Cywilizacja Islam Hinduizm.pdf

Dziennikarze '80

był kim w stanie wojennym i kto jest kim dzisiaj. Wiemy, kto był na służbie, kto

był na wczasach, a kto przyszedł do stoczni z ciekawości. Wiemy, kogo tam wysłała

bezpieka, kto wspomagał strajk, a kto robił wszystko, by strajk załamał się. Nie jest

tajemnicą, kto był w partii i służył partii, jak wierny pies. Kto był bezpartyjnym

funkcjonariuszem służb PRL.

Wiemy w końcu, kto się bał. I kto ze strachu - dziennikarz z Trybuny Ludu -

zjadał skrawek papieru ze swoim nazwiskiem. Jestem przekonany, że ten, który zjadł

swoje nazwisko należał do partii, ale na pewno nie był konﬁdentem.

Mariusz Marasek

Islam i hinduizm z perspektywy zachodu

506

Ewa Kopyt, Cywilizacja a problem postrzegania odmienności kulturowych w

islamie i hinduizmie (Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003)

Ewę Kopyt zainteresował wpływ różnorodnych kultur i cywilizacji na

stosunki międzynarodowe po upadku „żelaznej kurtyny”. Liczni badacze, w tym

przytaczani przez autorkę Alwin Tofﬂer i Samuel Huntington, zwrócili uwagę

na dynamiczny wzrost znaczenia i wpływu kontaktów ludzi z różnych kręgów

kulturowych i cywilizacyjnych na kształt stosunków międzynarodowych w obecnym

świecie. Pierwszemu z wymienionych zawdzięczamy m.in. tezę o konﬂiktach np.:

bogatej Północy z biednym Południem, podczas gdy drugi zapowiedział złowieszczo

brzmiące zderzenie cywilizacji. To właśnie ,,Zderzenie cywilizacji” Huttingtona

stało się bezpośrednią inspiracją badawczą Ewy Kopyt, albowiem jej obserwacje

pokrywały się z przemyśleniami tego niepoprawnego politycznie, ale niezwykle

popularnego autora.

Warto podkreślić to, co będąc społecznym tłem opisywanych zjawisk, zostało

jedynie zasygnalizowane. Przestrzeń społeczno-kulturowa i cywilizacyjna świata w

epoce globalnej stała się mniejsza, a częstotliwość kontaktów międzykulturowych

niezwykle się nasiliła. Ludzie często mają kontakty z innymi kulturami, dzięki

mediom, migracjom, podróżom, czy choćby ﬁrmom międzynarodowym. Na co

dzień mają do czynienia z międzynarodowymi przekazami medialnymi i dobrami

kulturowymi z odległych stron świata. W epoce informacyjnej wszystko jest bliżej.

Coraz częściej ludzie konfrontują swoje uproszczone wyobrażenia o mieszkańcach

innych kultur i cywilizacji, stając wobec nich twarzą w twarz. Dlatego dialog

międzykulturowy i międzycywilizacyjny w dzisiejszym świecie staje się coraz

bardziej potrzebny, wręcz nieunikniony. Niewątpliwie autorka dostrzegła taką

GLAU_02.indd 506

6/16/06 11:46:04 AM

Recenzje

potrzebę. Dodajmy jednak, że terrorystyczny atak na Stany Zjednoczone 11 września

2001 r. również był swego rodzaju przejawem kontaktów międzykulturowych.

Czy był to kontakt cywilizacji zachodniej z islamem i kulturą arabską? Tego typu

wątpliwości stara się wyjaśnić ta książka.

Autorka docieka podobieństw i różnic pomiędzy cywilizacją zachodnią,

a cywilizacjami wyrosłymi na gruncie islamu - z jednej, i hinduizmu - z drugiej

strony. Usiłuje też skonfrontować tę różnicę z panującymi w świecie zachodnim

ludzkimi wyobrażeniami.

Spójrzmy na rangę omawianej w książce problematyki. Jak zauważa Ewa

Kopyt wszystkie trzy cywilizacje powstały na gruncie konkretnych religii, a religie

te należą do najbardziej rozpowszechnionych ze względu na ogromną liczbę

swoich wyznawców na świecie. Są to po prostu trzy najbardziej wpływowe religie.

Statystyki odnotowują blisko dwa miliardy chrześcijan (33% ogółu wierzących), 1,3

miliarda wyznawców islamu (22%) i 900 milionów hinduistów (15%). Omawiana

problematyka dotyczy zatem ponad czterech miliardów ludzi (!). Tak więc poruszamy

się w obrębie problematyki globalnej.

Ramy chronologiczne pracy są niezwykle szerokie, albowiem ramowo

omówiono genezę cywilizacji – zachodniej, islamskiej i hinduistycznej, a rozważania

doprowadzono aż do czasów współczesnych. Jeżeli uwzględnimy fakt, że początki

hinduizmu datowane są według Ewy Kopyt na 1.500 r. p.n.e., oznacza to, że autorka

opisała problemy zawarte na przestrzeni czasowej około 3.500 lat (!). Być może jest

to nadmierna ambicja, jak na potrzeby w istocie niewielkiej pracy, ale problematyka

ta została naszkicowana jedynie tytułem wprowadzenia. Większość zagadnień

dotyczy czasów naszej ery, a zwłaszcza ostatnich wieków.

Przeważająca część zagadnień ujmowana jest w porządku problemowym.

Wszystkie rozdziały ujęto w sposób porównawczy, co bardzo pozytywnie wpływa

na przejrzystość książki. W każdym z nich znajdujemy bowiem podrozdziały o

omawianych w pracy cywilizacjach – islamskiej i hinduistycznej, zaś w pierwszym

także o cywilizacji chrześcijańskiej. Nieco kontrowersyjne jest jednak wyłączenie

z trzech rozdziałów cywilizacji zachodniej, której omawianie ograniczono w

zasadzie do genezy w rozdziale pierwszym. Być może wynika to z przekonania,

że książka została zaadresowana do zachodniego czytelnika. Czy jednak wszyscy

znają swoją cywilizację? Niewątpliwą zaletą książki jest w miarę analogiczne

potraktowanie islamu i hinduizmu, pod względem obszerności i sposobu opisu.

Autorka przechodzi od genezy „wielkich kręgów kulturowych” (rozdział I), do

„kwestii odmienności kulturowej”, a następnie opisuje „główne prądy i obyczaje”

(rozdział II). Bardzo interesujące jest zestawienie zachodnich norm w postaci praw

507

GLAU_02.indd 507

6/16/06 11:46:04 AM

Cywilizacje a współczesność

508

człowieka z poglądami w tej materii na gruncie islamu i hinduizmu (rozdział III).

Wreszcie bardzo oryginalne jest porównanie obyczajowości, metod ekspansji oraz

fundamentalizmów - islamskiego i hinduskiego (rozdział IV).

Spójrzmy na przyjętą w pracy terminologię. Wielkie kręgi kulturowe i

cywilizacje traktowane są w pracy Ewy Kopyt jako synonimy (s. 10). Cywilizacja

została zdeﬁniowana jako „całokształt materialnego i duchowego dorobku

społeczeństwa, wytworzonego w ciągu dziejów i przekazywanego z pokolenia na

pokolenie” (s. 10). Równocześnie synonimiczny „krąg kulturowy” zdeﬁniowano

zgodnie z poglądami Huntingtona, jako „zespół cech kulturowych niezmiennych

w ciągu dłuższego okresu czasu” (s. 10). Autorka przyjęła pogląd Huttingtona,

że „cywilizacja jest kulturą w szerokim tego słowa znaczeniu”, może obejmować

jedno lub wiele państw (s. 10). Cywilizację zachodnią zdeﬁniowała jako synonim

zachodniego chrześcijaństwa poszerzonego o USA. Deﬁnicje te ze względu na

swoja ogólnikowość mogą wzbudzić lekki niedosyt, albowiem pomijają znaczący

nurt literatury na temat cywilizacji, gdzie na ogół brakuje zgodności co do deﬁnicji,

a nawet ilości cywilizacji. Wymieńmy dla przykładu prace Floriana Znanieckiego,

Feliksa Konecznego czy Arnolda Toynbee. Tutaj ramy przedstawionych deﬁnicji

są bardzo ogólne. Uznajmy jednak, że nie jest to główny nurt rozważań autorki,

co oczywiście umniejsza rangę tego zarzutu. Na uwagę zasługuje wskazanie ram

geograﬁcznych i kulturowych cywilizacji, a także zwrócenie uwagi na ich genezę i

tendencje rozwojowe.

Ewa Kopyt podkreśla wspólny chrześcijaństwu i islamowi monoteizm.

Zwraca uwagę na sakralny charakter cywilizacji islamskiej i hinduistycznej, w

przeciwieństwie do cywilizacji zachodniej (s. 21, 25). Podkreśla uniwersalistyczny

charakter chrześcijaństwa i islamu. Wskazuje na występowanie wewnątrz

hinduizmu rozmaitych, często wzajemnie sprzecznych poglądów, „od subtelnych

dociekań ﬁlozoﬁcznych”, aż po naiwną wiarę w demony, od odrazy do ludzkiej

cielesności, aż po wyuzdany kult ciała i płci, czy wreszcie „od zakazu zabijania po

składanie krwawych oﬁar”. Ukazuje koegzystencję monoteizmu obok politeizmu

na gruncie hinduizmu religijnego (s. 25). Cywilizacja hinduistyczna, jak pisze Ewa

Kopyt, nie jest monolitem. Mimo, iż trzonem zarówno islamu, jak i hinduizmu, są

konkretne religie, tylko w cywilizacji zachodniej doszło do rozdzielenia sfery sacrum

od profanum . To cywilizacja zachodnia wprowadziła rozdział władz - duchowej

i doczesnej, przypomina nam Ewa Kopyt. Na gruncie bowiem tej cywilizacji,

odmiennie niż w pozostałych kulturach, rozwijano koncepcję prawa naturalnego, do

której dostosowywali się nawet władcy. To tu powstały prawa człowieka i nowoczesny

konstytucjonalizm (s. 14). W tej cywilizacji narodził się polityczny pluralizm.

GLAU_02.indd 508

6/16/06 11:46:04 AM

Recenzje

Autorka zwraca także uwagę na wielotorowość islamu oraz występujące w

jego obrębie subcywilizacje – arabską, turecką, perską i malajską. Na gruncie islamu

występowały rozmaite formy rządów, z których każdy odwoływał się do Koranu.

Znalazło się w tej religii miejsce nie tylko dla demokratycznych społeczności

Medyny, ale także dla autokratycznych imperiów i oligarchii arabskich oraz

znanych dzisiejszemu światu monarchii i republik parlamentarnych. Wspomnijmy

tu wykraczając nieco poza tę książkę, choćby radykalizm irańskich szyitów i

prozachodnią demokrację Jordanii.

Ewa Kopyt zwraca uwagę na tolerancyjność pozbawionego dogmatów

hinduizmu, nie znającego „instytucji” ojców - założycieli. Podkreśla jednak

odporność tej religii na próbę czasu, jej jednolitość i niespotykaną gdzie indziej

w podobnym natężeniu tolerancję (s. 25). Najprawdopodobniej chodziło o tolerancję

światopoglądową.

Bardzo interesujące są rozdziały o normach praw człowieka i ukazujący

odmienności kulturowe. Za istotne wyznaczniki stosunku cywilizacji do praw

człowieka autorka zapewne słusznie uznała prawa kobiet i dzieci. W przekonaniu

przeciętnego człowieka z zachodniego kręgu kulturowego wyznawcy islamu

traktują kobiety jak niewolnice, a los kobiet hinduskich jest tu raczej nieznany.

Tymczasem, według autorki, prawda jest inna. Kobieta w islamie jest ,,tak samo

ważna jak mężczyzna”, ale odgrywa inną rolę społeczną (s.52).W żadnym razie nie

jest tu traktowana przedmiotowo. Do zawarcia związku małżeńskiego niezbędne

jest uzyskanie jej zgody. Będąc żoną ma prawo do prywatnej własności. Może

żyć według własnego uznania. Sama decyduje o swoich wydatkach, podczas gdy

mąż ma obowiązek zapewnić utrzymanie rodziny. Wbrew obiegowej opinii islam

akcentuje korzyści płynące z rodzinnych konsultacji. Głos żony nie jest głosem

,,wołającego na pustyni”. Kobieta musi poświęcać się dla swojego męża i dzieci, ale w

kulturze zachodniej także występuje tego rodzaju obowiązek. Genezę wielożeństwa

autorka tłumaczy troską o los kobiet, mających niegdyś problemy ze znalezieniem

sobie męża. Mahomet ograniczył ilość legalnych żon do czterech, jednocześnie

nakładając obowiązek równego ich traktowania. Także geneza obowiązkowego

nakrycia twarzy kobiet nie wskazuje na praktykę dyskryminacyjną. Chodziło

o chęć odróżniania niewiast zacnych i nieobyczajnych. Nawet - postrzegany na

Zachodzie jako barbarzyński - zwyczaj obrzezania kobiet nie został narzucony

przez mężczyzn. To matki, pisze Ewa Kopyt, nakłaniają do tego swoje córki, w

obawie przed ich staropanieństwem. Większość kobiet z tego kręgu cywilizacyjnego

akceptuje panujące tam zwyczaje i obyczaje, mimo iż dla przeciętnej kobiety z

Zachodu byłyby one nie do przyjęcia.

509

GLAU_02.indd 509

6/16/06 11:46:04 AM

Cywilizacje a współczesność

510

Gorzej w świetle rozważań Ewy Kopyt, przedstawia się los kobiet w

cywilizacji hinduskiej. Życie ludzkie jest w tej cywilizacji czymś marginalnym, ale

na Zachodzie problem ten jest raczej nieznany. O sprawach kobiet nie mówi się w

hinduskich mediach. „Większość autorytatywnych tekstów” traktuje kobietę niczym

osobę niepełnoletnią (czy może nieodpowiedzialną?). Dziewczyna żyje pod kuratelą

rodziców, a następnie męża. Pełne prawo ma wyłącznie do swoich klejnotów i szat

(które ma na sobie). Nadwyżki dóbr znajdują się w ,,depozycie” męża, a po jego

śmierci przechodzą na własność córek. Najważniejszym posłannictwem hinduskiej

kobiety jest usługiwanie mężowi i troska o współmałżonka - pisze Ewa Kopyt.

Mimo, iż wcześniej dziewczęta wydawano za mąż po osiągnięciu pełnoletności,

pod wpływem hinduistycznych ortodoksów, do małżeństwa nakłaniano już

ośmioletnie dziewczynki. Optymalna była tu sytuacja, gdy mąż był trzy razy starszy.

Być może było to związane z naciskami na konieczność posiadania potomstwa w

niepewnych, niebezpiecznych czasach muzułmańskich najazdów. Kobiety były w

tej cywilizacji bezwzględnie karane, np. za współżycie przedślubne z mężczyzną.

Zakładano ułomną naturę kobiet, a wczesne zamążpójście miało je uchronić przed

zejściem na niewłaściwą drogę.

Małżeństwo w cywilizacji hinduskiej było nierozerwalne. Niewierna żona

traciła większość swych praw i nie mogła ponownie wyjść za mąż. Szczególnie

szokujący, zdaniem Ewy Kopyt, był los hinduskich wdów. Wdowa musiała żyć jak

ascetka, nie mogła nosić ozdób i barwnych szat. Życie upływało na modlitwie.

Nie mogła uczestniczyć w życiu społecznym, gdyż rzekomo przynosiła innym

nieszczęście. Wdowa nie mogła powrócić do swych rodziców, formalnie wciąż

przynależąc do rodziny zmarłego męża. Dlatego w dziejach hinduizmu zdarzały

się wdowy, które wolały spłonąć na stosie ze zwłokami małżonka. Oszczędzało to

głodu, wzgardy i upokorzenia. Nawet gdy prawo zmieniono, zezwalając na ponowny

związek małżeński w przypadku śmierci męża lub rozwodu, kobiety pod presją

społeczności lękały się wybrać taką możliwość. Kobieta hinduska ma zatem znikome

prawa, a o jej małżeństwie decyduje rodzina.

Odmienne jest w omawianych cywilizacjach postrzeganie kwestii

egzystencjalnych. W islamie przyjmuje się, że człowiek rodzi się posłusznym Bogu

muzułmaninem. Jednocześnie nabywa też wolność poznania lub odrzucenia swego

Stwórcy. Człowiek jest tu niewątpliwie panem swego losu (s.27). Inaczej kwestia

ta wygląda w hinduizmie. Człowiek rodzi się w obrębie pewnej grupy społecznej

(kasty), co przesądza o jego życiu, jakości egzystencji, sposobie ubierania, zawodzie

i życiu duchowym (s.72). Wprawdzie Hindus może wybrać sobie własne bóstwo,

ale częste i krwawe konﬂikty religijne także w tej sprawie ograniczają jego swobodę.

GLAU_02.indd 510

6/16/06 11:46:05 AM

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: