tylko

wniosek: ów zawiły system pisania był rezultatem

długiej i powolnej drogi rozwojowej. Poszczególne

elementy, wnoszone przez pokolenia wielu epok,

narastały na siebie jak słoje w pniaku dębowym.

Pismo klinowe wykazuje trzy zasadnicze fazy

rozwojowe. W czwartym tysiącleciu p.n.e.

posługiwano się tak zwanym pismem

piktograficznym. Polegało ono na tym, że rysowano

mniej więcej realistycznie przedmiot, jaki chciano

wyrazić Z czasem pisarze dążyli do uproszczenia

zadania i redukowali rysunek do kilku niezbędnych

konturów, tak że stawał się on schematycznym,

trudnym do odczytania znakiem. Były to już tylko

umowne symbole, które, jak np. „ptak” lub „woda”

mógł odczytać tylko ten, kto się nauczył ich

znaczenia na pamięć.

Wiemy już, że w Mezopotamii pisano patyczkami na

wilgotnych tabliczkach glinianych Drążenie

zaokrąglanych i falistych rowków na takich

tabliczkach było zadaniem uciążliwym i w niemałym

stopniu hamowało tok pisania. Toteż po pewnym

czasie kreski rysunku stały się proste, zamiast

zaokrągleń pojawiły się kąty. W ten sposób powstało

pismo linearno-hieroglificzne W wypadku np.

napisania słowa „byk” starożytny pisarz używał

symbolu złożonego z kilku kreseczek - .

Wreszcie, celem dalszego ułatwienia techniki pisania,

proste kreski przestano łączyć ze sobą, lecz

wygniatano je osobno tak, że każdy znak składał się z

zespołu odrębnych linijek. Ponieważ pisarz,

dotykając wilgotnej powierzchni gliny, zanurzał w

pierwszym impecie patyczek głębiej, a samą kreskę

pociągał już z mniejszą silą, kreseczki zaczęły

przybierać kształt klinów.

Równolegle z przejściem od pisma piktograficznego

do znaków klinowych, odbywała się daleko

ważniejsza ewolucja wewnętrzna. Symbole, za

pomocą których pierwotnie odtwarzano podobizny

przedmiotów, odrywały się od swojej treści i stawały

się wyłącznie znakiem fonetycznym, reprezentującym

bądź to całe zgłoski, bądź poszczególne dźwięki

alfabetu.

Asyrolodzy przy pierwszych próbach odczytania

napisów asyro-babilońskich stanęli przed zagadką

pozornie nie do rozwiązania. Nielogiczna

gmatwanina elementów obrazkowych, sylabicznych i

alfabetycznych nie tylko utrudniała ich odczytanie,

lecz nasuwała intrygujące pytanie, jak tego rodzaju

pismo mogło w ogóle powstać. Nikt przecież

świadomie nie chciał go powikłać i utrudniać jego

odczytywania. Odpowiedź na to pytanie była prosta:

poszczególne elementy narosły w tym piśmie jak

warstwy kulturowe w stanowiskach

archeologicznych. W tym okresie, kiedy pismo asyro-

babilońskie znajdowało się już w rozwojowej fazie

znaków fonetycznych, starożytni kaligrafowie, czy to

przez konserwatyzm, czy też z jakichś innych

względów, zachowali w nim pewne uświęcone przez

tradycję dawne symbole obrazkowe, stanowiące

relikty z przeszłości.

W zabytkach piśmiennictwa asyro-babilońskiego nie

znaleziono ani jednego przykładu czystego i niczym

nie skażonego pisma obrazkowego, tej

najpierwotniejszej formy utrwalenia myśli. Wynikało

z tego niezbicie, że Babilończycy i Asyryjczycy nie

mogli być twórcami pisma klinowego, że natomiast

przejęli je w dość już rozwiniętym kształcie od

jakiegoś innego ludu. Sztuka pisania powstaje drogą

wielowiekowego rozwoju historycznego i

kulturalnego. Stąd należy wnioskować, że lud, który

stworzył pismo klinowe, a następnie zaginął gdzieś

bez echa, musiał być twórcą wielkiej i bogatej

kultury.

Opierając się na wynikach analizy pisma klinowego,

lingwiści stwierdzili niezbicie, że taki lud kiedyś

istniał, choć przypuszczenie ich nie mogło być na

razie poparte przez archeologię ani jednym

wykopaliskiem. Byli nawet do tego stopnia pewni

słuszności swego przypuszczenia, że dali temu

zagadkowemu ludowi odpowiednią nazwę. Jedni

Ochrzcili ich mianem Sumerów, a inni Akkadów.

Obie nazwy zapożyczyli z odczytanego napisu, w

«Przez okres 25 wieków były one ukryte przed okiem

ludzkim, a teraz oto znów stoją przed nami w

okazałości swego antycznego majestatu. Jakżeż

jednak zmieniła się otaczająca ich sceneria. Tam

gdzie ongiś kwitła pełna przepychu cywilizacja

potężnego ludu, widzimy obecnie nędzę i ciemnotę na

pół barbarzyńskich plemion. Gdzie dawniej wznosiły

się okazałe świątynie i tętniło życie bogatych ludnych

miast - mamy ruiny i bezkształtne usypiska. Nad

przestronnymi salami pałaców, których strzegły te

posągi, chodzą teraz woły w pługu i szumią łany

zboża. Egipt może poszczycić się równie starymi i

niemniej wspaniałymi monumentami, ale zabytki te

zawsze były widoczne, głosząc potęgę i sławę swojej

ojczyzny, posągi zaś, stojące obecnie przed nami,

dopiero teraz wynurzyły się z mroków

zapomnienia...»

«Miażdżący młot podnosi się na ciebie, Niniwo.

Ulicami śmigają rydwany i czynią łoskot na placach.

Bije od nich jasność jak od pożaru. Łyskają niby

błyskawice. Śluzy rozwierają się, pałac rozsypał się w

gruzy. Bierzcie złoto, bierzcie srebro, albowiem

niezliczone są kosztowności i mnóstwo jest

różnorakiego sprzętu. Niniwa uległa zburzeniu,

zniweczeniu i splądrowaniu. Biada miastu tonącemu

we krwi, gdzie dzieją się podstępy i morderstwa i nie

ustaje grabież. Słychać trzask biczów, łoskot

obracających się kół, rżenie rumaków i turkot

rozpędzonych rydwanów.»

Niniwa legła w gruzach. Nad zgliszczami,

okopconymi pożarem i zbrukanymi krwią

pomordowanych mieszkańców, zaległa śmiertelna

cisza. Zawieje piaskowe i pieniące się chwasty zatarły

ostatnie widoczne jej ślady. Odtąd w ciągu 25

wieków potężna stolica Asyrii zaginęła pod grubą

warstwą ziemi. I dopiero w roku 1849 Layard

wydobył na powierzchnię jej zmurszałe, lecz jakże

imponujące jeszcze mury.

W r. 1854 angielski archeolog urządził w „Pałacu

Kryształowym” w Londynie wystawę swoich

wykopalisk. Brytyjczycy zobaczyli bogactwa i

wspaniałości biblijnej Niniwy. W niemym podziwie

oglądali zrekonstruowane komnaty, sale

ceremonialne, posągi i płaskorzeźby asyryjskich

królów, a przede wszystkim autentyczny mur z

cegieł, pokrytych wielobarwną glazurą, nie używaną

w żadnej innej starożytnej architekturze.

W ciągu dwóch lat Layard odkopał pięć pałaców,

wzniesionych przez królów asyryjskich między IX a

VII wiekiem p.n.e. Pierwszą odkopaną budowlę

zidentyfikowano później jako pałac asyryjskiego

króla Assurbasirpala II, który panował od r. 885 do

859 p.n.e. Pod jednym tylko względem spotkało

Layarda rozczarowanie: wzgórze Nimrudu nie

zawierało, jak przypuszczał, ruin Niniwy, lecz miasta

Kalhu.

W połowie XIX wieku archeologia nie była jeszcze w

całym tego słowa znaczeniu nauką. Nie znano wtedy

dzisiejszych ściśle naukowych metod prowadzenia

prac wykopaliskowych, polegających na tym, że

wszelkiego rodzaju zabytki uważa się przede

wszystkim za cenne źródło historyczne, a nie za

efektowny eksponat muzealny. Dzisiejsi archeolodzy

wymierzają i fotografują znalezione przedmioty na

miejscu ich odkopania, ponieważ z ich położenia i

otoczenia można często wysnuć znacznie cenniejsze

wiadomości historyczne niż z samego okazu. Nieraz

drobny jakiś odłamek czy paciorek dostarczyć może

więcej informacji niż jakaś imponująca rzeźba, toteż

archeolodzy przesiewają ze żmudną starannością

piasek, gromadząc wszystkie mikroskopijne nawet

pozostałości. Dzięki umiejętnej restauracji i

konserwacji powstają z odłamków na nowo wspaniałe

wazy czy posążki, a przedmioty narażone na

zniszczenie są zabezpieczane środkami chemicznymi.

Metody Layarda, nawet przy uwzględnieniu

ówczesnego stanu nauki, były niezwykle

niszczycielskie i brutalne. W pogoni za sensacyjnymi

znaleziskami, które by przyniosły mu rozgłos,

zdzierał tablice alabastrowe ze ścian pałacowych,

zakopywał nie zbadane dokładnie fragmenty ruin,

mieszając ze sobą skorupy i odłamki cegieł, a na

tabliczki klinowe mało w ogóle zwracał uwagi. Toteż

wiele cennych okazów asyryjskiej kultury

materialnej, jak broń i zbroje, naczynia z brązu i ze

szkła, wazy i inne dzieła sztuki, uległy zniszczeniu

pod uderzeniem kilofa i łopaty.

Wobec robotników Layard zachowywał się z

arogancją typowego imperialisty brytyjskiego. Dla

ludności tubylczej miał tylko pogardę i traktował ją

jak bydło robocze. Otaczał się stale swoją strażą

przyboczną, której używał nie tylko jako ochrony

osobistej, lecz również do terroryzowania Arabów,

ilekroć próbowali buntować się przeciwko nędznym

płacom. Jednego z szejków, podejrzanego o drobną

kradzież, kazał wywlec z namiotu i wychłostać do

krwi, podczas gdy żony katowanego całowały buty

Anglika i błagały go o zmiłowanie.

Prace na wzgórzu Nimrudu trwały dwa lata. W ciągu

tego czasu Layard wysyłał raz po raz do Londynu

drobniejsze znaleziska. W końcu jednak powziął

śmiałą myśl wysłania dwóch mniejszych

uskrzydlonych stworów z ludzkimi twarzami. W tym

celu kazał zbudować w Mosulu ogromną platformę z

mocnymi kołami. Ciężki pojazd, zaprzęgnięty w woły

i popychany przez Arabów, zajechał przed wzgórze

Za pomocą lin i podstawionych lewarów wtoczono

kolosy na platformę. Tymczasem zapadła noc i na

horyzoncie ukazał się w pełni. Skrzydlate stwory,

ogromne i białe w poświacie księżyca, spoglądały na

nieznany im świat, jakby zbudzone ze snu. Nazajutrz

o świcie rozpoczął się ich transport do rzeki, gdzie

czekały już tratwy, podtrzymywane na wodzie przez

sześćset skórzanych worów napełnionych

powietrzem. Wśród niebywałego krzyku Arabów i

skrzypienia kół nieporęczny wehikuł drgnął i ruszył

ku rzece.

Pochód otwierał sam Layard. Zaraz za nim szli

krokiem tanecznym muzykanci, czyniąc piekielny

hałas grą na fletach i bębenkach. Platformę ciągnęło

trzystu Arabów, popędzanych przez strażników. Za

nimi tłoczyły się wrzeszczące na całe gardło kobiety i

dzieci. Wśród wrzawy jeźdźcy arabscy uwijali się w

samym środku ludzkiego mrowia, wywijając dzidami

i napędzając ciągnących robotników do wysiłku.

Posągi, załadowane na tratwę, dotarły szczęśliwie do

Londynu.

SUMEROWIE WKRACZAJĄ DO HISTORII

Historię Sumerów znamy dziś na ogół dość dobrze.

Archeolodzy odkopali w południowej Mezopotamii

ich miasta, pałace i świątynie, a tabliczki klinowe w

języku Sumerów, odczytywane przez specjalistów

bez większej trudności, przynoszą nam wciąż coraz to

nowe szczegóły z ich bujnego życia.

Ale jeszcze w połowie XIX wieku, kiedy już dość

dużo wiedziano o Asyryjczykach i Babilończykach,

uczeni nie mieli najmniejszego pojęcia, że owe

narody wyprzedzała daleko starsza i równie bogata

kultura Sumerów. Pierwsze sygnały o jej istnieniu w

zamierzchłych epokach Mezopotamii dali - rzecz

osobliwa - nie historycy czy archeolodzy, lecz

lingwiści. Wpadli oni na trop tego nieznanego dotąd

ludu zastanawiając się nad pewnymi właściwościami

pisma klinowego.

Odkrycia, dokonane metodą dedukcji, a więc w

drodze rozumowego wnioskowania, bynajmniej nie

są zjawiskiem wyjątkowym. Niejednokrotnie nauka

zawdzięczała im zdobycze wybitne, przyczyniające

się w sposób przełomowy do jej postępu. Dla

uzyskania pełniejszego obrazu nie od rzeczy będzie

przypomnieć głośniejsze przykłady dokonanych tą

drogą odkryć.

Sto lat temu astronomowie byli przekonani, że system

słoneczny liczy siedem planet, z których Uran jest

najdalej położony od Słońca. Obliczając orbitę, po

jakiej, zgodnie z prawem grawitacji, Uran powinien

był się poruszać, stwierdzili nie bez zdziwienia, że

kapryśna planeta nie chciała jakoś tej drogi się

trzymać. Na pierwszy rzut oka wydawało się, że

zakłócenie w jej krążeniu stawia pod znakiem

zapytania prawo grawitacji, przyjęte przez astronomię

jako niewzruszony pewnik naukowy.

Prawdopodobniejsza była jednak inna możliwość, a

mianowicie, że gdzieś na krańcach układu

słonecznego ukrywa się jakieś nie odkryte dotąd ciało

planetarne, które powoduje zakłócenia w orbicie

Uranu.

Przyjmując ową tezę jako założenie, młodzi

matematycy, Francuz Leverrier i Anglik Adams,

zupełnie niezależnie od siebie, zabrali się do zawiłych

matematycznych obliczeń i wskazali miejsce, gdzie

powinien się znajdować tajemniczy winowajca

międzyplanetarnych zakłóceń. Praca ich uwieńczona

została całkowitym triumfem. Astronomowie

skierowali lunety w wyliczonym przez nich kierunku

i po żmudnych poszukiwaniach znaleźli - Neptuna.

Nie dość na tym. W początkach XX wieku

stwierdzono, że mimo uwzględnienia siły

grawitacyjnej Neptuna, rachunek wciąż jeszcze się

nie zgadzał. Uran nadal wykazywał w swojej orbicie

nie wyjaśnione zakłócenia. Amerykański astronom,

Percival Lovell, nabrał przekonania, że sprawcą tego

musi być jeszcze jakaś inna planeta i obliczył jej

domniemaną pozycję w układzie słonecznym.

Sprawdzenie tej tezy nie było jednak tym razem tak

proste, chodziło bowiem o planetę, której odległość

od Słońca była olbrzymia. Dopiero w r. 1930 udało

się wyodrębnić ją spośród milionów gwiazd i

nazwano Plutonem.

Przykładu najgenialniejszego odkrycia, dokonanego

metodą dedukcji naukowej, dostarcza nam fizyka.

Wielki uczony rosyjski Mendelejew ogłosił w roku

1869 tabelę, w której 63 pierwiastki chemiczne

uszeregował według ich liczby i masy atomowej.

Genialność koncepcji polegała jednak głównie na

tym, że na podstawie pewnych wykrytych praw o

budowie atomów przewidział istnienie innych

jeszcze, nie znanych na razie pierwiastków i

wyznaczył im odpowiednie miejsce w tabeli. W miarę

postępu chemii puste miejsca tabeli dzięki odkryciu

nowych pierwiastków stopniowo się wypełniały. W r.

1950 znaleziono setny pierwiastek centur, a nieco

LAYARD ODKRYWA ZAGINIONĄ NINIWĘ

Po wysłaniu zabytków Nimrudu do Londynu, Layard

wrócił do Konstantynopola, gdzie czekały go nowe

zadania, związane z jego pracą wywiadowczą.

Dopiero po dwuletniej przerwie, tj. w roku 1849,

pojawił się znów w Mosulu. Tym razem rozpoczął

prace wykopaliskowe na wzgórzu Kujundżyk, nie

Zenon Kosidowski (1956) Gdy słonce było bogiem. Strona 4 z 36

którym król semicki Sargon tytułuje siebie „królem

Sumerów i Akkadów”.

Sprawa istnienia Sumerów pozostała w sferze

przypuszczeń naukowych aż do r. 1877. W tymże

roku francuski agent konsularny Ernest de Sarzec

znalazł w miejscowości Tello u podnóża wielkiego

wzgórza posążek w zupełnie niespotykanym dotąd

stylu. Zachęcony tym odkryciem zabrał się do prac

wykopaliskowych, choć nigdy nie trudnił się

archeologią. Stopniowo wydobywał z ziemi posągi,

statuetki, tabliczki klinowe i skorupy naczyń

glinianych o zupełnie oryginalnej ornamentyce.

Wszystkie znaleziska starannie pakował do skrzyń i

odsyłał do paryskiego Luwru.

Wśród wielu zabytków znajdował się posąg z

zielonego diorytu, przedstawiający podobiznę króla-

kapłana miasta Lagasz. Posąg był bardziej archaiczny

w stylu niż wszystko, co dotąd odkopano w

Mezopotamii. Nawet najostrożniejsi asyrolodzy

musieli przyznać, że rzeźbę należy umieścić w

czwartym lub trzecim tysiącleciu p.n.e., że przeto jest

starsza od początków kultury babilońsko-asyryjskiej.

Odkrycie wywołało w kołach naukowych olbrzymie

poruszenie. Nie można było zaprzeczyć, że Sarzec

natknął się na dowody pra-kultury mezopotamskiej i

tym samym potwierdził tezę lingwistów o istnieniu

Sumerów. Jak to później się okazało, Francuz odkrył

w Tello ruiny miasta sumerskiego Lagasz, które w

historii Mezopotamii odegrało niepoślednią rolę i

przez pewien czas było ośrodkiem życia kulturalnego

Sumeru.

Nawet po znalezieniu tabliczek klinowych z

fragmentami pisma sumeryjskiego, niektórzy

asyrolodzy nie chcieli uwierzyć w istnienie tego ludu.

Stali oni na stanowisku, że po prostu odkryto

znaleziska kultury babilońskiej z dawniejszych niż

dotąd okresów. Zupełnie fantastyczną teorię

przeciwko istnieniu Sumerów opracował francuski

semitolog Halevy. Twierdził on, że napisy rzekomo

sumeryjskie są fragmentami sztucznego języka,

czymś w rodzaju szyfru, stworzonego przez kapłanów

babilońskich dla tajnej korespondencji.

W r. 1880 nadeszła do Moskwy pewna ilość skrzyń z

zabytkami mezopotamskimi. Wśród nich znajdowała

się kolekcja tabliczek klinowych z dziwacznymi

rysunkami. Asyrolodzy, a szczególnie wybitny

uczony francuski Menant, orzekli na podstawie

przedłożonych im fotografii, że tabliczki są

falsyfikatami, że pismo podobnie cudaczne nigdy nie

mogło istnieć w dziejach ludzkości.

Wtedy pismem tym zainteresował się wielki asyrolog

rosyjski Michał Nikolski. Po żmudnych badaniach

wystąpił publicznie w obronie autentyczności

tabliczek i oświadczył, że zawierają one jedną z

najstarszych form pisma klinowego, wspomniane już

pismo linearno-hieroglificzne. Co więcej, zdołał

nawet odczytać niektóre znaki pradawnego pisma.

Oświadczenie jego wywołało swego czasu szeroką

polemikę w światowych kołach naukowych. Gdy

jednak w kilka lat później wykopano na wzgórzu w

Tello większą ilość tabliczek z tym samym typem

pisma, nikt już nie mógł wątpić, że uczony rosyjski

był istotnie odkrywcą pradawnego pisma Sumerów.

Sarzec kopał w latach 1877-1881. W okresie od r.

1888 do 1890 Amerykanie Peters, Haynes i Fisher

odkryli miasto Nippur, stolicę kultu religijnego

Sumerów, a w r. 1922 Anglik Woolley dokonał

sensacyjnych odkryć w prastarym biblijnym Urze,

mieście Abrahama.

Z trudnością przychodzi uwierzyć, że pustynia była

ongiś gęsto zaludnionym krajem, że istniały tu liczne

miasta, że zbierano obfite plony zbóż, owoców i

jarzyn, że kwitła nauka i sztuka, rozwijał się bujnie

handel i rzemiosło. A przecież potężne, strome

wzgórza z ruinami na szczytach świadczą ponad

wszelką wątpliwość o bogatej, pełnej chwały

młodości, jaką przeżywała ta nieszczęsna ziemia w

zamierzchłych czasach. Z jej wnętrza archeolodzy

wydobywają dziś masywne mury warowne, pałace,

świątynie, biblioteki, rzeźby i kosztowności ze

szlachetnych metali, świadczące o geniuszu owych

dawnych mieszkańców, o ich wysoko rozwiniętej

kulturze i cywilizacji, o potędze ich władców, o tym,

że ziemia ta rodziła kiedyś obfite plony.

Przed kilku tysiącami lat południowa Mezopotamia

stanowiła dno Zatoki Perskiej. Potem wody zaczęły

stopniowo opadać, a z nurtów wyłoniły się rozległe

trzęsawiska. Rzeki Tygrys i Eufrat znosiły z wyżyn

anatolskich ił, który wysychał w słońcu i wśród

bagnisk i sitowia tworzył żyzne, kiełkujące życiem

wyspy. Niebawem w rzekach i kanałach zaroiło się

od ryb, w szuwarach zagnieździło się ptactwo i miały

w nich swoje legowiska dziki, a na wyspach

zazieleniło się od drzew daktylowych, rodzących

pożywne owoce.

Wśród pustynnych przestrzeni ten skrawek bujnej

wegetacji musiał wydawać się pierwszym

przybyszom krajem obiecanym. Rokrocznie wody

obu rzek występowały z brzegów i zalewały równinę

szerokim rozlewiskiem. W miesiącu sierpniu i

wrześniu spływały do swoich koryt. W tym okresie

miejsca wyżej położone szybko wysychały w

tropikalnym słońcu, w dolinach jedynie pozostawały

błotniste kałuże. Wystarczyło obłaskawić naturę,

skanalizować i rozprowadzić wody wedle potrzeby,

by mokradła zamieniły się w sady i ogrody

warzywne.

Pierwsi osadnicy przybyli do południowej

Mezopotamii w nieznanych bliżej,

przedhistorycznych czasach. Jak świadczą

wykopaliska w miejscowości arabskiej El-Ubaid,

leżącej w odległości siedmiu kilometrów od ruin Uru,

już w epoce neolitycznej kwitło tam pełne życie. W

osadzie znaleziono szczątki lepianek z iłu i sitowia,

garnki lepione ręcznie bez krążka garncarskiego,

motyki, toporki z łupanego i gładzonego krzemienia,

sierpy gliniane wypalane w ogniu, podkładki

kamienne, w których obracały się jak na biegunach

drzwi chat, łodzie oraz haczyki na ryby. Mieszkańcy

osady hodowali zwierzęta domowe, uprawiali rolę i

trudnili się rybołówstwem. Kamienne przęśliki i

ciężarki do krosna świadczą, że znali już tkactwo.

Jako ozdoby używali paciorków z lawy wulkanicznej,

muszli lub przejrzystego kwarcu, a sądząc po

wykopanych posążkach, tatuowali swoje ciało. Nie

wiadomo dotąd, jakiego pochodzenia byli to ludzie.

Uczeni przypuszczają, że były to semickie plemiona

Akkadów, które potem z niewiadomych powodów

przeniosły się do północnej części Mezopotamii,

gdzie utworzyły własną organizację państwową.

Sumerowie pojawili się w południowej Mezopotamii

znacznie później. Wykopaliska przemawiają za tym,

że zajęli ją pokojowo i stopniowo zmieszali się z

tubylczą, wcześniej przybyłą ludnością. Sumerowie

byli znakomitymi rolnikami. Oni to zbudowali

rozległy system kanałów dla osuszenia moczarów i

przechowywania wody na okres posuchy..

Pod wprawną ręką rolnika sumeryjskiego znacznie

podniosła się urodzajność Mezopotamii. Dokumenty

z lat około 2500 p.n.e. stwierdzają, że pola

jęczmienne dawały przeciętnie 66-krotne plony.

Grecki historyk Herodot pisze, że zbierano tam

dwieście razy tyle co zasiano. Rzymski pisarz

Pliniusz twierdzi, iż zbiory odbywały się tam dwa

razy do roku, a na dodatek rżysko stanowiło obfite

pastwisko dla owiec.

W trzecim tysiącleciu p.n.e. południowa

Mezopotamia była już krajem gęsto zaludnionym.

Świadczą o tym liczne miasta, zakładane w bliskiej

od siebie odległości. Największymi spośród nich

były: Nippur, Isin, Szurupak, Umma, Lagasz, Uruk,

Ur i Eridu. W północno-zachodniej części kraju żyły

plemiona semickie Akkadów. Ich miasta to: Opis,

Akszak, Sippar, Babilon, Kuta, Kisz i Akkad.

Sumerowie, jak wszystkie inne ludy, żyli pierwotnie

w ustroju wspólnoty rodowej. W miarę wzrostu

urodzajności gleby i postępu technicznego chłop

sumeryjski wytwarzał więcej, niż to było mu

potrzebne do życia. Nadwyżki przywłaszczali sobie

członkowie starszyzny rodowej. W rezultacie

wspólnota pierwotna ulegała stopniowemu

rozkładowi, przekształcając się powoli w

społeczeństwo klasowe. Znaleziska archeologiczne

dowodzą w sposób niezbicie przekonywający, że w

trzecim tysiącleciu przed początkiem naszej ery

wytworzyła się już głęboka przepaść między klasami.

Na czele poszczególnych miast stali królowie-

kapłani, otaczani nimbem boskości. Mieszkali oni

wraz z kapłanami i możnowładcami w okazałych

pałacach wśród niebywałego zbytku, podczas gdy

chłopi i rzemieślnicy popadali coraz bardziej w stan

faktycznego niewolnictwa.

Sumerowie nie potrafili złączyć się w jednolitą

organizację państwową. Mimo że wiązała ich

wspólna kultura i religia, byli rozbici na liczne

miasta-państwa, które prowadziły z sobą nieustanne

wojny, wydzierając sobie co lepszą ziemię i dążąc do

narzucenia rywalom swojej hegemonii. W tym to

okresie powstaje potężne państwo Akkadu, którego

królem był Sargon. Zjednoczywszy północne

plemiona semickie w jedno państwo, poprowadził

swoje wojska z kolei na powaśnione miasta-państwa

Sumerów, pokonał je i stworzył pierwszą wielką w

Mezopotamii monarchię despotyczną. Ale semiccy

Akkadowie rychło zostali pochłonięci przez wyższą

kulturę podbitego ludu, toteż monarchia Sargona stała

się wkrótce państwem sumeryjskim.

Skąd przybyli Sumerowie i do jakiej grupy ludów

należy ich zaliczyć? Badania znalezionych czaszek i

kości ustaliły, że stanowili odgałęzienie

Indoeuropejczyków, lingwiści zaś stwierdzili, że

język ich jest spokrewniony z grupą języków

jafickich.

Istnieje szereg danych świadczących o tym, że

Sumerowie byli pierwotnie ludem górskim i

prawdopodobnie przybyli z wyżyn irańskich lub z gór

azjatyckich. W dawnych czasach plemiona, żyjące w

górzystych okolicach, składały bogom ofiary

zazwyczaj na szczytach górskich. Otóż podobnie i

Sumerowie umieszczali zawsze swoich bogów na

jakiejś wyżynie. W Międzyrzeczu, pozbawionym

wzniesień, budowali, aby zadość uczynić dawnej

tradycji, ogromne piramidy z niewypalonych cegieł,

zwane „Zikkuratami”. Dopiero na ściętych

wierzchołkach owych sztucznych gór stawiali bogom

świątynie. W każdym mieście sumeryjskim odkopano

przynajmniej jeden taki „Zikkurat”.

Ale przypuszczenie to nie zgadza się z podaniami

Sumerów, którzy uporczywie mawiali o sobie, że

przybyli „zza morza”. Archeolodzy nie wykluczają

również takiej możliwości, niejednokrotnie przecież

przekonywano się, że w wielu pozornie

niewiarogodnych podaniach sumeryjskich tkwiło

jakieś źdźbło prawdy. Zresztą ślady kultury

sumeryjskiej znaleziono w Afganistanie i

Beludżystanie, a nawet w dolinie Indusu, oddalonej o

2500 kilometrów od Mezopotamii. Z tych względów

sprawy pochodzenia Sumerów nauka nie uważa dotąd

za ostatecznie przesądzoną.

W grobach królewskich Uru, którym poświęcamy

osobny rozdział, znaleziono tak zwany „Sztandar z

Uru”. Wywołał on kiedyś wielką sensację. Jest to

płyta, na której techniką mozaikową przedstawieni są

Sumerowie, tak jak żyli i odziewali się w trzecim

tysiącleciu p.n.e. Widzimy tam ucztującego króla-

kapłana w Otoczeniu swego dworu. Dostojnicy,

ubrani w sute tkaniny wełniane podobne do tunik,

trzymają w ręku puchary. Duże ich głowy, szerokie

twarze i wydatne nosy czynią ich podobnymi do

dzisiejszych Arabów. W przeciwieństwie do

późniejszych Babilończyków i Asyryjczyków nie

nosili zarostu. W dolnej części „Sztandaru” znajduje

się korowód prowadzonych na rzeź zwierząt

ofiarnych, skrępowanych jeńców wojennych i

żołnierzy sumeryjskich w kaskach na głowach,

uzbrojonych w tarcze i dziryty* [*Dziryt - rodzaj

krótkiej włóczni służącej za pocisk (przyp. red.).].

Największą rewelację stanowią rydwany zaprzęgnięte

w osły, sądzono bowiem przed znalezieniem

„Sztandaru”, że wozy bojowe wprowadzili dopiero

Asyryjczycy.

na czerwono, a świątynia na wierzchołku błyszczała

szafirową glazurą ścian i pozłotą kopuły.

Kolory spełniały nie tylko zadania dekoracyjne, lecz

zawierały pewien sens symboliczny, związany z

wyobrażeniami Sumerów o budowie wszechświata.

Czarny kolor symbolizował krainę podziemi,

czerwony ziemię, a kolor niebieski oznaczał niebo i

słońce.

W murach piramidy znajdowały się wąskie szczeliny

przypominające strzelnice w starych warowniach.

Początkowo nie umiano wytłumaczyć przeznaczenia

tych dziwnych otworów. Ponieważ piramida tworzyła

masyw wypełniony cegłami, szczeliny zatem nie

mogły być oknami. Dopiero po dłuższych badaniach i

dyskusjach archeolodzy doszli do przekonania, że

otwory służyły do odprowadzania wody z tarasów.

Skąd jednak woda na tarasach, skoro w Mezopotamii

nie bywało prawie żadnych opadów deszczowych?

Odpowiedź, jaką znaleziono na te wątpliwości,

stanowiła równocześnie nie lada rewelację. Otóż

Sumerowie nanieśli na tarasy ziemię i urządzili tam

ogrody. Rzecz zrozumiała, że w klimacie tropikalnym

kwiaty i drzewa musiały być często i obficie

podlewane. Gdyby nadmiaru tej wody nie

odprowadzono na zewnątrz przez otwory w murze,

fundamentom piramidy groziłoby stale podmycie, a

budowli prędzej czy później ruina.

Tabliczki klinowe w całej rozciągłości potwierdziły

przypuszczenia archeologów. W jednym z napisów

król babiloński Nabonid donosi, że kazał oczyścić z

gałęzi i naprawić świątynię „Gig-par-ku”. Zagadka

tych gałęzi wyjaśniła się po ustaleniu położenia

świątyni. Świątynia ta bowiem stała u podnóża

piramidy, a więc tuż pod tarasami, skąd

przypuszczalnie niesumienni ogrodnicy zrzucali

obcinane gałęzie, nie troszcząc się o to, że spadają na

dach niżej położonego budynku.

Główną częścią sumeryjskiego rytuału religijnego

były procesje, ich przepych, malowniczość i blask

stanowił zapewne jeden ze sposobów utrzymania w

uległości i posłuszeństwie pracującej w pocie czoła

ludności. Król-kapłan tytułował siebie „dzierżawcą

boga na ziemi” na znak, że nie on, lecz sam bóg jest

właścicielem wszystkich dóbr kraju. Chłopom i

rzemieślnikom kazano wierzyć, iż oddając

włodarzowi boskiemu znaczną większość owoców

swojej pracy, spełniają konieczny i pobożny

obowiązek religijny.

Jakże urzekająca musiała być majestatyczna budowla

„Zikkuratu”. Niebotyczna wieża grała w słońcu

bogatą gamą kolorów: czernią i szkarłatem

spiętrzonych ścian fasady, szmaragdową zielenią

wiszących ogrodów i lazurowo-złotą świątynią, która

gdzieś w podniebnych wysokościach gorzała w

słońcu jak zjawisko nie z tego świata.

Świątynia nie była przybytkiem powszechnego kultu

religijnego, lecz prywatną siedzibą boga, do której

zwykli śmiertelnicy nie mieli dostępu. Tłoczyli się

oni u stóp piramidy, przyglądając się w struchlałej

bojaźni przebiegowi obrządków religijnych. Podczas

gdy chór kapłanów przy wtórze harf, fletów i bębnów

śpiewał uroczyste hymny, schodami, w górę i w dół,

posuwał się korowód króla, kapłanów i dostojników

w paradnych strojach, kapiących złotem i drogimi

kamieniami. Nad ich głowami łopotały feretrony i

kołysały się emblematy boga Nannara.

Wspaniałość procesji musiała - rzecz oczywista -

zapaść głęboko w wyobraźnię i pamięć starożytnych

ludów. Związane z nią legendy i alegorie przetrwały

Sumerów i „Zikkuraty”, które dawno już stały się

rumowiskiem. Wyrazem dalekich wspomnień

ceremoniału był sen biblijnego Jakuba. Orszak

aniołów wstępujący i zstępujący z drabiny - czyż to

nie obraz sumeryjskiego korowodu rytualnego na

stopniach piramidy? Plemiona Abrahama

przechowywały go z pokolenia na pokolenie z

czasów niewoli w Urze i na swój sposób przeobraziły

w Jakubową drabinę Starego Testamentu. Przed

odkryciem archeologicznym Woolleya nikt nawet nie

przypuszczał, że biblijna alegoria ma jakiś związek z

prawdziwymi wydarzeniami historii i że drabina

anielska kryje w sobie tajemnicę potężnych piramid

starodawnego Sumeru.

PODNIEBNA ŚWIĄTYNIA Z LAZURU I ZŁOTA

W roku 1922 ekspedycja archeologiczna uczonego

angielskiego Leonarda Woolleya rozpoczęła

systematyczne prace wykopaliskowe na wzgórzu,

zwanym przez Arabów „Górą Smoły”. Kryły się tam

potężne zwaliska Uru, stolicy boga księżyca Nannara,

który w okresie bez mała dwóch tysięcy lat miał tam

swoją świątynię i otaczany był wielką czcią przez

Sumerów, Babilończyków i Asyryjczyków.

Po usunięciu tysięcy ton piasku i gruzu, ekspedycja

odsłoniła fundamenty i zawalone mury ogromnej

piramidy zwanej „Zikkuratem”, czyli „Świątynią

Boga”. Staranne pomiary pozwoliły zrekonstruować

niemal że we wszystkich szczegółach wygląd

budowli. Wznosiła się ona trzema piętrami tarasów

zwężającymi się ku górze. Na ściętym wierzchołku

stała świątynia, do której wiodły trzy rzędy stromych

schodów, liczących po sto stopni. Piramida stanowiła

solidną masę niewypalonych cegieł, pokrytą na

zewnątrz okładziną z cegieł hartowanych w ogniu.

