F. BACON NOVUM ORGANUM.pdf

Bez tytułu 1

Strona 1 z 26

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do końca staroŜytności │ średniowiecze i odrodzenie │ barok i oświecenie │ 1815-1914 │ 1914-1989

jak i z czego studiować filozofię │ moje wykłady │ Wittgenstein │ filozofowie i socjologowie nauki

Francis BACON

NOVUM ORGANUM

tłum. Jan Wikarjak

fragmenty wybrane

z księgi drugiej

[KSIĘGA PIERWSZA]

aforyzmów o tłumaczeniu przyrody i o królestwie człowieka

I. Człowiek, sługa i tłumacz przyrody, tyle moŜe zdziałać i zrozumieć, ile z ładu przyrody

spostrzeganiem lub umysłem zdoła uchwycić; poza tym nic nie wie i nic więcej nie moŜe.

II. Niewiele są warte zarówno goła ręka, jak i sam sobie pozostawiony rozum. Dzieł

dokonywa się przy pomocy narzędzi i środków pomocniczych; w niemniejszym stopniu

potrzeba ich rozumowi niŜ ręce. I rzeczywiście, jak narzędzia ręki powodują ruch albo

nim kierują, tak teŜ narzędzia umysłu wspierają rozum albo go chronią.

III. Wiedza i potęga ludzka to jedno i to samo, gdyŜ nieznajomość przyczyny pozbawia

nas skutku. Nie moŜna bowiem przyrody zwycięŜyć inaczej niŜ przez to, Ŝe się jej słucha,

i to, co przy rozwaŜaniu gra rolę przyczyny, w działaniu staje się niejako regułą.

IV. Wszystko, co przy działaniu człowiek zrobić moŜe, to ciała stworzone przez naturę

przysuwać i odsuwać; reszty dokonuje w sobie sama przyroda.

V. W tajniki przyrody zwykle zagłębiają się (z myślą o działaniu) mechanik, matematyk,

lekarz, alchemik i magik; lecz wszyscy (jak obecnie sprawy stoją) nie wysilając się

zbytnio, niewiele osiągają.

VI. Głupotą wprost wewnętrznie sprzeczną byłoby mniemanie, Ŝe czego dotąd nigdy nie

zrobiono, tego moŜna dokonać inaczej niŜ za pomocą nigdy dotąd nie stosowanych

sposobów.

VII. Wydaje się, Ŝe płodów umysłu i ręki znajduje się niezwykle duŜo w ksiąŜkach i

pracowniach. Lecz cała ta róŜnorodność polega tylko na wyszukanej subtelności

wniosków wyprowadzonych z nielicznych dobrze znanych przesłanek, a nie na liczbie

twierdzeń ogólnych.

VIII. Nawet dzieła juŜ istniejące zawdzięczają swoje powstanie w większym stopniu

przypadkowi i ślepemu doświadczeniu niŜ naukom: nauki bowiem, które obecnie

posiadamy, są tylko pewnego rodzaju składnymi zestawieniami tego, co juŜ przedtem

wynaleziono, a nie metodami robienia odkryć ani teŜ wskazówkami prowadzącymi do

nowych dzieł.

XI. Podobnie jak nauki, które obecnie posiadamy, są bezuŜyteczne dla tworzenia dzieł,

tak teŜ logika, którą obecnie posiadamy, jest bezuŜyteczna dla tworzenia nauk,. .

XII. Logika, która jest w uŜyciu, przyczynia się raczej do utrwalania i utwierdzania błędów

(które zasadzają się na pospolitych pojęciach), niŜ do poszukiwania prawdy; jest więc

bardziej szkodliwa niŜ poŜyteczna.

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 2 z 26

XIII. Sylogizmu nie uŜywa się dla uzasadniania pierwszych zasad nauki, a do twierdzeń

średniej ogólności próŜno się go stosuje, poniewaŜ daleko mu do subtelności przyrody.

Wymusza więc uznanie, ale nie opanowuje rzeczy.

XIV. Sylogizm składa się ze zdań, zdania ze słów, słowa zaś są znakami pojęć. JeŜeli

więc same pojęcia (które stanowią podstawę) są niejasne i pochopnie wyabstrahowane z

rzeczy, nie moŜe być silne to, co się na nich opiera. Jedyna, więc nadzieja w prawdziwej

indukcji.

XV. Wśród obecnych pojęć nie ma pojęć poprawnych ani wśród logicznych, ani wśród

fizycznych: substancja, jakość, czynność, bierność, nawet byt, nie są dobrymi pojęciami;

jeszcze gorsze są pojęcia: cięŜkie, lekkie, gęste, cienkie, wilgotne, suche, powstawanie,

zagłada, przyciąganie, odpychanie, element, materia, forma i inne tego rodzaju;

wszystkie one są fantastyczne i źle określone.

XVI. Pojęcia najniŜszych gatunków: człowieka, psa, gołębia i bezpośrednich ujęć

zmysłowych: ciepła, zimna, bieli, czerni nie wprowadzają zbytnio w błąd; jednak i one

wskutek płynności materii i zazębiania się rzeczy, niekiedy ulegają zmąceniu. Wszystkie

pozostałe pojęcia (którymi ludzie dotąd się posługiwali) to pojęcia błędne, w

nieodpowiedni sposób z przedmiotów wyabstrahowane i utworzone.

XVII. Nie mniej dowolnie i błędnie jak przy wyabstrahowywaniu pojęć postępuje się przy

ustanawianiu twierdzeń ogólnych i to nawet tych zasad naczelnych, które się opierają na

pospolitej indukcji. Lecz w o wiele większym stopniu dotyczy to tych twierdzeń i zdań

dalszych, które wyprowadza się przy pomocy sylogizmu.

XVIII. Dotychczasowe osiągnięcia w naukach są tego rodzaju, iŜ są niemal Ŝe z reguły

zaleŜne od pojęć pospolitych. AŜeby zaś dotrzeć do dalszych, głębszych tajników

przyrody,. trzeba zarówno pojęcia jak i twierdzenia ogólne wyprowadzać z faktów drogą

bardziej pewną i bezpieczną, i w ogóle stosować lepsze i pewniejsze zabiegi rozumu.

XIX. Dwie są i tylko dwie moigą .istnieć drogi poszukiwania i odkrywania prawdy. Jedna

od zmysłów i twierdzeń szczegółowych wznosi się od razu do twierdzeń najbardziej

ogólnych, i na podstawie tych zasad naczelnych i ich niewzruszonej prawdziwości ocenia

i odkrywa twierdzenia średniej, ogólności; ta droga jest normalnie w uŜyciu. Druga

wyprowadza twierdzenia ogólne ze zmysłów i twierdzeń szczegółowych, posuwając się

nieprzerwanie i stopniowo wzwyŜ, aby na końcu dojść do tego, co najbardziej ogólne; ta

droga jest prawdziwa, lecz nie uczęszczana.

XX. Rozum pozostawiony samemu sobie wkracza na tę właśnie drogę (oczywiście

pierwszą), którą odbywa stosując się do prawideł dialektyki. Umysł bowiem namiętnie lubi

przeskakiwać do tego, co bardziej ogólne, by przy tym się zatrzymać. Niebawem zaś

czuje odrazę do doświadczenia, lecz to zło powiększa dopiero dialektyka, siląc się na

efektowność w dysputach.

XXI. Rozum pozostawiony samemu sobie przy usposobieniu trzeźwym, cierpliwym i

powaŜnym (zwłaszcza jeŜeli nie doznaje przeszkód ze strony ogólnie przyjętych doktryn),

próbuje nieco owej drugiej drogi, która jest właściwa, lecz niewielki czyni postęp,

poniewaŜ rozum bez kierownictwa i pomocy jest niekonsekwentny i w ogóle niezdolny

ido pokonania ciemności, w jakich pogrąŜone są rzeczy.

XXII. Jedna i druga droga wychodzi od zmysłów i szczegółów, a kończy się na tym, co

najbardziej ogólne. Wszelako istnieje teŜ między nimi niezmierna róŜnica. Podczas gdy

pierwsza mimochodem tylko dotyka doświadczenia i szczegółów, druga zajmuje się nimi

naleŜycie i systematycznie; pierwsza juŜ na początku ustanawia jakieś oderwane i

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 3 z 26

bezuŜyteczne uogólnienia, druga stopniowo wznosi się do tego, co w rzeczywistości jest

bardziej znane według natury.

XXIII. Wielka zachodzi róŜnica .między idolami umysłu ludzkiego a ideami umysłu

boskiego; to jest między jakimiś pustymi urojeniami a prawdziwymi znakami i piętnami

wyciśniętymi na stworzeniach stosownie do tego, jakimi są one naprawdę.

XXIV. Nie jest to w Ŝaden sposób moŜliwe, by twierdzenia ogólne uzyskane na drodze

argumentacji mogły się przydać do robienia nowych odkryć; subtelność przyrody bowiem

jest wielokrotnie większa niŜ subtelność argumentacji. Natomiast twierdzenia ogólne

wyprowadzone naleŜycie i systematycznie ze szczegółowych faktów, łatwo z kolei

wskazują i wyznaczają nowe fakty; sprawiają więc, Ŝe nauki stają się czynne.

XXV. Twierdzenia ogólne, które są obecnie w uŜyciu, miały źródło w szczupłym,

potocznym doświadczeniu i w nielicznych szczegółowych faktach, które najczęściej się

spotyka; przewaŜnie teŜ na ich miarę zostały utworzone i zakrojone. Nic więc dziwnego,

Ŝe nie prowadzą do nowych faktów. Kiedy zaś przypadkiem zajdzie jakiś wypadek

niezgodny, którego przedtem nie zauwaŜono albo nie poznano, ratuje się twierdzenie

przez wprowadzenie jakiegoś bezwartościowego rozróŜnienia, gdy tymczasem

słuszniejszą byłoby rzeczą poprawić samo twierdzenie.

XXVI. Metodę ludzką, jaką zwykle stosujemy w odniesieniu do przyrody, w wykładzie

naszym nazywamy zwykle antycypacjami przyrody (poniewaŜ jest to postępowanie

lekkomyślne i przedwczesne), natomiast tamtą metodę, która w naleŜyty sposób

wychodzi od faktów, nazywamy tłumaczeniem przyrody.

XXVII. Antycypacje są dość silne dla pozyskania zgod y, bo gdyby nawet ludzie oszaleli,

byle na jedną modłę i w podobnej formie, dosyć dobrze mogliby się ze sobą zgadzać.

XXVIII. Co więcej, antycypacje zdobywają zgodę o wiele skuteczniej niŜ interpretacje;

zebrane bowiem z kilku tylko faktów, i to przede wszystkim takich, które się spotyka na

kaŜdym kroku, natychmiast opanowują rozum i wypełniają wyobraźnię. Tymczasem

interpretacje, przeciwnie, oparte na zebranych tu i ówdzie faktach nadzwyczaj

róŜnorodnych i bardzo od siebie odległych, nie są w stanie wstrząsnąć nagle rozumem,

skutkiem czego muszą się opinii ludzkiej wydawać twarde i dziwnie brzmiące, niemal tak,

jak tajemnice wiary.

XXIX. W naukach, które zasadzają się na poglądach i mniemaniach, moŜna posługiwać

się antycypacjami i dialektyką; chodzi w nich bowiem o zdobycie uznania, a nie o rzecz

samą.

XXX. Nawet jeśliby wszystkie wybitne umysły wszystkich wieków zeszły się razem i

złączyły swoje wysiłki przekazując sobie nawzajem ich wyniki, to a tak na drodze

antycypacji nie mogłoby dojść do wielkiego postępu w naukach. Albowiem zasadniczych

błędów popełnionych przy pierwszym kształtowaniu umysłu nie moŜna uleczyć przez

stosowanie później znakomitych nawet zabiegów i leków.

XXXI. PróŜno oczekiwałoby się wielkiego rozwoju nauk od powierzchownego

zaszczepienia nowego na starym. NaleŜy dokonać odnowy od najgłębszych

fundamentów, jeŜeli nie mamy ciągle kręcić się w kółko ze znikomym i pogardy niemal

godnym postępem.

XXXII. Nienaruszony pozostaje szacunek naleŜny staroŜytnym autorom, i to właściwie

wszystkim; nie przeprowadzamy tu bowiem porównania zdolności lub talentów, lecz

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 4 z 26

porównujemy tylko metody; nie podejmujemy się teŜ roli sędziego, lecz jedynie roli

przewodnika.

XXXIII. Ani o naszej metodzie, ani o odkryciach według niej dokonanych (trzeba to

bowiem powiedzieć otwarcie) nie moŜna wydać Ŝadnego słusznego sądu na podstawie

antycypacji (to jest metody obecnie stosowanej). Nie moŜna bowiem Ŝądać, aŜeby wyrok

zaleŜał od kogoś, kto sam stoi przed sądem.

XXXIV. Niełatwa. teŜ rzecz wyłoŜyć to lub wyjaśnić, co zamierzamy przedstawić; bo to,

co samo w sobie jest nowe, będzie moŜna zrozumieć jedynie przez zestawienie z tym, co

stare.

XXXV. O wyprawie Francuzów do Itailii powiedział Borgia co następuje: przybyli z kredą

w ręku, aŜeby oznaczać kwatery, a nie z bronią, aby łamiąc przeszkody. Podobnie i

nasza metoda jest tego rodzaju, Ŝe do umysłów zdolnych i pojętnych nasza nauka

powinna sama wchodzić. śadna bowiem polemika nie moŜe mieć miejsca tam, gdzie

panuje róŜnica co do naczelnych zasad i co do samych pojęć, a nawet co do form

dowodzenia.

XXXVI. Pozostaje nam jeden prosty sposób wykładu, polegający na tym, Ŝe będziemy

doprowadzać ludzi do bezpośredniego zetknięcia z poszczególnymi faktami w ich

kolejności i porządku; oni zaś ze swej strony powinni na czas pewien stanowczo wyrzec

się pojęć i zacząć obcować z samymi rzeczami.

XXXVII. Metoda tych, którzy stanęli na stanowisku akatalepsji i nasza droga, zgadzają

się ze sobą do pewnego stopnia w swoich początkach; pod koniec wszakŜe niezmiernie

się oddalają, a nawet się sobie przeciwstawiają. Tamci bowiem twierdzą po prostu, Ŝe w

ogóle nic nie moŜna wiedzieć, my natomiast, Ŝe niewiele moŜna wiedzieć na temat

przyrody, jeŜeliby się szło tą drogą, która obecnie jest w uŜyciu; dalej tamci podkopują

powagę zmysłów i rozumu, my zaś dostarczamy im obmyślone przez nas środki pomocy.

XXXVIII. Idole i fałszywe pojęcia, które opanowały juŜ rozum ludzki i głęboko w nim

zapuściły korzenie, nie tylko w ten sposób osaczają umysły ludzi, Ŝe prawda z trudem

tylko znajduje do nich dostęp, lecz nawet po otwarciu i uzyskaniu dostępu, przy samej

odnowie nauk znowu stawać będą na drodze i przeszkadzać, jeŜeli ludzie, z góry

ostrzeŜeni, w miarę swych moŜliwości przed nimi się nie zabezpieczą.

XXXIX. Cztery są rodzaje idoli osaczających umysły ludzkie. Nadaliśmy im w wykładzie

naszym nazwy; mianowicie pierwszy rodzaj to idole plemienia, drugi to idole jaskini, trzeci

- idole rynku, czwarty - idole teatru.

XL. Tworzenie pojęć i wyprowadzanie twierdzeń ogólnych przy pomocy prawdziwej

indukcji jest niewątpliwie najwłaściwszym środkiem, aŜeby idole powstrzymać i usunąć.

Jednak zwrócenie uwagi na idole i ich omówienie jest teŜ wysoce poŜyteczne. Nauka

bowiem o idolach pozostaje w podobnym stosunku do tłumaczenia przyrody, co nauka o

sofistycznych dowodach do zwykłej dialektyki.

XLI. Idole plemienne mają swe źródło w samej naturze ludzkiej, w samym plemieniu,

czyli rodzie ludzkim. Fałszem bowiem jest twierdzenie, Ŝe zmysły ludzkie są miarą

rzeczy. Przeciwnie, wszystkie percepcje, zarówno zmysłowe jak i umysłowe, są

dostosowane do człowieka, a nie do wszechświata. Rozum ludzki podobny jest do

zwierciadła, które będąc nierówne (dla promieni wysyłanych przez przedmioty), swoje

właściwości na te przedmioty przenosi, przez co je zniekształca i zmienia.

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 5 z 26

XLII. Idole jaskini to idole jednostki ludzkiej. Albowiem (oprócz błędów związanych z

naturą ludzką w ogóle) kaŜda jednostka ma pewnego rodzaju jaskinię, czyli pieczarę

osobistą, która załamuje i zniekształca światło naturalne. A dzieje się to bądź ma skutek

właściwej kaŜdemu jednostkowej jego natury, bądź na skutek wychowania i przestawania

z innymi, bądź przez lekturę ksiąŜek i autorytet osób, które się czci i podziwia, bądź przez

róŜnicę wraŜeń zaleŜną od tego czy występują one w umyśle uprzedzonym i

predysponowanym, czy teŜ w umyśle zrównowaŜonym i spokojnym. ToteŜ duch ludzki

(stosownie do tego, jak kształtuje się w jednostkach) jest czymś róŜnorodnym, zgoła

niespokojnym i jakby przypadkowym. Słusznie więc powiedział Heraklit, Ŝe ludzie

szukają wiedzy w małych światach, a nie w wielkim, czyli wspólnym dla wszystkich

świecie.

XLIII. Są jeszcze idole wynikające niejako z wzajemnej bliskości i obcowania rodzaju

ludzkiego, które nazywamy idolami rynku, poniewaŜ tam właśnie ludzie przestają i

współdziałają ze sobą. Ludzie bowiem obcują ze sobą przez rozmowy; wyrazy zaś

dobiera się stosownie do tego, jak je pospólstwo pojmuje. ToteŜ zły i niezręczny dobór

wyrazów w dziwny sposób krępuje rozum. I ani definicje, ani objaśnienia, którymi uczeni

w niektórych sprawach zwykle zabezpieczają się i bronią, Ŝadną miarą nie poprawiają

stanu rzeczy. Słowa całkowicie zadają gwałt rozumowi, wszystko mącą i przywodzą ludzi

do niezliczonych jałowych kontrowersji i wymysłów.

XLIV. Są wreszcie idole, które weszły do umysłów ludzkich z rozmaitych doktryn

filozoficznych, a takŜe z przewrotnych prawideł dowodzenia; nazywamy je idolami teatru.

Albowiem ile wynaleziono i przyjęto systemów filozoficznych, tyle naszym zdaniem

stworzono i wystawiono sztuk, które przedstawiają urojone i dla sceny wymyślone światy.

A nie mówimy tu tylko o obecnie panujących albo o dawniejszych doktrynach i sektach

filozoficznych; wiele bowiem innych tego rodzaju sztuk moŜna by wymyślić i ułoŜyć, gdyŜ

błędy nawet zupełnie róŜne, mają przecieŜ przyczyny po większej części jednakowe. I

znowu mamy tu na myśli nie tylko całe systemy filozoficzne, lecz równieŜ wiele

naczelnych zasad i twierdzeń naukowych, które nabrały mocy przez tradycję,

łatwowierność i niedbalstwo. Lecz o tych poszczególnych rodzajach idoli naleŜy pomówić

szerzej i dokładniej, aŜeby rozum ludzki przed nimi zabezpieczyć.

XLV. Rozum ludzki ma tę właściwość, Ŝe skłonny jest przyjmować większy porządek i

większą prawidłowość w świecie niŜ naprawdę znajduje, i jakkolwiek w przyrodzie istnieje

wiele rzeczy jedynych w swoim rodzaju i całkiem od siebie róŜnych, to jednak rozum

wymyśla między nimi paralele, odpowiedniości i stosunki, które w rzeczywistości nie

istnieją. Stąd owe fikcje, Ŝe wszystkie ciała niebieskie poruszają się po doskonałych

koliach - po całkowitym odrzuceniu linii spiralnych i drakonów (z wyjątkiem moŜe samych

nazw). Stąd wprowadzono tu ogień z jego kręgiem jako element dodatkowy, aŜeby z

trzema pozostałymi, które podpadają pod zmysły, utworzył czwórkę elementów. Przyjęło

się takŜe dowolnie, Ŝe tzw. elementy pozostają do siebie pod względom gęstości w

stosunku dziesięć do jednego i inne tego rodzaju mrzonki. Ta fantastyczność panuje nie

tylko w poglądach, lecz takŜe w prostych pojęciach.

XLVI. Rozum ludzki, skoro raz przyjął pewien pogląd (czy to dlatego, Ŝe jest on

tradycyjnie uznawany, czy teŜ dlatego, Ŝe nam jest przyjemny), wszystko inne ściąga na

jego poparcie i potwierdzenie. I choć większa jest moŜe siła i liczba wypadków, które

przemawiają przeciwko temu poglądowi, mimo to jednak nie zwraca na nie uwagi i albo

lekcewaŜy je, albo wprowadzając pewne drobne rozróŜnienie usuwa je i odrzuca -

kierując się uprzedzeniem groŜącym powaŜnymi i zgubnymi następstwami, aŜeby tylko

powaga owych poprzednich koncepcji pozostała niezachwiana. Dlatego słusznie ktoś,

komu pokazywano zawieszoną w świątyni tablicę z wizerunkami tych, co dopełnili swych

ślubów w podzięce za to, Ŝe ocaleli z niebezpieczeństwa rozbicia okrętu - na natarczywe

pytania: czy i teraz nie uznaje potęgi bogów, odpowiedział pytaniem: A gdzie są

2009-10-20

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: