Nie było litości.pdf

Nie było litości

Nasz Dziennik, 2011-03-24

Historycy szacują, że dzięki pomocy Polaków w czasie

okupacji niemieckiej uratowano od 30 tys. do 100 tys.

polskich Żydów. Cena udzielanej pomocy była wysoka -

kara śmierci groziła każdemu, kto przyjął pod swój dach

poszukujące schronienia osoby.

Gdy w 1939 roku Niemcy zajmowali nasz kraj, spodziewano

się, że okupacja będzie brutalna. Nie przewidywano jednak,

że zginie aż 6 milionów polskich obywateli, w tym prawie

cała 3-milionowa społeczność żydowska. Choć mordy na

Polakach i Żydach trwały od początku okupacji, decyzję o "ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej"

przywódcy III Rzeszy podjęli w 1941 roku. W październiku 1941 r. generalny gubernator Hans Frank

wprowadził przepisy zabraniające udzielania pomocy Żydom. W odróżnieniu od okupowanych krajów

zachodniej Europy Polacy za udzielenie pomocy, nawet doraźnej, mieli być karani śmiercią. Sąsiedzi,

którzy wiedzieli o takim wsparciu, a nie donieśli Niemcom, mieli także ponosić ciężkie kary.

W odpowiedzi na działalność agresora Rząd RP na Uchodźstwie w Londynie oraz konspiracyjne władze

podziemne w kraju podjęły wysiłki na rzecz ratowania swych obywateli, w tym narodowości żydowskiej.

W efekcie 17 grudnia 1942 r. z inicjatywy Polski została podpisana Deklaracja 12 państw

sprzymierzonych w sprawie odpowiedzialności za zagładę Żydów, a w okupowanej Polsce m.in. dzięki

katolickiej pisarce Zofii Kossak-Szczuckiej powołano Radę Pomocy Żydom "Żegota". Wsparcia Polakom

pochodzenia żydowskiego udzieliły także pojedyncze rodziny i osoby. Szacuje się, że dzięki pomocy

Polaków uratowano od 30 tys. do 100 tys. polskich Żydów.

W polskim społeczeństwie znaleźli się i tacy, o których mówiła odezwa Kierownictwa Walki Cywilnej:

"Jednostki wyzute ze czci i sumienia, rekrutujące się ze świata przestępczego, które stworzyły sobie

nowe źródło występnego dochodu przez szantażowanie Polaków ukrywających Żydów i Żydów

samych". Demoralizacja wojną była jednak straszna i niektóre osoby dopuściły się takich czynów (na

Rzeszowszczyźnie prawdopodobnie w około stu miejscowościach). W miarę swych niewielkich

możliwości legalne polskie władze konspiracyjne starały się temu zapobiegać, na niektórych sprawcach

wykonano wyroki śmierci.

Miłosierni samarytanie z Markowej

Jednym z najbardziej znanych przypadków pomocy Żydom, która zakończyła się tragicznie dla

pomagających oraz ukrywanych, była podkarpacka Markowa. Na Rzeszowszczyźnie Żydzi stanowili

przed wojną ponad 8 proc. mieszkańców. W połowie lipca 1942 r. Niemcy rozpoczęli eksterminację

społeczności żydowskiej na tych terenach. Większość z nich została zamordowana w obozie zagłady w

Bełżcu. W wielu wsiach rozstrzeliwano ich na miejscu. Żydzi szukali schronienia m.in. w chłopskich

domach. Do dzisiaj na samym Podkarpaciu ustalono 1600 nazwisk osób (wiele kolejnych jest nadal

anonimowych), którzy zdecydowali się wówczas udzielić pomocy prześladowanym Żydom. Z ich grona

Niemcy rozstrzelali co najmniej dwustu. Wśród nich znajduje się rodzina Józefa i Wiktorii (z domu

Niemczak) Ulmów z Markowej.

Józef, urodzony w 1900 r., znany był doskonale w całej wsi. Choć ukończył jedynie cztery klasy szkoły

powszechnej, a później kurs rolniczy, to jako wszechstronnie utalentowany prowadził w Markowej

pierwszą w jej dziejach szkółkę drzew owocowych. Propagował nierozpowszechnione jeszcze wówczas

szerzej uprawy warzyw i owoców. Jego nowatorskie metody gospodarowania znane były nie tylko w tej

dziedzinie. Zachowały się dyplomy, które otrzymał w 1933 r. na Powiatowej Wystawie Rolniczej w

Przeworsku - jeden "za pomysłowe ule i narzędzia pszczelarskie własnej konstrukcji", drugi "za

wzorową hodowlę jedwabników i wykresy ich życia". Józef nie stronił także od działalności społecznej.

Jako siedemnastoletni młodzieniec był członkiem Związku Mszalnego Diecezji Przemyskiej, którego

celem oprócz modlitwy było zbieranie funduszy na rzecz budowy i konserwacji kościołów i kaplic.

Angażował się w Katolickim Stowarzyszeniu Młodzieży, później działał w Związku Młodzieży Wiejskiej

"Wici", w którym był bibliotekarzem i fotografem. Jego największą pasją było właśnie fotografowanie.

Wykonał tysiące zdjęć, w znacznej mierze zachowanych do dziś. Pięknie fotografował swoją małżonkę i

dzieci. Zachowały się także zdjęcia samego Józefa.

Wybranką Józefa stała się dwanaście lat młodsza od niego Wiktoria. Być może poznali się podczas

prób Amatorskiego Zespołu Teatralnego w Markowej. Oboje bowiem w nim grywali. Wiktoria w jednym z

przedstawień - jasełkach, występowała jako Matka Boża. Pobrali się w lipcu 1935 r. w kościele

parafialnym w Markowej pod wezwaniem św. Doroty. Małżeństwo było dobrze dobrane i darzyło się

miłością. Na jednym ze wspólnych zdjęć widać Józefa trzymającego Wiktorię na kolanach, przytulonych

do siebie. Szybko doczekali się potomstwa. W ciągu siedmiu lat małżeństwa urodziło się im sześcioro

dzieci: Stasia, Basia, Władzio, Franuś, Antoś, Marysia. Gdyby nie tragedia, na wiosnę 1944 r. cieszyliby

się siódmym maleństwem.

Nie znamy bliżej duchowości Ulmów. Z całą pewnością możemy powiedzieć, że cieszyli się uznaniem

miejscowej społeczności jako prawi ludzie. Byli praktykującymi katolikami. Żyjąca do dzisiaj Stanisława

Kuźniar, matka chrzestna Władzia - jednego z synów Ulmów, która pomagała opiekować się Wiktorii

licznymi dziećmi, zaświadcza, że widywała, jak Józef klękał przed snem do wieczornej modlitwy.

Wiktoria zajmowała się domem - na jednym ze zdjęć widać, jak rysuje lub pisze dzieciom w zeszycie, na

innych stoi otoczona dużą i zadbaną gromadką, trzymając najmłodsze dziecko. Mieszkali na uboczu

wsi.

Oddali życie za przyjaciół

Prawdopodobnie była druga połowa 1942 r., gdy dwie rodziny żydowskie - Szallów z Łańcuta i

Goldmanów z Markowej, których Ulmowie znali już przed wojną, zwróciły się do nich z prośbą o ukrycie

ich. Trudno określić przesłanki, jakimi kierowali się Ulmowie, podejmując decyzję. Była to zapewne

miłość bliźniego, współczucie i świadomość tego, że zaniechanie pomocy może być wyrokiem śmierci

dla wyjętych spod prawa ludzi. Ulmowie mogli także liczyć na to, że dzięki wspólnej pracy kilku osób w

sile wieku wszystkim będzie łatwiej przeżyć trudne wojenne dni. Zagadką pozostaje, kto i dlaczego

powiadomił Niemców o fakcie ukrywania Żydów. Dokumenty podziemia sugerują, że uczynił to

granatowy policjant z Łańcuta ukraińskiego pochodzenia, który wcześniej przez pewien czas pomagał

Szallom, ale później ich wyrzucił.

24 marca 1944 r. w zagrodzie Ulmów w Markowej pojawiła się żandarmeria niemiecka i granatowa

policja. Naocznymi świadkami egzekucji byli furmani, którzy zostali przywołani przez Niemców, żeby

zobaczyli, jaka kara spotyka każdego Polaka ukrywającego Żydów. Najpierw zamordowano Żydów. W

krótkim czasie przed dom wyprowadzono także Józefa i Wiktorię Ulmów i tam ich stracono. Świadek

relacjonuje: "W czasie rozstrzeliwania na miejscu egzekucji słychać było straszne krzyki, lament ludzi,

dzieci wołały rodziców, a rodzice już byli rozstrzelani. Wszystko to robiło wstrząsający widok".

Żandarmi, mordując, dodatkowo krzyczeli: "Patrzcie, jak polskie świnie giną - które przechowują

Żydów". Wśród rozpaczliwych krzyków dzieci Niemcy zaczęli się zastanawiać, co z nimi począć.

Rozstrzelano jednak wszystkie. W ciągu kilku chwil z rąk oprawców zginęło siedemnaście osób, w tym

dziecko w łonie matki, które wkrótce miało się narodzić.

Po dokonaniu zbrodni Niemcy przystąpili do rabunku. Gdy jeden z nich przy zwłokach Gołdy Goldman

zauważył schowane na piersi pudełko z kosztownościami, powiedział: "Tego mi było potrzeba". Na

rozkaz zbrodniarzy wykopano doły na miejscu zbrodni i pochowano w nich zamordowanych. Po kilku

dniach, gdy odkopano grób, jeden ze świadków zauważył: "Kładąc do trumny zwłoki Wiktorii Ulma,

stwierdziłem, że była ona w ciąży. Twierdzenie to opieram na tym, że z jej narządów rodnych było widać

główkę i piersi dziecka".

Mimo że wieść o tragedii rozeszła się błyskawicznie, w innych pięciu domach Markowej nadal udzielano

schronienia co najmniej 17 prześladowanym Żydom. Wszyscy doczekali szczęśliwie końca wojny.

Pamięć o bohaterach

Członkowie trzech rodzin z Markowej, w tym pośmiertnie Ulmowie, zostali odznaczeni przez Instytut

Yad Vashem medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Polacy są najliczniejszą grupą

narodowościową wśród nagrodzonych tym zaszczytnym tytułem.

We wrześniu 2003 r. Kościół katolicki rozpoczął proces beatyfikacyjny Ulmów. W maju br. zakończy się

w Pelplinie jego polski etap, a dokumenty zostaną wysłane do Watykanu. W 60. rocznicę tragedii, 24

marca 2004 r., odsłonięto w Markowej pomnik przypominający o zbrodni na rodzinie Ulmów, Szallów i

Goldmanów. W tej uroczystości wziął udział m.in. Abraham Segal - Żyd mieszkający obecnie wraz z

rodziną w Izraelu pod Hajfą, który pod przybranym nazwiskiem Romek Kaliszewski przeżył okupację w

Markowej. Podziękował swoim dobroczyńcom Helenie i Janowi Cwynarowi za to, że chociaż odkryli, że

był nie tylko pastuchem szukającym pracy, ale jednocześnie ukrywającym się przed holokaustem

Żydem, to traktowali go nadal jak syna i pozwolili pozostać u siebie do końca okupacji. Dzięki

rozpropagowaniu przez niego wiedzy na ten temat w Izraelu pod pomnik przybywają młodzi Żydzi -

niekiedy nawet kilkanaście autokarów dziennie. W związku z tym narodził się pomysł, aby w Markowej

powstało Muzeum Polaków Ratujących Żydów. Będzie ono jednostką samorządu wojewódzkiego, który

wygospodarował już na ten cel środki. Została także wybrana koncepcja architektoniczna autorstwa

Nizio Design, pracowni, która projektowała Muzeum Powstania Warszawskiego, Żydowski Sztetl w

Chmielniku, Muzeum Zagłady w Bełżcu czy Muzeum Martyrologii Wsi Polskiej w Michniowie. Pamięć o

Sprawiedliwych nie może zaginąć.

Mateusz Szpytma

Autor jest pracownikiem Instytutu Pamięci Narodowej. Opublikował m.in. "Sprawiedliwi i ich świat.

Markowa w fotografii Józefa Ulmy", Warszawa - Kraków 2007; "The risk of survival. The Rescue of the

Jews by the Poles and the Tragic Consequences for the Ulma Family from Markowa", Warszawa -

Kraków 2009.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: