Arthur Deikman - Bimodalna świadomość i doświadczenie mistyczne.pdf - Psychologia religii - wiaroznawstwo

ArthurDeikman

Bimodalnaświadomośćidoświadczeniemistyczne

Wstęp

Doświadczenie mistyczne jest zjawiskiem psychologicznym z

regułypomijanymprzezwspółczesnychnaukowców.Sytuacjatajest

zrozumiała. Naukowcy prowadzili długotrwałą walkę, aby się

wyzwolićspodkontrolireligii,doświadczeniamistycznezaśsązwykle

opisywane w Ŝargonie religijnym. Nic więc dziwnego, Ŝe to, co

mistyczne, powinno się traktować z podejrzliwością i klasyfikować

jakoczęśćzorganizowanejreligii.Wdodatkutreśćiformaniektórych

rodzajów doświadczeń mistycznych wskazują jasno na

psychopatologię. Skąd teŜ naukowcy mogą ulec pokusie odrzucenia

wszelkichtegorodzajudoniesieńjakoprzykładówswoistejhisteriiczy

szaleństwa. Wreszcie* co najwaŜniejsze, badanie doświadczenia

mistycznegowymagaodbadaczawspółuczestnictwa,takbymógłsię

oderwaćodsposobumyślenia,dojakiegonawykł,naczasdostatecznie

długi, Ŝeby wczuć się w odmienną modalność świadomości

dominującąwtegorodzajuzjawiskach.Takaobserwacjaniemieścisię

w eksperymentalnym modelu współczesnej nauki. Szczególnie

psychologowiestaralisięwzorowaćnaosiemnastowiecznychfizykach,

którzy wierzyli, Ŝe mogą osiągnąć „obiektywność" w obserwowaniu

świata.NajwyŜszyczasskończyćztegorodzajupodejściem.UwaŜna

lektura klasycznej literatury mistycznej, jak równieŜ raportów ze

stanów wywoływanych przez środki psychodeliczne prowadzi do

wniosku, Ŝe w szerokim obszarze zjawiskmistycznych mieszczą się

procesy,przebiegającewedługokreślonychpraw,poddanemodalności

świadomościrówniedojrzałejinaswójsposóbpraktycznejjakta,do

której jesteśmy przyzwyczajeni. W niniejszym artykule podam do

wodyiracjenapoparcietegotwierdzenia.

213

ArthurDeikman

Zjawiskamistyczne

Podstawową cechą doświadczenia mistycznego jest intuicyjne

spostrzeŜenie, Ŝe jesteśmy częścią wszechświata, który stanowi

jednolitą całość. Jak zauwaŜył William James i inni, doświadczeniu

takiemutowarzyszązwykleuczuciaczciipodziwu;jestonowysoce

cenione i uwaŜa się, iŜ wiąŜe się ono z bardziej bezpośrednim

postrzeganiem rzeczywistości niŜ to, które zwykle bywa dostępne.

Takie intuicyjne doświadczenie określamy mianem mistycznego,

albowiempanujeprzekonanie,iŜjęzykniejestgowstanieoddać.

Relacje na temat doświadczeń mistycznych obejmują rozległy

obszarprzeŜyć,odchwiliradościiintensyfikacjidoznańzmysłowych,

nieodbiegającychzbytnioodnormalnejświadomości,dostanów,które,

jak się uwaŜa, wykraczają poza wszelkie wyobraŜenia, myśli i

doświadczeniapercepcyjne,dojakichprzywykliśmy.Dlacelówopisu

moŜnapodzielićtodoświadczeniena:1)doznaniowe—beztreningu,

2)doznaniowe—ztreningiemoraz3)transcendentne—ztreningiem.

Określenie „doznaniowe — bez treningu" odnosi się do doświadczeń

występujących u osób, które nie praktykują regularnie modlitwy,

medytacji czy innych ćwiczeń duchowych. Oczywiście, kaŜdy moŜe

mieć doznaniowe doświadczenie mistyczne. W takich stanach

uwydatniają się intensywne zjawiska afektywne, percepcyjne i

poznawcze,którestanowiąprzedłuŜeniedobrzeznanychprocesówpsy

chologicznych. Często czynnikami wyzwalającymi te zjawiska są

przyroda,narkotyki,muzykaiseks.WilliamJames,byzilustrowaćtego

rodzajudoświadczenie,zacytowałrelacjęTrevora:

„ZgodzinęszedłemdrogąkuC,apotemzawróciłem.Wracając,

niespodziewanie,bezŜadnegoprzygotowania,poczułem,Ŝejestemw

niebie: był to stan wewnętrzny pokoju, radości i jakiejś pewności

niewypowiedzianiesilnej,towarzyszyłotemuwraŜeniekąpaniasięw

ciepłym,jarzącymświetle,

214

ArthurDeikman

które jakby z zewnątrz przenikało do wnętrza. Wydawało mi się,

jakbymprzerastałwłasneciało,choćwszystkowokółmniebyłojeszcze

jaśniejsze i bliŜsze, niby dzięki oświetleniu, w którego ognisku

znajdowałemsię.GłębokietowraŜenie—słabnąc—trwałopoty,póki

niedoszedłemdodomu,ipozostałojeszczeprzezczasjakiś,ustępując

dopierostopniowo." 2

W tej samej ksiąŜce James dał przykład kogoś poddanego

znieczuleniu chloroformem. Przykład ten przypomina bardziej

współczesneopisyosóbzaŜywającychLSD25iśrodkipokrewne:

„Zdawało mi się, Ŝe jestem bliski śmierci; nagle dusza moja

poczułasięwobecnościBoga,rozmawiającegozemnąiodnoszącego

się do mnie tak, jak odnosić się moŜe ktoś silny i niezawodnie

rzeczywisty. Czułem, Ŝe płynie on nade mną, jakby światłem.

Niepodobna opisać uniesienia, którego doznałem . Później zacząłem

budzić się powoli spod wpływu narkotyku i dawne poczucie mego

stosunkudoświatajęłopowracać,anowepoczuciestosunkudoBoga

blednąc.” 3

Bucke,którybyłlekarzem,doznałklasycznegodoświadczenia,

którepojawiłosiębezŜadnychszczególnychbodźców,wyłaniającsię

zestanuwyciszenia:

„Nagle,bezjakiegokolwiekostrzeŜenia,poczuł,Ŝespowijago

obłokbarwypłomienia.Namomentpojawiłasięmyśloogniu,nagłym

poŜarzewwielkimmieście,leczpochwilistwierdził,Ŝetoświatłojest

w nim. Bezpośrednio potem doznał radosnego uniesienia, ogromnej

radości, której towarzyszyła czy teŜ po której nastąpiła iluminacja

intelektualna,umykającawszelkiemuopisowi." 4

Kategoria „doznaniowe — z treningiem" obejmuje te same

zjawiska występujące u osób wierzących, które świadomie

poszukiwały „łaski" i „oświecenia" poprzez długą praktykę

medytacyjnąidyscyplinęreligijną.(Napoziomiefenomenologicznym

nie sposób rozróŜnić stanów doznaniowych — bez treningu i

doznaniowych—ztreningiem,leczrelacje

215

ArthurDeikman

mistyków,mającychzasobątrening,sązwyklesformułowanewjęzyku

systemureligijnego,wktórymzostalipoddanitreningowi.)JakmoŜna

podejrzewać, doświadczenie mistyczne pojawiające się w wyniku

treningu, pobudzane i ukierunkowane przez sformalizowaną strukturę

społeczną i ideologię, ma bardziej znaczący efekt psychologiczny.

Istnieją jednak opisy doświadczeń spontanicznego nawrócenia się,

warte uwagi ze względu na ich wpływ na Ŝycie człowieka. Typową

cechąwszelkichdoświadczeńmistycznychjestto,Ŝemniejlubbardziej

blakną pozostawiając tylko wspomnienie czy tęsknotę za samym

przeŜyciem. Doświadczenia transdoznaniowe czy doświadczenia

„oświecenia"wywierająpodobnobardziejtrwałeskutki,lecznawetw

tych przypadkach trening kontynuuje się przez dłuŜszy czas, aŜ do

chwili,kiedydoświadczenie„przeniknie"Ŝyciecodzienneczłowieka.

Wydaje się, iŜ doświadczenia mistyczne tworzą pewien cykl

rozwojowy, kiedv pojawiają się jako część określonej dyscypliny

duchowej.(Tacymistycyjakśw.JanodKrzyŜaiśw.TeresazAvili,

tacy komentatorzy jak Poulain oraz literatura mistyczna Wschodu na

ogół dzielą zjawiska i etapy, które przechodzi mistyk, na wstępne

doświadczenieoduŜejintensywnościemocjonalnejiwyobraŜeniowej

(doznaniowe) i stanowiące ostateczny cel doświadczenia wyŜszego

rodzaju, które wykracza poza uczucia i wyobraźnię. To drugie

doświadczenie, które prawie zawsze pojawia się w wyniku długiego

treningu, mieści się w kategorii doświadczeń „transcendentne — z

treningiem”. Poulain tak opisuje ten stan: „Duch bywa przeniesiony

ponadwszystkiewładzewjakąśniezmiernąsamotność,októrejnikt

śmiertelnynaleŜyciemówićniemoŜe.Jesttotajemniczaciemność,w

której kryje się nieskończone dobro. Człowiek jest dopuszczony i

zaabsorbowany czymś jednym niezłoŜonym, BoŜym, nieogarnionym,

takŜeniemalsamzlewasięzNimwjedno(...)Wtejjednościzaciera

sięodczuciewielości . Kiedypotemludziepowracajądosamychsiebie,

odnajdująwyraźnepoznanie

216

ArthurDeikman

rzeczy,jaśniejszeidoskonalsze,niŜjemająinni(...)Tenstannazywa

się niewymowną ciemnością (...) Ta ciemność jest światłem, do

któregoŜadenumysłstworzonyniemoŜedostaćsięnaturalnąsiłą." 5

Tensamstan„SutraSerca”oddajenastępująco:

■

„Pozauczuciem,myślą,wraŜeniem,rozumieniem,pozaokiem,

uchem, nosem, językiem, ciałem, umysłem. Poza formą, dźwiękiem,

zapachem,smakiemlubmyślą." 6

Rozumieniezjawiskmistycznych

Klasycznetekstymistyczneznaderodmiennychkulturiepok

zalecajątesamepodstawowetechnikipsychologicznewceluuzyskania

tej samej podstawowej przemiany świadomości. Brak miejsca nie

pozwala na podanie tylu przykładów, by moŜna było przekazać to

przekonaniezmocą,najakązasługuje,leczprzykładowomoŜnapodać,

ŜezaleceniaWalteraHiltona,czternastowiecznegokanonikarzymsko

katolickiego,przypominająradyPatandŜalego,joginazszóstegowieku.

Tę obszerną literaturę moŜna streścić następująco: Jeśli ktoś

pragnie osiągnąć wyjątkowy stan, który wykracza poza zwykłe,

dostępnenacodzieńuczuciaispostrzeŜenia,stan,wktórymmoŜna

doświadczyć Boga czy własnej pierwotnej istoty, powinien

praktykować: 1) jakiś rodzaj medytacji kontemplacyjnej oraz 2)

wyrzeczenie.

Traktując te instrukcje jako psychologiczną procedurę

badawczą, zbadałem medytację kontemplacyjną w warunkach

laboratoryjnych. 7

Medytacjakontemplacyjna

Kontemplacja jest nieanalitycznym postrzeganiem przedmiotu

czyideinieanalitycznym,poniewaŜrezygnujemyz

217

Arthur Deikman - Bimodalna świadomość i doświadczenie mistyczne.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: