TYTUL: Poza Miloscia i Wolnoscia. Syndrom uzaleznienia psychologicznego.
AUTOR: Tadeusz Kobierzycki
Pamieci
prof. Kazimierza Dabrowskiego (1902-1980)
filozofa, psychiatry i psychoterapeuty
Praca powstala w Studenckiej Szkole Higieny Psychicznej
Przedmowa.
Dzialalnosc i tworczosc dr Tadeusza Kobierzyckiego obejmuje filozofie,
pedagogike, psychologie i psychoterapie. Jego aktywnosc koncentruje sie
na higienie psychicznej, ktorej promotorem byl w Polsce prof.Kazimierz
Dabrowski (1902-1980). Po smierci tego wybitnego uczonego, dr
T.Kobierzycki od maja 1981 r. do czerwca 1984 r. byl przewodniczacym
Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej i redaktorem kwartalnika
Zdrowie Psychiczne. Poprzez Konwersatorium Ja-Czlowiek,
(1981-1983) przygotowal program Studenckiej Szkoly Higieny Psychicznej,
ktora sie usamodzielnila w roku 1984. Do tej pory wzielo w niej udzial
kilkuset studentow.
Cecha charakterystyczna w diagnostyce i terapii proponowanej przez dr
T.Kobierzyckiego jest skoncentrowanie na poszukiwaniu i ksztaltowaniu
autonomii osobowej.
Dlugoletnia praca ze studentami, przezywajacymi trudnosci osobiste,
nerwice i psychonerwice, a takze reagujacymi psychopatycznie i
psychotycznie, sklonila dr T.Kobierzyckiego do zbadania tendencji
uzaleznieniowych w okresie szkolnym. Jako nauczyciel psychologii i
pedagogiki, bezposrednio obserwowal fenomeny uzaleznienia. Psychologia
szkolna jest aktualnie zorientowana patocentrycznie, jest zrodlem wielu
urazow i srodowiskiem potegujacym urazy wyniesione z domu. Nauczyciele
wzamacniaja porzadek Rodzica. Silna reprezentacja nauczycielek, ktore
stanowia okolo 70% kadry, uniemozliwia prawidlowe i zdrowe
roznicowanie sie i rozwoj osobowosci ucznia.
Na tle psychopatologii domowej i szkolnej zrozumiale sa zjawiska
nieposluszenstwa, buntu i kontestacji Dziecka, takze w skrajnych formach,
przybierajacych postac narkomanii, alkoholizmu czy samobojstwa. Na
skutek niedoboru meskiej reprezentacji w srodowisku wychowawczym,
tzw. patologiczne formy zachowania, staja sie nie tylko wyrazem zlego
rozwoju Dziecka, ale takze speczyficzna forma autoterapii. Takie
zachowanie jest zwierciadlem krzywej rodziny lub krzywej szkoly.
Waznym momentem w doswiadczeniach dr T.Kobierzyckiego bylo
prowadzenie treningow z Rodzicami narkomanow i mlodocianymi
narkomanami z okolic Lublina. Zwrocil wtedy uwage na reakcje
psychotyczne narkomanow i na silna potrzebe halucynacji. Te zjawiska nie
daly sie zinterpretowac na poziomie psychoanalizy Z.Freuda. Dlatego dr
T.Kobierzycki zwrocil sie do psychologii glebi C.G.Junga. Dr
T.Kobierzycki w duzym stopniu korzysta z projekcyjnych technik i metod
diagnozy. Autor prezentowanych tyekstow wykracza zarowno poza
twierdzenia Freuda jak i Junga, formulujac wlasne hipotezy, zorientowane
na rozwoj osobowy.
W swojej koncepcji uzaleznien, opisywanej jako syndrom uzaleznienia
psychologicznego, dr T.Kobierzycki wychodzi z zalozenia, ze egzystencja
ludzka sterowana jest przez zasadnicze wartosci: milosc, wolnosc i lek. Sa
to doswiadczenia zrodlowe, dziedziczone genetycznie. Zatem od tego typu
doswiadczen zalezy to, w jaki sposob zorientowany jest rozwoj osobowy, co
zdominuje integracje psychiczna i jaka wartosc stanie sie zrodlem kryzysu
osobowego. Wartosci te, ujawniaja sie w przezyciach, maja swoj aspekt
biologiczny, spoleczny, psychologiczny i osobowy (ontologiczny).
Wszystkie maja znaczenie dla diagnozy i prognozy rozwojowej. Musi ona
obejmowac calosc zycia jednostki, takze jej wymiar transcendentny.
Matka moze nie chciec urodzic Dziecka. Wtedy dokonuje intencjonalnej
aborcji czyli psychologicznie usmierca Dziecko. A wiec sam moment
urodzenia jest juz znaczacy dla zbudowania systemu uzaleznienia. Ma on
swoje odzwierciedlenie w stosunku matki do Dziecka. Nastepnie w fazie
oralnej, analnej i fallicznej (Z.Freud) nastepuje wzmacnianie zaleznosci od
matki lub uwalnianie Dziecka z tej zaleznosci. Na ogol jednak, zwlaszcza w
sytuacji deficytu, gdy matka zostaje sama, Dziecko spelnia role
reprezentanta meza matki i wlasnego ojca. Staje sie obiektem
przeniesienia urazu matki oraz obiektem jej kompensacyjnych
manipulacji. Ten kompensacyjny stosunek matki do Dziecka jest
dynamizmem uzaleznienia.
Wymiar psychologiczny uzaleznienia przybiera postac zaburzenia
psychotycznego (halucynacje). Mozna go dobrze opisac za pomoca
terminologii C.G.Junga. Efekt psychotyczny, to niemoznosc zintegrowania
i zroznicowania wlasnego ja z tresciami zakazow i nakazow czyli z
archetypem cienia: (wstyd, wina, grzech), animy-aminusa: (bycie
kobieta-mezczyna), wielkiej matki-starego medrca:
(macierzynstwo-ojcowstwo duchowe), jazni: (byecia soba - osoba).
Tendencja do rozszczepiania osobowosci moze osiagnac stan integracji i
syntezy wewnetrznej. Integracja ta pozwala wydostac sie z impasu osobie
uzaleznionej psychologicznie od rodzicow lub osob zastepczych.
T.Kobierzycki wychodzi z zalozenia, ze uzaleznienie jest syndromem
rodzinnego ukladu, w ktorym Dziecko odgrywa role stabilizatora. W
rodzinie syndromem uzaleznienia jest brak dynamiki rozwojowej,
pozwalajacej przeksztalcac uklad. Ten brak, to roznorodne deficyty
psychiczne, spoleczne, fizyczne. Dziecko kompletuje braki rodzicow lub
nawet je zastepuje, sluzy do wyrzeczenia ojca lub matki. Musi chorowac,
aby uklad sie nie zmienil. W ujeciu dr T.Kobierzyckiego istotne jest
zroznicowanie uzaleznien, wedlug sposobow radzenia sobie z nimi przez
Dziecko. Rozwiazania regresywne symbolizuja: niedorozwoj psychiczny,
autyzm, narcyzm, narkomania, alkoholizm. Rozwiazania transgresyne
symbolizuja: anorexia nervosa, pracoholizm, nerwice i psychonerwice. Zas
rozwiazania psychotyczne symbolizuja zachowania charakterystyczne dla
osobowosci typu borderline.
Klasyfikacja roznicujaca typy uzaleznien moze miec praktyczne
zastosowanie w roznicowaniu terapii osob uzaleznionych. Dr
T.Kobierzycki, na konferencji zorganizowanej w 1986 r. w Warszawie,
zaproponowal reorganizacje osrodkow terapii wedlug typu -
psychopatycznego, psychotycznego, psychoneurotycznego. Aktualnie
bowiem terapia dla narkomanow i alkoholikow jest skoncentrowana na
pracy z psychopatami. A osoby o typie psychoneurotycznym i
psychotycznym nie znajduja wlasciwej pomocy.
Dr T.Kobierzycki opisuje trzy typy wiezi Dziecka z Rodzicem,
wzmacniajace jego uzaleznienie. Pierwszy: symbiotyczny, w ktorym Rodzic
wzmacnia regresje, sklania do toksykomanii, choroby, niedorozwoju. Jego
cecha charakterystyczna jest praktykowanie rytualow kazirodczych. Ten
typ zaleznosci jest najtrudniejszy do przelamania w psychoterapii. Drugi:
separacyjny, oparty na wzajemnym wzmocnieniu, przybiera postac Gry w
porzucenie. Dziecko praktykuje kompulsywne powroty do domu, z
wyjazdow, ucieczek, rozstan na zawsze, spowodowanych przez
maltretowanie, awantury, itp. Trzeci: alienacyjny typ uzaleznien
charakteryzuje sie latwoscia opuszczania domu rodzinnego i Rodzicow.
Dziecko uznaje (lub halucynuje), ze jego Rodzice sa nieprawdziwe, ze
pochodzi z domu dziecka lub z innego, tajemnego (czesto nieprawego
zwiazku) ojca lub matki. Takie zaburzenie obrazu siebie ma swoje korzenie
w rodzinach schizmatycznych (podwojna lub wielokrotna rodzina).
Alienacja psychiczna rozwija sie w kierunku psychozy, ktora
systematyzuje tresci urazu w obrazy apokalipsy. Dziecko jest w niej ofiara,
osoba potepiona i podla, zdegradowana przez demonicznego Rodzica.
W zakonczeniu niniejszej ksiazki autor zamiescil wlasny model
diagnostyczny, dotyczacy ewolucji uzaleznienia - od strony Dziecka. W
swojej przedmowie przyjmuje wersje tego modelu - od strony Rodzica.
Siegam do tekstow opublikowanych poza tym zbiorem, do ktorego dostep
jest trudny.
Syndrom uzaleznienia psychologicznego w koncepcji dr T.Kobierzyckiego
wyglada nastepujaco:
1. Negatywny kontekst spolecznej pozycji kobiety:
nadmierne obciazenie praca (pracoholizm),
odrzucenie roli matki (ograniczenie potomstwa, realna i
intencjonalna aborcja),
maskulinizacja osobowosci (poczucie nizszosci, wstydu i krzywdy z
powodu bycia kobieta),
2. Negatywny kontekst spolecznej pozycji mezczyzny:
patogenna zaleznosc od miejsca pracy (nadumieralnosc),
zrzeczenie sie roli ojca na rzecz kobiety (nieodpowiedzialnosc),
infantylizacja lub feminizacja osobowosci (poczucie slbosci i
bezradnosci).
3. Socjopatyczny lub psychopatyczny uklad relacji mezczyzna-kobieta:
brak kontaktu emocjonalnego i pseudowzajemnosc,
anihilacja i masywna agresja jako wzajemne wzmacnianie,
konflikt skoncentrowany wokol seksu,
lek przed Dzieckiem, myslenie i dzialanie abortywne np.ograniczenie
liczby potomstwa,
tendencja do przeksztalcania ukladu diadycznego w monadyczny.
4. Rodzina z syndromem uzaleznienia:
podzial rodziny miedzy Rodzicow,
niezroznicowanie rol malzenskich i rodzicielskich,
diady emocjonalne i uklady kazirodcze,
konflikt i podporzadkowanie rodziny ojcu lub matce (monadyzacja),
zimna, irracjonalna, chaotyczna lub schizmatyczna struktura
(alienacja i psychotyzacja wiezi).
a. ojciec:
zdegradowany do roli pracownika i kasjera itp.,
bierny, wyautowany, ukryty, depresyjny (alkolholizm),
konfrontuje sie z zona i Dzieckiem przez agresje,
gra role nieobecnego, chorego, dzieciecego lub demonicznego.
b. matka:
awansowanie do roli superrodzica i superpracownika,
aktywna, centralna, zagarniajaca, manijna,
konfrontuje sie z mezem i Dzieckiem przez ponizanie ich lub
siebie,
gra role wszechmocnej, ale samotnej i opuszczonej lub
obojetnej.
c. dziecko:
uzaleznione od jednego z Rodzicow lub walczace,
konfrontujace sie z Rodzicami za pomoca choroby fizycznej lub
psychicznej,
zastepujace nieobecnego Rodzica, ratujac w ten sposob
malzenstwo i uklad rodzinny.
5. Struktura psychiczna osoby uzaleznionej:
lek przed nieistnieniem, smiercia, zyciem,
brak bezpieczenstwa ontologicznego,
wola samozniszczenia, samodreczenia, samobojstwa,
symbiotyczne, separacyjne i alienacyjne formy identyfikacji,
potrzeba bycia absorbowanym i zahamowanym,
lek przed rozwojem, brak autonomii,
przezywanie konfliktu miedzy ja i nie-ja, brak odgraniczenia sie od
innych osob,
somatyzacja leku, autoseksualizm, narkomania, alkoholizm i wstret
do wlasnego ciala,
poczucie pustki wewnetrznej i nacisku zewnetrznego,
rozbudowa systemu obrony wewnetrznej (ewolucja ku paranoi),
poczucie wdzierania sie swiata do wewnatrz (ewolucja ku psychozie),
alienacja psychiczna, swiat wyobrazony staje sie prawdziwy, swiat
fizyczny i spoleczny - falszywy.
6. Dynamika uzaleznienia i terapia narkotyczna:
ewolucja psychiczna odbywa sie miedzy stadium psychopatycznym a
psychotycznym, rzadko przekracza stadium psychozy ku
psychonerwicy,
Uzaleznieni jest forma autoterapii zapobiegajacej natychmiastowemu
samobojstwu - stad narkomania jest forma jego hamowania i
kontrolowania, na korzysc rozwiazania psychotyzacyjnego,
wejscie na sciezke narkomanii czy innych form uzaleznienia jest
wyrazem leku przed byciem soba, przed odpowiedzialnoscia, a
zwlaszcza przed brakiem milosci i wolnosci, jest forma terapii przez
lek,
narkomania celebruje lek, identyfikuje sie z nim, adaptuje sie do
niego, przyzwyczaja do jego wysokich i dotkliwych form, by moc
oderwac sie od Rodzicow.
Przedstawiony powyzej model diagnostyczny syndromu uzaleznienia
psychologicznego uwzglednia istotne elementy koncepcji dr
T.Kobierzyckiego. Jest to ujecie nowe, uzasadnione dlugoletnia praktyka
terapeutyczna, prowadzona w Studenckiej Szkole Higieny Psychicznej.
Ksiazka ta przeznaczona jest dla studentow psychologii, pedagogiki,
resocjalizacji i medycyny. Moze pomoc w nowym spojrzeniu na diagnoze i
terapie syndromu uzaleznienia psychologicznego
Cezary Zechowski
Sanatorium Neuropsychiatrii Dzieciecej
w Zagorzu k.Warszawy.
Wstep.
Od wielu lat psychologowie, pedagodzy, psychoterapeuci i lekarze probuja
sobie poradzic z problemem tzw. patologii spolecznej. Zalicza sie do niej
przestepstwa, narkomanie, alkoholizm, nikotyznizm, samobojstwa, itp.
Zachowania te zalicza sie do chorob spolecznych lub chorob z pogranicza
psycho-spolecznego. Leczeniu poddaje sie objawy, zachowania, ktore
burza estetyke i porzadek spoleczny. Alkoholizm i narkomania przybraly
takie rozmiary, ze mowi sie o walce z nimi. Ale efekty tej walki sa mierne.
Wydaje sie, ze zalozenia sa bledne i dlatego nie przynosza oczekiwanych
rezultatow.
Historycy zwrocili kiedys uwage, ze alkoholizm w Polsce byl szerzony w
okresie zaborow lub okupacji. A wiec zostal zwiazany z sytuacja niewoli.
Spostrzezenie to wymaga weryfikacji psychologicznej. Czy alkoholizm jest
rzeczywiscie choroba niewoli? Czy tzw. patologia spoleczna nie jest ta
sama choroba? Wspolczesna psychologia dowartosciowuje znaczenie
wolnosci i milosci w rozwoju osobowym czlowieka. Takie stanowisko
zajmuje psychologia egzystencjalna, personalistyczna i fenomenologiczna.
Tym samym tropem ida moje rozwazania i badania. Do tego celu
wykorzystuje psychoanalize, analize transakcyjna, psychologie glebi,
teorie dezintegracji pozytywnej. Niewatpliwie uzaleznienie wiaze sie z
utrata milosci lub wolnosci. A utrata sprzyja rozwojowi niepokoju,
pasywnosci i leku.
Modelem uzalenienia (zniewolenia psychologicznego) jest rodzina. Brak w
niej jest ojca (pracoholizm v.alkoholizm). A matka przejmuje przydzielane
mu dotychczas funkcje. Powstaje nierownowaga psychologiczna,
socjologiczna. Rodzina staje sie ukladem pozbawionym symetrii
(zwichrowanym). Niesymetryczna rodzina nazywana jest rodzina
hybrydalna, narcystyczna, krzywa, niepelna, patologiczna,
maternalistyczna, itp. Ta niesymetria stala sie przez wiele lat norma, ktora
sie utrwala i wywoluje zwiekszone efekty patologiczne. Dlatego sluszne
wydaje sie zidentyfikowanie deficytow, stojacych u podstaw uzalezniajacej
sie rodziny i uzaleznionej osobowosci.
Ksiazeczka ta sklada sie w swojej zasadniczej czesci z wykladu i analizy.
Uzupelniona jest przedmowa i wstepem oraz zakonczeniem i modelem
diagnostycznym syndromu uzaleznienia. Ostatni fragment tej ksiazki jest
zasadniczym jej celem. Ma pomoc w diagnozie syndromu wedlug calej
grupy czynnikow, wplywajacych na jego ksztaltowanie. Wyklad powstal na
kanwie wygloszonych i opublikowanych przez mnie referatow. Pierwszy
przedstawilem na Ogolnopolskiej Sesji Naukowej - Destrukcyjne
zachowania mlodziezy. Profilaktyka i terapia (15.04.1988 r. WSP Olsztyn)
pt. Toksykomania a rozwoj psychiczny czlowieka. Tekst ten zostal w
calosci zarejestrowany na tasmie magnetowidowej dla potrzeb WSP, a jego
obszerne fragmenty opublikowane w dwumiesieczniku Zagadnienia
Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne 1989, nr 3-4, s.21-36., pt.
Toksykomania a psychoanalityczna koncepcja czlowieka. Referat drugi
przedstawilem na I Krajowym Sympozjum - Wychowanie a problem
patologii spolecznej mlodziezy (18.11.1988 r. TRiPDU "Powrot z U"
Warszawa) pt. Praca z rodzinami osob uzaleznionych. Cele i metody. Zostal
on zamieszczony w zbiorowym zeszycie poswieconym konferencji pod tym
samym tytulem (TRiPDU "Powrot z U" Warszawa 1989 r., s.208-224).
Tekst trzeci wyglosilem w Mokotowskim Uniwersytecie dla Doroslych
dnia 17.05.1989 r. w ramach cyklu wykladow na temat filozofii czlowieka.
Ostateczny ksztalt tej ksiazeczki jest owocem pracy wielu osob, ktore
braly udzial w badaniach, treningach, organizacji i szkoleniach,
prowadzonych pod moim kierunkiem w Studenckiej Szkole Higieny
Psychicznej od 1984 r. Chce im przy tej okazji podziekowac. Slowa te
odnosza sie zwlaszcza do Jacka Wasko, Dariusza Pereszko oraz Anny
Naklickiej i Violetty Swiderskiej. Dziekuje tez Mateuszowi Liwskiemu,
Wiktorowi Drozdzowi, Magdalenie Cygan i Robertowi Zaborowskiemu, za
ich starania organizacyjne i dbalosc o materialne zabezpieczenie treningow
i badan. Wdzieczny jestem Monice Pestce, Alinie Molskiej, Dorocie
Nasfeter, Annie Marczak, ktore wiele mnie nauczyly swoja obecnoscia i
wspolpraca. Nie zapomnialem tez wkladu i wysilku Piotra Wiejaka,
Roberta Kaszczyszyna oraz kompetencji Leszka Trzaski. Spotkanie
Barbary Rosiek, jej determinacja w odslanianiu dramatu uzaleznienia
("Kokaina. Zwierzenia narkomanki", 1992), rozmowy, korespondencja i
analizy dodaly mi odwagi do mowienia prawdy - publicznie. Jednakze
szczegolna wdziecznosc winien jestem Cezaremu Zechowskiemu - niegdys
studentowi SSHP, dzis - mojemu krytykowi, recenzentowi, zastepcy i
przyjacielowi. Dzieki niemu tekst jest mniej jednostronny. Dziekuje
osobom, ktore wspolpracowaly z SSHP i przyczynialy sie do jej rozwoju w
roznorodny sposob tak, jak: Teresa Blazejewska, Anna Arwaniti, Halina
Romanowska-Lakomy, Krystyna Osinska, Krystyna Danecka-Szopowa,
Barbara Blasinska, Jolanta Mroz, Ewa Kilar, Wanda A.Marczak, Ewa
Wieczorek, Maria Stelmach, Beata Halajko, Beata Borowska, Czeslaw
Cekiera, Tadeusz Daszkiewicz, Zenon W.Dudek, Miroslaw Harciarek,
Jerzy Pabian, Janusz Kowalski, Miroslaw Boleslawski, Grzegorz Hetman,
Witold Wolny, Dariusz Horyd, Stefan Stawski, Leszek Korporowicz,
Tomasz i Anna Mickiewiczowie, Tadeusz Galkowski, Andrzej Wybraniec,
Roman Orynik, Kazimierz Popielski, Cezary Maslanek, Czeslaw
Kozlowski, Janusz Iwaniuk, Krzysztof Kubica. O wielu innych osobach,
ktore otrzymaly pomoc w SSHP zawsze pamietam i ciesze sie ich
sukcesami.
Na zakonczenie dziekuje wydawnictwu za chec wydania tej malej ale jak
sadze, dobrej merytorycznie pracy.
Tadeusz Kobierzycki.
CZESC I
1. Syndrom uzaleznienia psychologicznego.
Syndrom uzaleznienia psychologicznego jest ukladem, polegajacym na
utrzymywaniu deficytowych wiezi, w diadzie Rodzic-Dziecko, bez
...
witu1