JOHANN JOACHIM WINCKELMANN
„patrzeć, patrzeć, po stokroć patrzeć”
1. Nota biograficzna:
Winckelmann urodził się w 1717 r. w Stendal (Prusy). Otrzymał staranne wykształcenie, w tym teologiczne (jako pastor). Zafascynowany kulturą antyczną, wyjechał do Rzymu, co zmusiło go do zmiany wyznania na katolicyzm. Wkrótce stał się głównym konserwatorem zabytków w stolicy Włoch, parał się również archeologią i kierował wykopaliskami m.in. w Herkulanum. Został zamordowany w wieku 51 lat, w roku 1768, w Trieście.
3. Okoliczności skrystalizowania się postawy Winckelmanna:
● każda historiografia sztuki wywodzi się z określonego spojrzenia na teraźniejszość; poglądy historiografów są współzależne z epoką, w jakiej żyją
● Winckelmann dopuszczał się ostrej krytyki współczesnej mu epoki (późny barok i rokoko), widział w niej degrengoladę kultury, sprzeniewierzenie się klasycznym wzorcom, przerost formy nad treścią
● dzięki sztuce starożytnej próbował przywołać alternatywę dla rozpasania artystycznego jego epoki
● istotnie stał się prorokiem nowego stylu, neoklasycyzmu
● antyk uznawał za wzór idealny
● określenie ideału artystycznego przez Winckelmanna miało charakter normatywny; klasyczny antyk stał się obowiązującą normą i miarą ideału, którą przykładano do każdego dzieła
●
4. Najważniejsze dzieła:
■ Myśli o naśladowaniu greckich rzeźb i malowideł, 1755
■ Opis Torsa w rzymskim belwederze, 1759
■ Historia sztuki starożytności, 1764
5. Metoda analizy stylistycznej Winckelmanna:
● jednorodność stylistyczna różnych dziedzin sztuki w obrębie danej kultury
● metoda komparatystyczna (dla datowania rzeźb monumentalnych analizował elementy stylu monet antycznych, które były opatrzone datą lub wizerunkiem panującego władcy)
● analogie pojedynczych elementów stylu między rzeźbą a wizerunkami na monetach
● styl ma swoją logikę rozwojową – różne dzieła z jednego okresu stylu mają wspólne cechy
● metoda atrybucji; porównawcza (w XIX w. metodę komparatystyczną udoskonali Giovanni Morelli)
6. Nowe wątki w myśleniu o historii sztuki:
● odejście od koncepcji biograficznej (jako że Winckelmann w przeciwieństwie do Vasariego nie miał możliwości utożsamiania twórczości z osobą artysty w sztuce starożytnej)
● odejście od koncepcji historii sztuki jako historii artystów
● panoramiczne spojrzenie na przeszłość
● koncepcja jedności kultury i sztuki (sztuka rozwija się w ścisłym związku z kulturą, dlatego nie jest możliwe ponowienie w przyszłości podobnej drogi rozwojowej sztuki, jako że kultura podlega ciągłym zmianom)
● historia stylu i jego logika rozwojowa
● niezależnie od różnorodności i indywidualizmu artystów twórczość danej epoki wyróżnia wspólny styl (podstawa dla metody komparatystycznej)
6. Krytyka Winckelmanna:
● Herder, esej polemiczny w stosunku do Winckelmanna
● wskazanie na niekonsekwencje uczonego
■ sztuka grecka ideałem absolutnym i uniwersalnym, chociaż zmieniają się warunki i okoliczności rozwoju kultury, a sztuka uzależniona jest właśnie od kultury
■ sprzeciw wobec deprecjacji sztuki egipskiej, która była idealnym odzwierciedleniem kultury i myśli starożytnego Egiptu, podobnie jak sztuka grecka była odbiciem kultury Grecji antycznej
■ nacisk na koncepcje religijne w danej kulturze, które warunkują obraz sztuki
Renesans
● ocena sztuki renesansu była u Winckelmanna o tyle pozytywna, o ile naśladowała wiernie antyk
● Rafael – najbliżej i najwierniej podjął wzorzec sztuki antycznej – piękno idealne (szlachetna prostota i spokojna wielkość w twórczości Rafaela; wzorzec piękna podjęty w nowożytności)
● na dworze Albertiniego utworzył się krąg miłośników antyku
● późny barok i rokoko to przeciwieństwo wzorców antyku (brak charakterystycznej dla Greków duchowości; przerost formy)
● Winckelmann doceniał Rubensa
● Winckelmann podjął myśl o jedności stylowej w obrębie jednej kulturyjedność stylistyczna wiąże różne rodzaje twórczości w wyróżniającą się, charakterystyczną całość
1. Przedstaw cykliczny model rozwoju sztuki w ujęciu J.J. Winckelmanna.
Winckelmann ze względu na fakt badania materii starożytnej, a nie współczesnej własnej epoce – co dotyczyło historiografii Vasariego – odejść musiał od koncepcji historii sztuki jako historii artystów i porzucić poszukiwanie związku między artystą a dziełem. Znacznie bardziej uściślił w porównaniu z koncepcją Vasariego relację między sztuką a całokształtem kultury, które stanowić miały integralną całość. Badanie zespołu starożytnych zabytków, których nie dało się jednoznacznie zadatować skłoniło Winckelmanna do przyjęcia tezy o jedności stylowej w obrębie danej epoki, co pozwoliło mu na rozwinięcie metody komparatystycznej, bez której nie mógłby w żaden sposób usystematyzować materiału zabytkowego, choć wiadomo już dzisiaj, ze nie był nieomylny w swoich wyrokach. Ponadto za misję i cel historii sztuki uznawał Winckelmann wykoncypowanie na podstawie autentycznych przykładów dzieł sztuki procesu ewolucyjnego. Mimo istotnych różnic między jego koncepcją sztuki a myśleniem Vasariego, również Winckelmann pozostał przy cyklicznej, biologicznej koncepcji rozwoju sztuki, choć inaczej ją udowadniał. Widział analogię między starożytnym a nowożytnym życiem sztuki – co akurat zbliżało go do Vasariego, jednak ideału poszukiwał nie w naśladownictwie natury, a w wyrażeniu piękna absolutnego, syntezy piękna obecnego w naturze. Sztukę grecką uczynił normatywnym wzorem, z którym żadna inna sztuka równać się nie mogła, a przez której pryzmat była oceniana – bowiem warunki, w jakich wzrośli i dojrzeli artyści greccy są nie do powtórzenia we współczesności, a obce były również innym narodom antycznym. W starożytności wyróżnia więc Winckelmann cztery tradycje rzeźby, które w kategorii sztuki antycznej budziły jego największe zainteresowanie – egipską, etruską, grecką i rzymską. Dwie pierwsze, a więc egipska i etruska rozwijające się przed klasycznym okresem sztuki Grecji uznane zostały jedynie za tło, pewien etap niedojrzałości sztuki, która w całym swoim blasku objawiła się w V i IV w. p.n.e. w Helladzie. Okres rzymski, czyli schyłkowy obejmujący natomiast sztukę hellenistyczną od Aleksandra Macedońskiego aż do końca imperium rzymskiego uznany był za postępujące wyrafinowanie formy, odejście od klasyczności, przerysowanie, aż wreszcie ślepe naśladownictwo i wypaczenie wzorców greckich. Upadek sztuki tożsamy był ze schyłkiem świetności imperium, podobnie jak widział to Vasari – w rządach Konstantyna Wielkiego i schyłku integralności politycznej. Narodziny drugiego życia sztuki przypadły naturalnie na odrodzenie, w twórczości którego Winckelmann szukał wierności klasycznym wzorom, wyrazu duchowego „szlachetnej prostoty i spokojnej wielkości”, co odnajdywał przede wszystkim u Rafaela. Proces ewolucji sztuki nowożytnej ujęty był przez Winckelmann w schemat podobnych zależności, co sztuki starożytnej, co wynikało ze szczególnej percepcji i namysłu nad czasami jemu współczesnymi. W baroku i w szczególności w epoce rokoka upatrywał badacz znamion wypaczenia formy w wyniku odejścia od klasyczności, degrengolady kultury, eksponowania ekspresji sprzeciwiającej się pięknu idealnemu w duchu greckim i wspomnianej „szlachetnej prostocie i spokojnej wielkości” – czasy następujące po odrodzeniu przyniosły więc analogiczne rezultaty zafałszowania piękna i ideału, co hellenizm i sztuka rzymska. Nadziei na rozwój sztuki upatrywał Winckelmann już tylko w naśladowaniu klasycznych wzorców, jako że droga jaką przebyli Grecy do osiągnięcia ideału nie jest możliwa do powtórzenia. W tym względzie Winckelmann stał się prorokiem neoklasycyzmu.
1. Omów relację miedzy sztuką a kulturą grecką w ujęciu J.J. Winckelmanna.
Jednym z głównych fundamentów, na których opierała się Winckelmannowska myśl o sztuce był znacznie rozwinięty w porównaniu z historiografią Vasariego akcent położony na integralny charakter sztuki i kultury. Wszelkie źródła i formy sztuki były głęboko zakorzenione i determinowane przez całokształt kultury danego okresu. Vasari związek taki widział w tradycji, w oddziaływaniu mistrzów, obecności mecenasów i w środowisku artystycznym, natomiast Winckelmann posuwał się znacznie dalej w wyznaczaniu czynników kształtujących sztukę – szukał ich w każdym aspekcie kultury, w wychowaniu moralnym, fizycznym, w obyczajach i klimacie. Sztuka grecka stanowiła dla Winckelmanna najwyższą wartość, której nadawał charakter normatywny i to właśnie jej relacjom z całokształtem kultury starożytnej Grecji poświęcił najwięcej uwagi w swoich pismach.
Vide: J.J. WINCKELMANN – Myśli o naśladowaniu greckich rzeźb i malowideł
(str. 7-8)
Przedstaw charakterystykę stylu rzeźby antycznej w poszczególnych okresach jej rozwoju w ujęciu J.J. Winckelmanna.
Winckelmann przyjmował koncepcję cyklicznego rozwoju i ewolucyjnej ciągłości sztuki. Taką też wizję sztuki starożytnej zawarł w swoim podstawowym dziele Historia sztuki starożytności. Bazując na empirycznym badaniu zachowanego materiału zabytkowego, wśród którego największą część zajmowała antyczna rzeźba, wykoncypował proces rozwoju stylu rzeźby, przypisując poszczególne przykłady do danego etapu z własnej klasyfikacji, choć nie był nieomylny w kwestii datowania dzieł, czego dobitnym przykładem jest umiejscowienie Grupy Laokoona w stylu klasycznym. W całościowym oglądzie rzeźby starożytnej wyróżniał cztery tradycje: egipską, etruską, grecką i rzymską. Dwie pierwsze, a więc egipska i etruska rozwijające się przed klasycznym okresem sztuki Grecji uznane zostały jedynie za tło, pewien etap niedojrzałości sztuki, która w całym swoim blasku objawiła się w V i IV w. p.n.e. w Helladzie. Okres rzymski, czyli schyłkowy obejmujący natomiast sztukę hellenistyczną od Aleksandra Macedońskiego aż do końca imperium rzymskiego uznany był za postępujące wyrafinowanie formy, odejście od klasyczności, przerysowanie, aż wreszcie ślepe naśladownictwo i wypaczenie wzorców greckich. Dokonał również periodyzacji dziejów rzeźby greckiej, która również dzielił na cztery etapy. Pierwszy z nich to etap rzeźby archaicznej, przed V w. p.n.e., który nie wytworzył jeszcze idealnych proporcji i nie dokonał sublimacji piękna idealnego i piękna pochodzącego z natury, co stało się wyróżnikiem bardziej dojrzałej sztuki Grecji. Drugim etapem jest rzeźba grecka V w. p.n.e., znacznie bardziej zbliżona do mimetyzmu, czy idealizmu, a charakteryzująca się – zdaniem Winckelmanna – wzniosłością, surowością, dramatyzmem, siłą ducha, a jej głównym przesłaniem jest heroizm, duchowość, wywyższenie cnoty (grecka arete). Do naczelnych artystów stylu wzniosłego, zwanego też przedklasycznym należą Fidiasz i Poliklet, a za przykład dzieła realizującego wymienione przymioty uchodzić może Niobidka z córką, rzeźba przepełniona ekspresją i dramatyzmem, które podkreślają siłę ducha Niobe, archetypu matki cierpiącej. Styl rzeźby greckiej IV w. p.n.e. uważa Winckelmann za w pełni klasyczny – bliski idealizmowi platońskiemu. Dokonuje się w nim kompilacja piękna zmysłowego, czerpanego z natury, w której występuje w rozproszeniu i idealnego, widzianego oczyma wyobraźni, przefiltrowanego przez umysł artysty. „Piękno zmysłowe dawało artyście piękną naturę, piękno idealne zaś wzniosłe rysy; od pierwszego brał cechy ludzkie, od drugiego – boskie” – pisał Winckelmann w Myślach o naśladowaniu greckich rzeźb i malowideł. Tym sposobem rzeźba klasyczna dokonuje syntezy pojedynczych, elementów piękna w jedną idealną całość i stanowi wyraz głębszego, uduchowionego wejrzenia w naturę. Klasyczna rzeźba grecka wyraża „szlachetną prostotę i spokojną wielkość” (Die edle Einfalt und stille Größe), co przemawia za jej duchowym, a nie jedynie tylko zmysłowym wymiarem. Jednocześnie słowem kluczowym dla tego stylu jest również „piękno”, rozumiane na sposób Platona, jak i również jako grecka „kalokagathia”. Jako najznamienitszych artystów IV w. p.n.e. podaje Winckelmann Lizypa i Praksytelesa. Przykładem stylu pięknego w wykonaniu Praksytelesa jest Wenus knidyjska. Dziełem, które zrobiło na nim największe wrażenie swoim wyrazem duchowym i pięknem jest Grupa Laokoona, choć jak wiadomo, została ona błędnie zadatowana. Ostatnią fazą rozwoju greckiej rzeźby jest okres hellenistyczny aż do utraty suwerenności w wyniku podboju rzymskiego. Dochodzi w tym czasie do stopniowego wyrafinowania i przerysowania formy, jej deformacji, oraz utraty duchowej harmonii, jaka wyrażała się w dziełach klasycznych. Po podboju rzymskim nastąpiła faza naśladownictwa, która prowadziła do schyłku sztuki greckiej definitywnie zakończonej upadkiem Imperium.
Omów polemikę J.G. Herdera z J.J Winckelmannem dotyczącą porównania sztuki greckiej i egipskiej.
JOHANN GOTTFRIED HERDER 1744 – 1803 – Winckelmann o sztuce greckiej i egipskiej
(napisane w 1768r, nie wydane za życia pisarza)
● Winckelmann oceniał Egipcjan przez pryzmat Greków („Egipcjanie nigdy nie osiągnęli wyżyn Greków”)
● Herder twierdzi, że należy wejść między Egipcjan, poznać ich sposób myślenia i pojęcie ideału
● dla Winckelmanna Egipcjanie to tylko nie-Grecy
● pytanie postawione u podstaw badań nad kulturą i sztuką egipską powinno brzmieć: w czym Egipcjanie byli Egipcjanami, a nie dlaczego nie byli Grekami
● inna budowa ciała u Egipcjan niż u Greków warunkowana względami antropologicznymi
● inny rodzaj charakteru narodowego – Egipcjanie nie byli przeznaczenia dla radości i rozkoszy, jednak i u nich funkcjonowała poezja i muzyka (nie były to dziedziny podlegające monopolowi greckiemu)
● podziw Platona dla praw rządzących muzyką i prawodawstwa w Egipcie
● sztuka była rzemiosłem; anonimowy artysta; sztuka pozbawiona swobody
● mechaniczna doskonałość sztuki
● rzemieślnicza doskonałość egipska musiała pomóc sztuce greckiej wznieść się na wyżyny idei piękna
● styl Egipcjan: wyraźny, zdecydowany, regularny, pełen znaczeń, mechanicznie doskonały (podobnie mógł też kształtować się pierwszy styl Greków)
● ucisk praw nad sztuką posiadał też swój pozytywny wymiar, ograniczał nieokiełznaność i fantastyczną wyobraźnię narodu egipskiego i ujmował sztukę w mocne cugle
● trwanie przy prastarej tradycji i ujarzmienie prawem
● ochrona przed szkodliwymi nowinkami, fermentem czasu, kaprysom i modom
● ksenofobia Egipcjan ukształtowała odrębność narodową i zamkniętą, lecz wyjątkową kulturę
Poczucie stylu Egipcjan:
● zastąpienie piękna wielkością
● prosty rysunek, linia mało urozmaicona, kolosalna wielkość
● postacie pozbawione akcji -> spokój robi wielkie i wiecznotrwałe wrażenie
● brak typowej dla Greków przemijalności chwili, ujęcia w kadr danej czynności czy ruchu
● głęboki, milczący, niezakłócony spokój
● sztuka milcząca jak grobowiec (wieczny dom)
● specyfika sztuki egipskiej wynika nie z braku umiejętności, lecz z natury Egipcjan
● Wg Herdera Winckelmann próbował raczej nauczać artystów, niż pisać historię sztuki.
...
historyofart11