Pomiary ustaliły osobliwe odchylenia i

nieprawidłowości w ukształtowaniu budowli, których

archeolodzy nie umieli sobie pierwotnie

wytłumaczyć. Ściany poszczególnych kondygnacji,

osadzonych na sobie jak klocki, nie były pionowe,

lecz lekko się pochylały, podobnie jak

średniowieczne mury lub skarpy. Co więcej, nie

tworzyły prostych linii, lecz wyginały się ku

środkowi poziomym łukiem. Rekonstrukcja

rysunkowa piramidy z łatwością wyjaśniła sens tych

intrygujących odchyleń. Złożona z prostokątnych,

spiętrzonych na sobie sześcianów, budowla

sprawiałaby wrażenie ociężałej, bezdusznej bryły.

Tymczasem pochyłe i wklęsłe płaszczyzny elewacji

tworzyły płynne linie, po których wzrok obserwatora

mógł swobodnie ślizgać się ku szczytowi, by spocząć

na świątyni, stanowiącej uwieńczenie i główny akcent

całej budowli. Stało się rzeczą jasną, że architekci

sumeryjscy byli nie tylko doskonałymi

budowniczymi, lecz również subtelnymi artystami,

znającymi dobrze arkana kompozycji wielkich

budowli. Z podziwu godnym mistrzostwem umieli w

nich połączyć monumentalną siłę z wrażeniem

lekkości i harmonijnego czaru.

Siady kolorów na cegłach pomogły archeologom do

ustalenia dodatkowych szczegółów: dwa najniższe

piętra były pomalowane na czarno, trzecie, najwyższe

W ruinach tych miast znaleziono wspaniale,

gigantyczne świątynie, wazy, rzeźby, kamienie

erekcyjne z napisami, tabliczki klinowe oraz

przedmioty artystyczne ze złota, srebra i drogich

kamieni. Odkopane przy świątyniach archiwa

pozwoliły śledzić dzieje Sumerów aż do najdalszych

mroków przeszłości. Co więcej - w Fara, Uruk, El-

Ubaid i Urze wydobyto spod ziemi osiedla, sięgające

epoki neolitycznej, założone przez ludy nieznane,

które zajęły południową Mezopotamię na długo przed

pojawieniem się tam Sumerów.

Nasza wiedza dzięki tym odkryciom rozszerzyła się o

całe tysiąclecia. Dziś wiemy, że już na pięć tysięcy lat

p.n.e. plemiona Mezopotamii zajmowały się hodowlą

bydła i uprawą roli, a nawet budowały ludne miasta,

jak Ur, Lagasz i Nippur.

UKRYTY SKARB I POGORZELISKO

Piramida Uru, jak to ujawniły wykopaliska, nie stała

samotnie na otwartej przestrzeni. Otaczała ją gęsta

zabudowa pomniejszych świątyń, magazynów

gospodarczych i domów mieszkalnych dla kapłanów,

tworząc niejako osobną dzielnicę miasta.

Wśród tych budowli wyróżniała się okazałością

świątynia poświęcona bogini Nin-Gal, małżonce boga

Nannara. Był to zawiły kompleks sal, kaplic,

krużganków, dziedzińców i murów warownych, który

powstał w ciągu wielu setek lat i rozrósł się do

imponujących rozmiarów.

Królowie Mezopotamii otaczali świątynię szczególnie

troskliwą opieką. Nieustannie prowadzili w niej różne

naprawy i prace konserwatorskie, a gdy mury waliły

się ze starości, wznosili na ich fundamentach nowe,

piękniejsze jeszcze budowle. Bardzo im zresztą

zależało na tym, by ich zasługi dla przybytku bogini

Nin-Gal nie poszły w zapomnienie. Dzięki ich

próżności znamy dziś nazwiska niemal że wszystkich

królów-fundatorów, którzy w jakikolwiekbądź sposób

przyłożyli się do wielkości świątyni. Archeolodzy

znaleźli je wyryte na cegłach i glinianych stożkach

ukrytych w niszach ścian, na brązowych posążkach

rytualnych i gniazdach z twardego diorytu, w których

obracały się na biegunach wierzeje świątynne.

GDZIE ONGIŚ SZUMIAŁY GAJE DAKTYLOWE

Na połowie drogi między Bagdadem a Zatoką Perską,

około 15 kilometrów na zachód od dzisiejszego

koryta Eufratu, wznosi się wzgórze z potężnymi

ruinami miasta Ur. Jak okiem sięgnąć roztacza się

dokoła płowa, bezludna pustynia i rzadko porosłe

stepy. Tu i ówdzie widać nędzne lepianki fellachów*

[*Fe11ach - osiadły chłop arabski (przyp. red.)]

irackich, których obecność jeszcze bardziej podkreśla

dojmujące wrażenie pustki. Na wschodzie znaczą się

ciemne sylwetki drzew palmowych, rozciągniętych

długim pasmem nad brzegiem Eufratu.

Niezmierzoną płaszczyznę zalewa odrętwiająca

senność. Powietrze wibruje i skrzy się od zabójczego

upału. Raz po raz znienacka podrywa się tuman pyłu,

przenika do ust i nosa samotnego wędrowca.

Nierzadko pojawiają się miraże, dające złudzenie,

jakoby krajobraz był przetkany chłodnymi taflami

wody. Ale bywalec nie pozwoli się uwieść

zwodniczym igraszkom przyrody, wie przecież, że

rozprażona, spalona na popiół ziemia jest od

niepamiętnych czasów bezwodną pustynią.

Zenon Kosidowski (1956) Gdy słonce było bogiem. Strona 5 z 36

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: